Кыпчак кызы Аксанә (роман)

Өзелеп сөйгән ярлар барыбер ятка кала...

Татар халык җыры

Беренче бүлек 1

Сиксәненче еллар азагында Габдрахман Рахманкулов җир алу бәхетенә иреште.
Җир – аның канына сеңгән күптәнге хыялы; игенче гаиләсендә туып-үскән кеше буларак, җир эше аның күзәнәкләрендә иде. Ерак бабаларының туган туфрактан куылуы, гасырларга сузылган җирсезлек михнәте, үзенең инде тыныч кына тормыш алып бару теләге – аның яшәү рәвешенә үтеп кергән табигый бер ихтыяҗы иде. Мәскәү язучылары бакча кооперативы оештыра икән дигәнне ишеткәч, ул шунда ук гариза язып илтте. Иркутск оешмасында мәшһүр Агишев җитәкчелегендә тәрбия алган секретарь Рахманкуловны исемлеккә кертте. Кооперативның рәисе, милләтенә кагылып тормыйк, ике тапкыр сызып ташлап, әшнәсен теркәде. Өченче баруында Агишевның шәкерте: «Әгәр Рахманкуловны кабат төшереп калдырсаң, мин аны синең үз урыныңа кертәм...» – дип кисәткәннән соң гына, Габдрахман морадына ирешә алды.
Бакча кооперативы Мәскәү – Волоколамск арасындагы тимер юл буенда, урыс әдәбияты классигы Антон Павлович Чехов берничә җәйге ялын уздырган урында, патша заманында Воскресенск, бүген Истра дип аталган шәһәрдән, Яңа Иерусалим монастыреннан унсигез чакрымда, Истра сусаклагычы янына урнашкан иде. Мәскәү белән Волоколамск арасында, генерал Панфилов кулы астында батырлык күрсәткән 28 геройның каны коелган җир – Дубосековоның да кооператив юнәлешендә икәнлеген искә алсак, бакча урыны турындагы мәгълүмат тагын да тулылана төшәр иде.
Колхоз җире мул, аны эшкәртүче машиналар никадәр көчле булса да, совет халкының тамагын туйдыра алмады. Сугыш елларында бирелгән хәерче сыныгына тиң алты сутый хуҗалы җир дә шәһәр базарының шактый гына өлешен тәэмин итте. Шушы чынбарлыкны истә тотып, Рахманкулов үз өлешенә тигән җәймә зурлыгы җирендәге каеннарны егып, җимеш һәм яшелчә бакчасы ясарга ниятләде.
Иң беренче каенны кисеп аудару белән, гаилә тынычлыгына давыл бәреп керде:
– Әти, зинһар, минем каеннарыма тия күрмә, – диде кызы Кәримә. – Яшелчә-җимешне үзем сатып алам, каеннарыма кагылма, яме!
Габдрахманның хатыны Мәрьям исә шундук дәлилен дә тапты:
– Кәримәнең йолдызнамә символы – каен. Син нәрсә, үз кулың белән аның язмышына балта чабасың. – Сөйләшү урысча иде. – Руки прочь от берёз!
Рәсәй шартларында беркем, беркайчан тулы хокуклы хуҗа була алмаган. Озакламый ачыкланды: Рахманкулов җиренә дә ул үзе түгел, кооператив хуҗа иде... Крепостной коллык бетерелгәннән соң да, крәстиян үзе түгел, аның җиренә община хуҗа булган. «Община» – урыс табигатенең дәүләтчелеге барлыкка килгәннән бирле ярым солдат, ярым кол, ярым ушкуйник булып яшәргә дучар ителү. Рахманкулов, «Россию умом не понять, её аршином не измерить...» дигән чынбарлыкка килеп төртелгәннән соң, бу турыда баш ватмаска тырышып, башкалар ничек уйласа – шулай фикерләп, башкалар ничек яшәсә – шулай яшәргә тырышып карады. Әлеге илдә көтү сыман яшәү психологиясе бик тирәнгә киткән, күрәсең. Габдрахманга бирелгән бу кооператив җир кишәрлеге дә барча законнар белән шул гомум буйсыну законына барып тоташа иде. Аерма тик шунда: әгәр «бөтенесе колхозныкы, димәк, минеке», дип фикер йөртүче берәү бу милекне урларга ишекне киереп ачса, кооперативныкы саналган җирдә үскән бармак очы зурлыгы кыярны, үтеңне сытарлык ачы – корт төшкән алманы рөхсәтсез алганда тотсалар, аны бәреп үтерергә дә мөмкиннәр иде.
Буйга утыз, аркылыга егерме метр шул җирне койма белән уратканда купкан гаугаларны сурәтли башласаң, язылачак романның күләменә сыймас иде. Әйтерсең, бөек урыс (хәзер инде украин) язучысы Николай Васильевич Гоголь бакча кооперативы тудырачак матавыкларны йөз сиксән елга алданрак белгән. Аның «Как поссорились Иван Иванович с Иваном Никифоровичем» повестендагы якалашулар нәкъ Рахманкуловның бакчасы урнашкан кооперативтагы вакыйгалардан алып язылган шикелле иде.
***
Рахманкуловның сул як күршеләре бакча алган елны ук каеннарының бер өлешен төпләп, түтәл ясап, яшелчә чәчтеләр. Габдрахман да, бакчаның дүрттән бер өлешен каеннардан чистартып, барлыкка килгән урынны тиресләп, бәрәңге, суган, карлыган, кура җиләге, хәтта бер түтәлгә кыяр да утыртып өлгерде. Тир түгүнең әҗерен түләгәндәй, хуҗаның күңелен күргәндәй, беренче һәм икенче ел уңышы бик мул булды.
