№4 (апрель),2017

Татарның рух ныклыгы турында сүз барганда, әүвәл аның асылын ачыклап китү урынлы булыр.

1995 ел. Театрның әдәби бүлеген җитәкли башлаганыма унбишенче ел, әмма Марсель абыйның минем янга мондый җенле кыяфәттә керүен беренче күрәм. Кулында Наил Дунаев һәм Алсу Гайнуллинага атап язылган иҗат характеристикалары.

Моннан ярты гасыр элек туган авылымда вафат булган әтием Родионов Василий рухына.

Сиксәненче еллар башы. Нур Әхмәдинең Азнакайда яшәгән чагы.

Мин генәме Йосыф халәтендә, Мин генәме Таһир булып янган.

Әдәбиятыбызның барлык жанрларында да иркен иҗат итүче, әдәби мәйданны күпсанлы хикәя-повестьлар, романнар, шигъри үрнәкләр һәм дистәдән артык пьесалары белән баеткан М.Горкий исемендәге Бөтенсоюз әдәби конкурс лауреаты (1985), Ф.Хөсни исемендәге әдәби премия лауреаты (2008), Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, күренекле язучы Әхәт Гаффарның иҗаты татар әдәбияты мирасында алыштыргысыз урынны алып тора.

Үзеннән-үзе яшьләнә, Моңга тула күзләр.

ХХ гасыр ахырында – 90нчы елларда башланып киткән зур фәнни хезмәт ХХI гасырның икенче унъеллыгына, ниһаять, тәмамланды: ул «Габдулла Тукай. Энциклопедия» дип атала.

Музейлар барлыкка килгәндә, аларның максатын тарихыбызга бәйле мирасны саклау һәм халыкка күрсәтү дип аңлаганнар. Әлбәттә, тормышның һәр тарихи этабында күп нәрсә, шул исәптән, максатлар да алмашына.

Хәлбуки, муенына тәре асуына ике ел үткән иде инде. Чукыну аның башына да кереп караган уй түгел иде, югыйсә. Шулай булмыйча, ул – татар ханы, кыйбласы – Ислам.

Кешеләрне яратсаң, үзең дә мәхәббәтсез калмассың, ди халык. Мәдинә Маликова үзе дә, һәм шәхес, һәм язучы буларак, замандашларының, күпләгән укучыларының мәхәббәтен казанды.

Минем күңел синең янга китте...

...пәрдә ябылганда, Фәрит Гыйльми сәхнәгә керә алмыйча калган һәм пәрдә аша үтәлми, тыпырчына икән...

Зиннур Хөснияр прозасы төрле жанрларны колачлый, әдәбиятның төрле юнәлешләренә мөрәҗәгать итә, автор үзе яшәгән заманга үз бәясен бирә, моны төрле калыпка салып, укучы хөкеменә тапшыра. Укучы әдип әсәрләрендә үзен яки каршы йортта яшәп ятучы күршесен таный, чөнки аның каһарманнары – яңа заманның бәхет өчен көрәшүче шәхесләре.

Татар теле, җандай якын Анам теле – Милләтемнең шиңү белмәс назлы гөле.

Татар шигъриятендә, кайсы гына гасырны алма, романтик фикерләү өстенлек итә.

Нур Әхмәдиевнең бер дусты, Мөҗәһит Кәримов, Әсәй авылында туып-үсеп, гомере буена күмәк хуҗалык атларын карады, сирәк-мирәк читтә яшәүче туганнарына кунакка барып кайтуларын исәпкә алмаганда, беркая да чыкмады...

– Тиз генә киен, сине алырга килдем. – Милиционерның «алырга килдем» сүзен ишеткәч, Венера ханым бөтенләй хафага кала.

Аның кушаматы Бәхет – Туны өч төрле төсле, Нишләптер, андый песине Бәхет дип атый кеше.

Мин шушында гына калырмын, дим, Тик шушында! Мәңге-мәңгегә!..

Ә бөеклек чире һәр иҗатчыга хас сыйфат: Генераль секретарьлар да аның өчен әллә кем түгел.

Арча – татар халкы тарихын аннан башка күз алдына китереп булмый торган төбәк, татар милләтенең нигезен, асылын ачып салучы мәдәни феномен.

Әбиемә дә, миңа да Рәхәт китаплы бу кич, Узмасын иде ул һич!

Әдәбият һәм сәнгать музеенда 2000нән артык экспонат бар икән. Алар Арча төбәгенең мәдәнияте, анда туып-үскән талантлы кешеләр турында сөйли. Музейларның һәркайсы мондагы кебек төп нөсхәләр, шәхси әйберләрне туплаган уникаль экспозициясе белән мактана алмый.