Әмма ике-өч ел уздымы икән, ашлама кертелгән шул җирләргә мыштым гына каен тамырлары сузыла башлады. Тиздән аларның җиләк-җимешен генә түгел, карлыган куакларын да каен «ашап» юкка чыгарды. Бу хәл Габдрахманны уйга калдырды: «Бу моңсу агачны кемсәләрнең «үз» каены дип тамгалавында дөреслек тә юк түгелдер? Алар да бит нәкъ шушы агач кебек, тамырларын күрше халыклар җиренә җибәреп, ашламаларын имеп яши... тегеләре шуңа һич мантый алмый?»
Шулай итеп, эшләгән саен ишәя, арта килгән җирне эшкәртүгә каеннарның әрсез тамырлары белән көрәшү мәшәкате дә өстәлде.
Көз көне җиргә коелган яфракларны, уталган чүп үләннәрен черетеп ашлама әзерләр өчен, Рахманкулов, тимерчыбык челтәр белән уратып, тиреслек урыны ясады. Язын ашламага әверелгән шул тиресне түтәлләргә тарату өчен, тимер сәнәк белән казый башлаган иде – хәйран калырлык вакыйгага юлыкты: каен тамырлары, тиреслекне эзләп табып, андагы ашламаны тәмам үзләштереп бетергәннәр иде... Инде моннан соң да бу агачларның кем каены булуына ышанмый кара син!
***
Фридрих Энгельс: «Адәм баласын хезмәт кеше иткән», – дигән. Коммунистик идеягә нигез салышучының бу күрәзәлегендә дөреслек тә юк түгелдер. Әмма шул сакалбайның сүзләрен тормышка ашыру өчен, Рәсәй җирен тоташтан диярлек ГУЛАГ лагерьларына әверелдереп, адәм баласының хезмәттән башка гамәлләрен юкка чыгарып, бил бөгүне генә калдырганнан соң, кеше, кеше булуын югалтып, әкренләп йөк атына әверелә башлады. Атка әверелү белән генә чикләнмәде коммунистик идеологияне йодрыклап кертү.
Дини инану урынына мәҗүсилек чорының хорафаты тамыр җәйде. Октябрь баласы, пионер, комсомол сабакларын бисмилладан тирәнрәк үзләштергән Мәрьям коммунизмның җәннәт алып килүенә җаны-тәне белән ышанып кына түгел, инанып яши иде. Революциягә кадәр, исламның шәригать кануннары көчле чакта, ырымнарга, сихергә буйсыну халыкның аңында тамыр җәя алмаган булса кирәк. Коммунистик идеяне халыкка дин урынына куркытып тагучылар ислам (шулай ук носарилык) дине тәэсирен юкка чыгарырга мәҗбүр булганнар. Идарә дилбегәсе коммунистлар кулыннан ычкынып, демократик идарә итүгә күчкәч, егерме беренче гасырның тәүге елларында халыкның, бигрәк тә ярым-йорты зыялыларның аңына мәҗүсилек кануннары бәреп керде. Күрәзәчелек, гороскоп, сихер, мең төрле ырым-ышанулар – барысы да шуңа барып тоташа түгелме соң?!.
«Шәрекъ – Шәрекъ ул, – ди инглизнең күренекле шагыйре, Нобель бүләге лауреаты Ридьярд Киплинг. – Көнбатыш – Көнбатыш. Алар үзара беркайчан да кушыла алмаячаклар...» Түтәл казыганда, Габдрахманның исенә шушындый гыйбрәтле фикерләр килеп төшә иде.
Рәсәйнең башкаласында туып үскән хатыны белән Рахманкулов өч дистә ел тату яшәде. Шуңа карамастан, аларның җиргә булган карашлары Киплинг фикерендәгечәрәк иде. Габдрахман, инде илле елдан артык шәһәрдә яшәсә дә, авыл кешесе булуыннан һич арына алмый. Бу сыйфат бигрәк тә җир мөнәсәбәтендә көчле иде. Мәрьямнең исә табигатендә һәм күзаллавында шәһәрчәлек өстенлек итә. Ул бакчаны ишегалды, ял итә торган урын-дача буларак тоя, ә Бәкер малае аны бәрәңге бакчасы, җиләк-җимеш үстерә торган ризык чыганагы итеп күрә иде. Никадәр тырышсалар да, бу өлкәдә алар үзара уртак тел таба алмыйча интегә бирделәр. Никита Хрущёвның шәһәр белән авыл арасындагы аерманы бетерү өчен, агрокала төзү планы да нәкъ әнә шулай сабын куыгы шикелле шартлап җилгә очты бит...
Урман ягыннан килгән күке тавышы Габдрахманның балачак хатирәләрен уятып җанландыра. Сагындырып Караяр искә төшә. Гомер үтеп бара. Ул бит армия хезмәтеннән арынгач, туган авылына кайтып, тәрәзәләре урам ягына карап торган зур йорт салу, ат асрау, җиде бала тәрбияләү турында хыялланып яшәде. Кайда ул зур, иркен йорт? Юыртканда йөрәк кага торган җирән кашка аты кайда? Ишегалды тулы таза, матур балалар кайда?!
Мәрьям иртән, гадәттә, йоклый. Шәһәр кешеләре иртә торырга яратмый. Кәримә – эштә. Ул бакчага ял көннәрендә генә килеп йөри ала...
Габдрахманның яшьлектәге татлы хыяллары еллар дәвамында акрынлап сүнеп юкка чыкты. Ул үз яшәешенең чынлыгына кайтты. Бәкер малае бит хәзер шәһәр кешесе... хәтта күпләргә борын чөяргә, шапырынырга мөмкинлек биргән башкалада яшәүче. Москвич! Әнә, ул хәтта Мәскәү язучылары кооперативындагы дачаның хуҗасы! Тик менә шушы дәрәҗәгә ирешкәч кенә, аның күңел дөньясындагы чынбарлыкның асты өскә килде...
2
Әнә, яз кояшының тансык нурлары агач ботаклары арасыннан Рахманкуловның яңа бакчасына коела. Каен бөреләреннән бөркелгән исерткеч татлы ис сулыш юлына кереп канга тарала. Җылына башлаган җирдән сабый үлән сабаклары төртеп чыккан. Яз һавасы балачак хатирәләрен җанландырып җибәрде. Ботинканы салып ыргытып, бәләкәй чактагыча, йомшак чирәм өстеннән ымсындыргыч киләчәккә таба күзне йомып йөгерәсе килә...
Габдрахман кишер утыртырга түтәл казыган җиреннән кырмыска оясына юлыгып туктап калды. Кара кырмыскалар, үзләреннән зуррак ак, озынча йомыркаларын күтәреп, көрәк астыннан качып читкә йөгерәләр. Менә бит туачак бала кадере! Җан кадере!
– Күрше, чык әле, әйтәсе сүзем бар...
Габдрахман коймага таба борылып карады. Урам ягында, ике кулы белән җилкапканың тактасына тотынып, Рахманкуловның уң як күршесе Евгений Моисеевич Резник тора иде.
– Хәерле иртә, – диде Габдрахман. – Нигә кермисең... әйдә, уз.
– Юк инде, кереп тормыйм. Үзең чык. Көрәгең кулыңда чакта синең белән сөйләшеп булмый. Сукыр тычканга әверелеп беттең инде. Көне-төне чокынасың. Җире юньле булса бер хәл. Сабын шикелле сыланып торган яшькелт балчык. Монда бит бернәрсә дә үсми. Иван Пересветовның язмаларын укыгансыңдыр?! Мәскәү җире уңдырышлы булса, урыслар Казан ханлыгының «подрайские землицы»ларын басып алмаган булыр иде.
– Күрше урамдагы Вадим Каргаловның «разбойничье гнездо», дип, Казан ханлыгына пычрак аткан яласын да укыганым бар. Без инде тарихны шакшыландырып күрсәтүгә күнеккәнбез, әһәмият бирмәскә тырышабыз.
Сатулашуның озакка китүе бар иде. Рахманкулов, бияләен салып, җиргә кадаган көрәк сабына кигезде дә урамга чыкты.
Алар кул биреп күрештеләр дә кооператив бакчаларын бүлеп, буйдан-буйга сузылган үзәк урам – «Бродвей»га чыгып, урманга таба атладылар.
– Хәтерлисеңме икән, бер тапкыр син миңа «басып алучылар оккупацияләнгән җир белән уртак тел таба алмый», дип исбатлаган идең. Күзәтеп йөри торгач, синең бу фикереңдә дөреслек барлыгына төшендем.
– Син мине фәлсәфә куертырга чакырдыңмыни? – диде Рахманкулов, атлавыннан туктап.
– Юк, миңа синең киңәшең кирәк. Аны син генә бирә аласың.
– Әллә син дә, чирәмеңне казып, бәрәңге утыртырга ниятләдеңме?
– Юк инде. Әнә, син өч аршын җиреңдә күпме чокындың, күпме тирес
ташыдың. Берәр нәрсә үстерә аласыңмы соң?..
– Җирнең ашын каен тамырлары суырып бетереп тора. Каен кайгы китерә,
дип картлар дөрес әйткән икән...
– Ә нигә кисеп ташламыйсың?
– Кызым кистерми. Якын да җибәрми.
– Бакчаңа ул хуҗамыни?..
– Узган ел мин аңа яздырттым. Картаела бит... Гомер үтеп бара.
– Мин барыбер аңламыйм, бакча аныкы булгач, нигә син шулай интегәсең?.. – Тәнемдә крәстиян каны акканга. Җир миннән көчлерәк булып чыкты. Ул
исә үзен, сабый бала шикелле, назландырып торганны ярата... Син бит миңа... сүзем бар, дигән идең.
– Күрше, әйт әле, диңгездә шторм вакытында күңел болганудан нинди дару эчәләр?
– Утыз елга якын эшләп, дару эчкән диңгезчене очратканым булмады минем. «Салагаларга» диңгез бүреләре якорьга ябышып төптән чыккан ләмне ашаталар. Мыскыллап инде, билгеле.
– Хәзер бит медицина бик тә алга китте. Андый дару булмый калмас. Син аны белергә тиеш.
Күршесенең җәмгыятьтәге прогресска шулай мөкиббән булуы табигый иде.
Чыннан да, фән һаман алга бара. Ә менә җәмгыятьтә яшәүче адәм балалары... «Комсомольская правда», «Московский комсомолец» газеталарының, йөзләгән гламур журналларның эчтәлекләре иң примитив хорафатка – җенесне кытыклап, аздырып торуга көйләнгән. Фәнни яктан дәлилләп булмаган йолдызнамәләр, һәр санда авантюрист кыяфәтле күрәзәләр, ырымчы шарлатаннар! Ә аздыргыч китаплар? Медицина, чыннан да, туктаусыз алга бара. Йөрәккә операция ясау, хәтта адәм баласына, тузып гарипләнгән йөрәген кисеп ташлап, яңа йөрәк тегеп кую да хәзер гадәти хәлгә әйләнде. Тагын әллә нинди катлаулы операцияләр инде күптән көн тәртибендә. Операция ясатып, корсакларындагы майларын алдырту, имиләрен, тагын әллә кай җирләрен зурайтулар табигый тоела башлады... Адым саен очрап торган аптекаларда ялган дару сату! Тик, нигәдер, дәва акчалы кешеләрне сайлый, акчасызларга Газраил килгәнен генә көтәргә кала...
«Бродвей» урамы урман читенә килеп төртелде. Алар кире якка борылдылар.