Милләтебезне бетерсәк, Үткәнебезгә төкерсәк, Ни дип ярлыкау сорарбыз Хак Тәгалә каршында?

– Аңлашылды, Иоанн Васильевич, исәбең минем кул белән ут йөртү икән, ярар соң, без дә илгә калган имгәкле түгел, беләбез, сабыр соңында носрат4 бар, михнәт соңында рәхәт бар, кайгы соңында шатлык бар.

– Мин бүгеннән, ягъни мең дә биш йөз җитмеш бишенче елның егерме өченче үктәбереннән, тәхетемнән ваз кичәм һәм вәкаләтләремне данлы ыру вәкиле, күренекле хан, олуг кенәз Симеон Бекбулатовичка тапшырам. Вакытлычамы – анысын әйтә алмыйм, бәлкем, гомерлеккәдер.

– Илче әфәнде, Әстерхан якларында, кунак – хуҗаның ишәге, дигән әйтем бар, – диде, уенын-чынын кушып, – бездә сыйдан баш тарту дошманлыкка тиң. Ә үзең, дуслык, дип аһ орасың. Оч очка ялганмый бит.

– Иваннан «спасибо» ишетер өчен кылынган җинаять бу, – ди Шаһ-Солтан, – татар өстенә төшкән кара тап, хурлык.

– Нияте аның ап-ачык, галиҗәнап, – диде княгиня, – үзең әйтмешли, беренчедән, көнчелек кортыннан интегә; икенчедән, тәхеткә борын төртмәкче. Бикбулатның колаклары үрә катты. Аннан соң: – Син инде бигрәк, княгиня, булмаганны. Тәхет?! Годунга?! – дип мыгырданды.

 Казан – күпләрнең авыз суын корыткан шанлы кала. Монысы хак. Тик анда хәзер татарлар яшәми ич инде, аларны каладан куып чыгарып бетерделәр. Карантин – кырык чакрым. Җирле халыкка шуннан да якынрак килү, йорт-җир торгызу тыела.

Иоанн аю адымы белән алпан-тилпән Бикбулатка якынлашты. Христиан кешегә, бу куркыныч мәлдә Иисус догаларын хәтерендә яңартып, гыйбадәт кылырга кирәк иде. Тик теле үзеннән-үзе балачактан күңеленә сеңгән Аятел көрси догасын яңартты.

Чирләшкә Фёдорның гомере тиздән өзеләчәк. Ул моңа әзер булырга, дәгъвачыларны бер-бер артлы юлдан алып ташларга тиеш. Төп дәгъвачылар икәү – олуг кенәз Бикбулат һәм царевич Дмитрий.

Менә инде ике гасыр аша Хәрби бурыч үтәп кайтып киләм.

Бикбулат ашыгыч рәвештә Годуновка рәсми үтенечен юллады: «Государь! Түбәнчелек белән мине кабул итүеңне үтенәм. Безгә аңлашырга кирәк. Мин – ак күңелле кеше. Шуңа күрә алдан ук хак дөреслекне җиткерү урынлы булыр, дип саныйм. Белеп тор, мин тәхеткә дәгъва итмим. Әлеге уйның башыма кереп караганы да юк иде». «Иде» барысын да харап итте.

– Әгәр син, чыннан да, Иоанның төпчеге Дмитрий икән, тәхет – синеке, юк икән, тәхет – Бикбулатныкы.

Кешегә баз казысаң, үзең буе казы, дигән бер акыл иясе. Бикбулатның көндәшләре дә үзләре казыган базга мәтәлешеп беттеләр.

Гаскәр туплана, җиңү яулана. Ниһаять, Русия янә патшалы була. Тәхеткә инглизләр фатихасы белән Михаил Фёдорович Романовны утырталар.

Шәһәр буйлап күзәтеп йөргәндә, болар ресторанга да кереп чыгарга уйлыйлар – тәртипме янәсе. Керсәләр, Фәрит Гыйльминең ике күзе дүрт була: ресторан түрендә икәү якадан-якага килеп сугыша.

Талларыңа кошлар оя кормас, Талларыңа кошлар кунмас та...

Без үскәндә дөрес иде Тормышның һәр җөмләсе. Безнең ашаган төп ризык – Бәрәңге кәлҗемәсе.

– Культура министрыннан түгел, ә министрның культурасыннан куркабыз. Бу җавап министрга шулкадәр ошый, көлеп җибәргәнен сизми дә кала.

Каникул һич туры килми, Туры килә кунакул. Тик өч айга гына килгән Иң кадерле кунак ул.

«Күз курка, ә кул эшли» – Мөмкин түгел килешми...

Эссе көндә Тукай чыршысына Сулар сипсә иде...