3
«Диңгез авыруы» белән данлыклы Трафальгар герое адмирал Нельсон да газапланган, дип сөйлиләр. Имеш, шторм вакытында бөек адмиралның денщигы көмеш чиләк тотып янында йөри торган булган. Сугыша башлау белән, Гораций Нельсонның «диңгез авыруы» шундук юкка чыккан. Габдрахманның күп тапкыр сынаганы булды: өлкән штурман чагында үләр хәлгә җитеп «диңгез хастасы»ннан интегүчеләр, капитан булып эшли башлау белән, авыруларыннан арына.
– Әйдә, безгә кереп чыгыйк әле, – диде Евгений Моисеевич. – Минем син ярата торган вискием бар.
– «Сантори» түгелме?
– Нәкъ шул.
– ЦДЛның2 буфетында саталар иде. Барахло, – диде Рахманкулов. – Японнар
иң затлы, иң алдынгы автомашиналар, электроник приборлар ясап, дөньяны шаккатырып торалар. Искиткеч тырыш, талантлы халык. Ә менә чын вискины Шотландиядә генә ясый алалар.
– Дөрес, син күпне күргәнсең. Нигә вискины шотландлар гына ясый ала? Шуны аңлата аласыңмы?
Габдрахман бертын уйланып торды:
– Шотландиянең туфрагы акбурлы. Вискины чистартканда кулланыла торган вереск (арчан) куаклары анда гына үсә. Шуңа өстәп, гасырлар буе камилләшә, байый килгән халык тәҗрибәсе. Алар бит вискины, коньяк шикелле, имән мичкәләрдә саклыйлар. Бер тапкыр виски сакланган мичкәне кабат кулланмыйлар. Шотландиядәге коймалар шул имән мичкәләрне утыртып ясалган. Гаҗәеп матур, искиткеч үзенчәлекле шул имән кисмәкләр белән уратып алынган ихаталар.
– «Сантори»ны эчеп караганың бармы соң?
– Карамаган булсам, сөйләп торыр идеммени? Тукта әле, син бит сафсата саттырып, мине эшемнән бүлдерәсең!
– Нигә «диңгез авыруы»ннан котылу чарасын яшерәсең?
– Ул сиңа нигә кирәк? Син бит мәкаләләр бастырып тамак туйдырасың. Редакцияләрдә шторм башланмагандыр бит?.. Көймәң Истра сусаклагычында. Анда давыл буламыни?
2 ЦДЛ – Центральный дом литераторов (Мәскәү язучыларының үзәк клубы).
– Мин, күршекәем, диңгезгә чыгарга әзерләнәм.
– Ялланыпмы? Кайсы пароходчылыктан? Нинди кораб белән?
Күршесен кызыктыра алуына Резник канәгать иде. Ул бертын юри җавап
бирмичә серле итеп елмаеп торды.
– Корабы әле билгеле түгел, – диде бераздан. – Босс миңа өч вариант
тәкъдим итә. Берсе Санкт-Петербургтан Көньяк Америкага. Кайтышлый кораб Кызыл диңгездәге, Урта һәм Кара диңгезләрдәге портларга кереп чыгарга тиеш.
– Калган икесе кайсы якларга?
– Берсе Сүәеш каналы аша Һиндстан, Шри-Ланка, Гонконг, Сингапур, Япония портларына. Владивостокта безне төшерә дә, яңа пассажирлар утыртып, Одессага кайта. Өченчесе – Одессадан Европа континентын урап, Санкт-Петербургка кадәр. Дистәдән артык Европа портларын күреп була, диләр. Мин, бәлки, шунысын сайлармын. Артык еракка китәсем килми. Бераз шөллим. Шторм вакытында язып булмый торгандыр бит?
– Тукта әле, Женя күршекәем, син бу турыда мине ымсындырыр өчен генә сөйләми торгансыңдыр ла? Мактаныр өчен?..
– Күршеңне диңгез сәяхәте турында очерк язарга круизга җибәрәләр... Аңлашыламы?
– Кем җибәрә?
– Гафу ит. Әйтә алмыйм. Эксклюзив. Күңел болгану хастасыннан ничек котылалар, син миңа шуны аңлат. Белмәсәң, кооперативта синнән башка да диңгезчеләр бар. Әнә, каршы як бакчада гына беренче ранглы капитан Животрупов яши. Ул ярдәм итәчәк.
– Диңгезчелек аның һөнәре түгел. Погоны гына хәрби диңгезчеләрнеке. Животрупов маршал Будённыйның денщигы. Диңгезне ярдан гына күреп яшәгән...
– Әйтмәсәң, башка берәр диңгезчедән барыбер белермен әле...
– Син бит моңа кадәр шоу-бизнес, ачык күкрәкләр, шәрә ботлар, тамашачыларның азгын тойгыларын кайнарлаучы эстрада стервалары турында яздың. Диңгез хакында язар өчен кимендә биш-алты ел диңгездә тозланырга кирәк. Белмим, бәлки, диңгезчелек эше хәзер җиңеләйгәндер? Без, күршекәем, ул эштәге авырлыктан кан сидек, сеңерләр өзелер дәрәҗәгә җиткәнче көчәндек. Диңгезне бары шулай гына аңлап һәм яратып була...
– Европа круизы кыска, диләр. Минем озаграк йөзәсем килә. Бәлки, Көньяк Америка портларына бара торганын сайлармын әле. Диңгез авыруын баса торган даруны табып, нинди кием сайларга кирәклеген генә белергә кирәк иде.
– «Диңгез авыруы»н баса торган дару юк. Кайбер бәндәләр аэрон таблеткасын йотып карыйлар. Тик файдасы тими. Дөрес, бар ул аннан коткара торган чара. Кораб бата башласа, «диңгез авыруы» шундук юкка чыга. Үләр хәлгә җитеп ятучылар сикереп торып йөгерә башлыйлар. Аның даруы шул – бирешмәү, үзеңне кулга алып эшләп йөрү. Авыр, җаваплы эштә хасталыгың онытыла. Капитаннарга кагылмавының сәбәбе – җаваплылыкның чирдән көчлерәк булуы. Ә кием-салым мәсьәләсенә килгәндә, әйтик, Одессадан кузгалып китеп, Антарктикага барганда, бер-бер артлы эссе җәй, юеш, яңгырлы көз, суык кыш климатлары аша үтәргә туры килә. Без диңгезгә чыкканда, эчлеге алына торган куртка һәм берничә свитер ала идек. Тропикларда җитен тукымадан тегелгән кыска җиңле күлмәк һәм кыска чалбар. Син бит пассажир лайнерында йөзәргә тиеш. Андый корабта комсостав салонына, кают-компаниягә галстуксыз кермиләр. Банкетка, мәсәлән, смокинг яки фрак киеп кенә керәләр.
Резник капкага таба юнәлде:
– Рәхмәт сиңа, күрше. Йөзүдән мин сиңа бер шешә виски алып кайтырмын. Иң затлысын. Кулъязманы төзәтсәң, өстәргә дә була.
– Син шул шешә белән миннән котылырмын дип уйлыйсыңмы? Арзанга куясың син минем тәҗрибәмне. Һичюгы син миңа кораб хуҗасының (испаннар аны «арматор» дип атыйлар) телефонын бирергә тиешсең. Менә шул.
Евгений Моисеевич тукталып калды.
– Әйтергә ярамаганны белеп сорыйсың бит син! Мин бит аның телефонын беркемгә дә бирмәм, дип ант иттем. Син мине, күрше, җинаять эшләргә мәҗбүр итмә. Бер шешә виски, шуңа өстәп бер шешә затлы коньяк алып кайтырмын. Сувенирлар. Килештекме? Коньякның ниндиен яратасың?
– Мин испаннарның кырыс «фундодор»ын французларның тәме бер атна авызыңнан китми торган мең долларлык «крук»ларыннан өстен күрәм. Эш анда түгел. Эчәргә ярамый миңа. Син миңа кораб хуҗасының телефонын бир... Син менә диңгезче булырга җыенасың. Чын диңгезчеләрдә сер яшерү булмый. Әйтергә теләмәсәң, мин кораб хуҗасын барыбер эзләп табачакмын. Вакыт кына әрәм булачак.
Евгений Моисеевич уйга калды. Рахманкулов дәвам итте:
– Советлар Союзы таркалганда, сәүдә флоты кораблары кинәт юкка чыкты. Алар бит батмадылар. Чит илләргә дә сатмадылар өч меңгә якын морфлот корабын. Аларны кемнәрдер үзара бүлештеләр. Бүлештеләр дә Кипр, Сингапур, Либерия дәүләтләренең флаглары астында йөзәргә теркәделәр. Аларның берничәсе Иосиф Кобзонга эләккән икән дип ишеткәнем булды. Данлыклы Мәскәү дизайнеры Альбина Назимованың ире Влад Листьевне үтерү фаҗигасе дә кораблар бүлешүгә бәйле, дип сөйләп йөрделәр.
– Мин боларны белмим. Имеш-мимеш юктан тумый, билгеле. Бәлки, ул сүзләрдә дөреслек тә юк түгелдер... Чыннан да, бүгенге эшмәкәрләр тапкан миллионнарын чүлмәктә саклап тотмыйлар. Хәзер, күршекәем, иң отышлы бизнес – теләсә нәрсәдән акча ясау.
– Мин шуннан куркам, инде скинхэдлар, ата шовинистлар: «Рәсәй – бары тик урысларга!» – дип сөрән салып йөриләр, ә үзләре «Ичкерия – чеченнәргә!» сүзен ишетү белән, Кавказга танклар җибәрделәр.
– Мин, хөрмәтле күршем, сәясәткә кагылмаска тырышам.
– Сез безнең шикелле бушка ләчтит сатып йөрмисез. Сез, яһүдләр, сәясәтне астан хәрәкәткә китереп торасыз, – диде Габдрахман һәм шунда ук «яһүд» сүзенең ычкынып китүенә үкенеп куйды.
– Без эшлибез. Ялкау яһүдне күргәнең бармы синең?.. Яисә эшнең рәтен белмәгәнне?.. Без эшкә урнашу белән, иң башта вазифаның файдалы һәм файдасыз якларын җентекләп тикшереп чыгабыз. Иң кирәкле хезмәткәр булуга ирешкәннән соң, җитәкчене үзеңнеке итү ягын карыйбыз. Туры әйткәнгә хәтерең калмасын, күзәткәнем бар: сез, татарлар, куштанланып, урыс файдасына бил бөгәсез, ялагайланасыз, шовинистлар җырын җырлап ярашырга тырышасыз. Ә без, җаен табып, аларны үз файдабызга эшләтәбез. Безнең берничә мең еллык гыйбрәтле тәҗрибәбез бар бу өлкәдә... шул ярдәм итә.
«Бу нигә болай чишенеп сөйләшә башлады әле?..» – дип, Рахманкулов бераз шикләнеп тә куйды. Шуннан соң, «Бәйрәм ашы – кара кара-каршы» дигәндәй, ул да серен ачты:
– Мин дүрт елга якын фәнни институтта диңгез флотын оештыру һәм аның белән идарә итү бүлегендә баш белгеч булып эшләдем. Бүлектәге биш кешенең икесе вафат. Без өчәү калдык. Сер итеп әйтәм, алар икесе дә синең милләтеңнән иде. Шулар эшне капиталистларча оештырырга астыртын гына димләп, мине дә үз компанияләренә үгетләп чакырдылар. Сәламәтлегем начар булу аркасында корабларны приватизацияләүгә катнаша алмадым. Хәзер шулар кулында илледән артык иң яңа, иң кыйммәтле океан лайнеры. Тораклары – «Никулина гора»да. Монте-Карлода – виллалары. Шул чакта йөрәгемә операция ясатырга ятмаган булсам, мин дә бүген кишер утыртырга түтәл казып йөрмәс идем. Мин, күршекәем, сине круизга кем җибәргәнлеген барыбер беләчәкмен. Мин инде аны чамалыйм да... Вакыт кына әрәм. Курыкма, бир син аның телефонын. Кемнән алганымны беркем белмәячәк! Татарда «Күрше хакы – Тәңре хакы» дигән изге канун бар. Бу – тәңречелек чорыннан калган закон. Без аны нык хәтерлибез... Турысын әйт, Америкада яисә Израильдә яшәүче туган-тумачаң оештырдымы синең диңгезгә чыгуыңны?
Евгений Моисеевичның хәтере кырылды:
– Син, дустым, урысларга ияреп, болар эшне гел Израиль аша гына эшлиләр, дип гаеплисең. Дөрес, дусларым минем Америкада да, Израильнең үзендә дә бар. Әмма аларның бу эшкә бернинди катнашы юк. Тынычлан. Мине круизга «Коммерсант» нәшриятының спонсоры Лебедев җибәрә. Аңа реклама кирәк. Шул максат белән җибәрә ул мине...
– Владлен Семёновичмы? Ул җибәрәмени?! Аның телефонын ачыклау берни тормый.
– Син аны беләсеңмени?
– Белмәскә. Без аның белән ун елдан артык бер пароходчылыкта эшләдек. Ул кораб төзү факультетын тәмамлаган иде. Шунлыктан башта йөзү эшенә эләгә алмады, пароходчылыкта комсомол оешмасын җитәкләде. Аннан соң партком секретаренең урынбасары булып утырды. Мисыр белән Израиль сугышы вакытында Лебедев пассажир флоты белән идарә итә иде. Сер саклау максаты белән, яһүдләрне җитәкчелектән алып ташлагач, ул эшсез калды. Минем фәнни институтта эшләгән чак иде, Владленга Союзморниипроектка3 урнашырга ярдәм иттем.
– Үзен белгәч, телефоны да бардыр бит синдә? Нигә юкка башымны катырасың?
– Әле дә бар, ләкин искерде... Союзморны күптән яптылар. Ул, билгеле, өч бүлмәле кетәген дә күптән ташлап киткән. Димәк, хәзер аның телефоны да башка булырга тиеш.
– Әйттем бит, аның бу телефонын бирергә ярамый дип. Син минем бугазыма пычак терисең... – Бераз икеләнеп торганнан соң, Резник блокнотына лайнер хуҗасының телефонын язды да, ертып алып, Габдрахманга сузды. – Белсә, җанымны алачак... Син Мәскәүгә кайтырга җыенмыйсыңмы? Әйдә, мин берүзем, сөйләшеп кайтырбыз.
– Рәхмәт, әлегә булмый. Гаилә килгәнче, азрак кыймылдап калырга кирәк...
Бүген җомга көн. Шимбәдә дачага аның кызы Кәримә киләчәк. Соңгы атнада җирнең ашламасын аяусыз суырып торган каеннарны кисү турында каты бәхәс бара иде. Килү белән, Кәримә каеннарын барлап чыгачак. Шушы көннәрдә Мәрьямне дә хастаханәдән чыгарырлар, шәт?.. Ул килсә, иртәнге сәгать унбергә кадәр кадак кагу катгый тыелачак. Алар килгәч, җир казу да туктатылачак. «Йөрәге авыру кешегә авыр эш башкарырга ярамый...» диячәкләр. «Күршеләрне көлдерү»дән куркып, тирес ташу да бетәчәк... Хезмәтне ак һәм кара эшкә бүлү гадәткә кергән. Томаналык түгелмени инде бу, йә? Ләззәт биргән эш һәр очракта ак һәм изге. Шунлыктан Габдрахман җир эшләрен хатыны юк чакта, ялгызы калганда башкарырга тырыша.
Менә бүген дә ул бакчасына сыер фермасы тиреслегеннән бер уфалла ашлама алып кайтып, казыйсы җиренә таратты... Аннан, көрәген үткенләп, эшкә кереште.

3 Союзморниипроект – диңгез флотының үзәк фәнни институты.
4
Евгений Моисеевичны озаткач, Рахманкулов кабат түтәлен эшкәртергә тотынды, әмма ни хикмәт, эшенең бөтен тәме югалып өлгергән иде инде. Күршесенең диңгезгә чыгарга әзерләнүе аны тәмам әсәрләндереп, алгысытып ташлады. Аяк-куллары – җир казуда, ә күңеле белән ул күптән Одесса ярлары буенда, диңгездә, ерак яшьлек елларында йөри иде инде...
Өмет. Шул өметнең яшерен бер эчке мәгънәсе, тынгысызлыгы бар. Менә нәрсә иде аның күңелендә. Әле бүген иртән, түтәлне казый башлаганда гына да җир казу яшәешкә мәгънә, тәм биреп тора иде. Адәмне балчыктан яратылган, дип аңлата дин. Шулай булмаганда, җир сине шушындый тылсымлы көч белән чокынырга тартыр идеме икән?.. Мәңгелеккә омтылу шул ук кара туфракка кушылуга бер ашкыну түгелме? Бу тартылу аның куенына кереп тынычлану белән генә тәмамланмыймыни? Томанлы зәңгәр чиксезлектә дә бит тынгы юк. Диңгездә дә шул ук кара туфракка басып йөрүне сагынып җирсү... Ә алай булгач, диңгез-океаннар киңлегенә омтылу каян килә? Диңгез чакыруы җир тартуыннан да көчлерәк микән әллә? Моны аңлавы чиктән тыш читен. Габдрахман көрәген баскыч астына илтеп яшерде дә каен төбендәге утыргычка аркасын терәде...
Лебедев диген... Лебедев Габдрахманга, чынлап та, бик яхшы таныш, хәтта, кем әйтмешли, кирәгеннән артык якын белгән таныш иде. Әлеге фамилия аңа әле үзе дә чын-чынлап төшенеп җитмәгән ымсындыргыч серләр яшереп тора кебек иде...
Бераз уйланып торгач, ул куен дәфтәрен алып чыгып, күршесе биргән телефон номерын җентекләп барларга кереште. Блокнотта язар урын калмагач, Габдрахманның иң кирәклеләрен яңадан күчереп яза торган гадәте бар иде. Шулар арасында Лебедевның фәнни институттагы номеры да теркәлгән булып чыкты. Тәкъдир шушы түгелме икән? Блокнотта да аның зәгыйфь эзләре сакланган ич әнә...
***
Лебедев белән сөйләшү уе, баш миенә каккан кадактай, бер генә минутка да онытылып тормады. Габдрахман әле йокының караңгы билгесезлегенә чумды, әле уянып китеп, кабат шул кайгы-хәсрәтләрдән арындыручы төнге рәхәтлек кочагына кайтырга теләп, көн яктырганчы бимазалануын дәвам итте. Ниндидер яңалыкны көтү, бәлки, аның канына сеңгәндер. Ни дисәң дә, Рахманкулов нәтиҗәсез көтүчеләр җәмгыятендә яши. Юк, аның көтүе ерак бабалары шикелле меңләгән баш мал көтүен карау мәшәкатендә түгел. Шушы көнгә кадәр ул көтүдәге сарык хәлендә совет халкына коммунизм килгәнен көтте. Тик менә аны якынлаштыру нияте белән, миллионнарча гомерләр корбан ителсә дә, килергә теләмәде коммунизм. Ә хәзер ул хакимият вәгъдә итеп торган пенсия артуын көтә. Билгеле, көтүнең бусы да пшик булачак. Әмма, гавам белән бергә күмәк көтүгә иярми чараң юк...
Йокысыз төн озакка сузыла. Ниһаять, таң атты. Ятагыннан тору белән, чәй дә эчеп тормыйча, Габдрахман каравыл йортындагы бердәнбер телефонга юл тотты. Ятып калганчы, атып калырга кирәк.
Үзәк урам, дача биләүчеләр телендәге «Бродвей»ның асфальты, кооперативны урталай бүлеп, урман читенә килеп терәлә дә, сулга борылып, Мәскәү ягына китеп югала. Буйга бер генә урам булуы шактый уңайлы. Кичке якта хатын-кыз күлмәк күрсәтергә, аларның язучы ирләре исә, кыяфәтләренә даһилыкларын элеп, Бродвейга чыгалар. Мыштым, астыртын ярыш башлана: кем бөегрәк? Кемнең үлемсез исеме Лев Толстойлар, Достоевскийлар янына язылып куелачак?!.
Мәскәүдән килгәндә, иң беренче җир – каравыл йорты. Шобага тотканда, бу урын Мәскәү университеты профессоры Роберт Гата улы Бикмөхәммәтовка чыккан иде. Җир алган елны Робертның хатыны, гарәп миллионеры белән никахлашып, Алжирга китеп барды. Шул ук елны күз нурына тиң кызын Антон Табаков алды да, балага узгач, аерып җибәрде. Фатирын атлап кергәндә, Робертны инсульт бәреп екты. Бикмөхәммәтовның ятим йортының түбәсен ябып, каравыл йорты иттеләр.
Бродвейны каравыл йорты башлап, унбер урамчык кисеп уза. Килгәндә уң якта – «көньяк», сулда «төньяк» сүзе өстәлгән. Рахманкуловларның йортлары «Төньяк җиденче» дип исемләнгән урамчыкта иде. Урамчыкларның барысы да урман читенә барып төртелә. Кооператив төзегән елларны өеннән сиксән метр ераклыктагы урманнан Габдрахман ярты сәгать эчендә ярты чиләк гөмбә, чиләкләп кара җиләк җыеп кайта иде. Дүрт-биш елдан урман эче тапталды, гөмбәлекләрне, куак төпләрен юештә лайлаланып беткән целлофан капчыклар, аракы-сыра шешәләре каплап китте. Гөмбә үсми башлады, җиләк куаклары корып бетте. Иртәнге якта яңгыраган кош сайраулары, кәккүк тавышлары да елдан-ел тоныграк ишетелә иде.
Телефон-автомат куелган алачык-будка янына Рәсәйнең кара язмышы белән янәшә яшәп килгән чират торучылар инде җыелырга өлгергән...
– Кайсыгыз иң соңгы кеше?
– Мин, «соңгы» түгел, «крайний», – диде кырыклар тирәсендәге симез ханым.
Габдрахман чират шартына буйсынып көтәргә кереште. Сөйләшү бәхетенә ирешкәннәрне арттагылар ашыктыралар. Рәсәй чынбарлыгының бер төп кануны бу – чиратлары җитеп, телефон трубкасын эләктергәннәр көтеп торучыларны шундук оныталар иде.
Рахманкулов шуңа игътибар итте. Үз заманында әдәбият фонды ярдәмендә кооперативка эләгүчеләр саны елдан-ел кими, сыегая бара. Аның күршесе Резник шикеллерәкләр гламур журналларда басылып, берничә бизнес рухлы китап чыгарганнан соң, Рәсәйнең эстрада мадоннасы – Алла Пугачёва салдырткан коттедж тирәсеннәнрәк яхшы җир алып, шунда төпләнергә тырышалар. Бакча кооперативы әкренләп вак-төяк эшкуарлар, вак чиновниклар кулына күчеп килә. Боларының кесә телефонына ирешү бәхете алдарак иде әле.
***
Ниһаять, чираты җитте. Пип-пип-пип... Шушы өзек сигналлар гомернең кыска булуын, очрашмыйча гына сөйләшергә теләүчеләрнең ишле булуын, яшәүдә сабырлык кирәклеген – җәмгыятьнең тагын әллә нинди шартлары барлыгын искә төшереп кисәтә иде. Телефон трубкасында хатын-кыз тавышы ишетелде:
– Сезгә кем кирәк?
– Владлен Семёнович! – диде Рахманкулов.
– Ул Англиядә.
– Кайчан кайта?..
– Билгеле түгел...
«Беләсең син, стерва!» – дип кычкырудан көчкә тыелып, Рахманкулов
сүзен дәвам итте.
– Мин Владленның бизнесы белән кызыксынам. Диңгезче мин. Аңа кирәкле
бер киңәшем бар иде.
Күкрәкләр, билгеле, яртылаш ачык, шәрә аяклары да гаүрәтенә кадәр
диярлек капланмаган... Хатынның тавышы шуңа ишарәли иде.
Сөйләшүнең өзелүеннән куркып, Габдрахман кабаланып әйтте:
– Без Владлен Семёнович белән Одессада, аннан соң Мәскәүдә бергә
эшләдек. Ул мине яхшы белә. Аңа минем бик мөһим бер гозерем бар иде. – Әйтегез, тапшырырмын, – диде трубкадагы тавыш.
– Әйтә алмыйм. Аңа үз телем белән җиткерәсем килә.
– Үзегез һәм йомышыгыз турында бер генә җөмлә белән әйтегез.
– Рахманкулов Габдрахман Бәкерович мин. Диңгезче... Диңгезчелек буенча фәнни хезмәткәр. Морфлотта бүлек начальнигы... Без...
Телефондагы тавыш, автомат техника төгәллеге белән, Габдрахманның сүзен кырт кисте:
– Киләсе чәршәмбедә, төгәл унбиш сәгатьтә шалтыратырсыз. Кабат кисәтәм: шефның вакыты чиктән тыш тар. Сүзегезне кыска гына итеп алдан әзерләп куегыз. – Трубкада металл бугазлы «пи-пи-пи...» яңгырады.
***
Әйе, диңгез «чакыруы», аның татлы сыкрандыруы еллар үткәч тә җанында аз гына да югалмаган икән. Әлеге ымсыну аның канына гомерлеккә кереп сеңгән, күрәсең... Шул ук вакытта күңелендә ул кисәк кенә икенче бер татлы тойгының тирбәлеп куюын да ап-ачык итеп сизеп алды. Куллары, аяклары җир казуда, ә уйлары Габдрахманны Одессада яшәгән, хәтерендә нык уелып калган диңгезчелек елларына – кораб врачы Юрий Владиславович Дадоновның Ланжерон паркы капкасының каршысында диярлек йорттагы фатирында пилмән ясаган көнгә илтеп куйды. Ник югалмый, нигә шулай чат ябышкан бу үткән көннәр? Ул гына да түгел, нигә алар шулай аяусыз әрнетә?!. Габдрахман, ниһаять, аңлады: Лебедев белән очрашасы килүенең нигезендә дә барыннан да бигрәк Владленның хатыны Оксана турында нидер ишетәсе килү теләге посып ята иде шикелле...
5
Көнкүрешнең әрсез мәшәкатьләре теңкәгә тиеп, күз алдыңда үз кулың белән әтмәлләгән дарның элмәге чекерәеп тора башлаган мизгелләрдә Рахманкулов хыял дөньясының зәңгәрсу томаннарына яшеренеп котылырга тырыша иде. Сөт беткән; бакчасыннан чакрым ярымда урнашкан – ГУЛАГ тоткыннары Истра сусаклагычын казыганда барлыкка килгән Алёхново авылыннан ипи алып кайту көн тәртибенә килеп баскан; кесә тәмам такыраеп калган.
Тамак кайгысының аяусызлыгыннан Габдрахман фәлсәфә чытырманына кереп качарга тырыша иде. Мантыйк кануннары аяусыз. Алардагы хакыйкать юнәлеше үз-үзеңне аңларга да ирек бирми. Әнә, безнең ерак бабаларыбыз... Без нигә дип ваз кичкәнбез соң аларның әхлак саклау тәҗрибәләреннән? Юк, без ваз кичмәгәнбез... Безне мәҗбүр иткәннәр. Ә нишләп каршы тора алмаганбыз? Баерак та яшәгәнбез, культурабыз да аларныкыннан югарырак булган... Алтын Урда татарлары, аннан да элегрәк Атилла чорының корыч тәвәккәллеге Мәскәү кенәзлеген Левон рыцарьларыннан саклап калган...
Пенсиянең кыска койрыклы акчасы искиткеч бәрәкәтсез... Өстәвенә Ичкериядә елга булып аккан каннарны күрсәтеп, телевизор җанны ала. Телекның төнге күрсәтүләре Чечня хәбәрләреннән дә аяусызрак. Төннәрен телеэкраннан олигархларның шәрә кәнизәкләре түшәк уены уйнап күрсәтә...
Өч дистә океан лайнерының хуҗасы белән телефоннан сөйләшергә чират көткәндә, Габдрахманны шушы уйлар бимазалый иде. Бакча кооперативы йортларына килеп терәлгән урманда матәм моңы белән кәккүк кемнеңдер газиз гомерен саный... Кәккүк тавышын тыңлап хозурланырга гына иде югыйсә. Габдрахманнан алдарак килеп чиратка баскан ике хатын телефоннан сөйләшүчене ашыктырып чәрелдиләр.
«Тукта әле, – дип уйлап куйды Рахманкулов, – диңгез дип аталган шул зәңгәр чиксезлек яшьлегемне чәйнәмичә генә йотып җибәрде... Өч дистә ел гаиләмнән аерып иза чиктерде. Ә мин, карт томана, кабат шуңа ашкынам...»
Аллага шөкер, алдагы хатыннар бүселеп будкадан чыкты. Габдрахман ашыгып шул кысанлыкка чумды.
Рахманкулов телефон номерын җыйды. Шунда ук ирләр тавышы: – «Океан юллары»ның үзәк офисы. Лебедев тыңлый.
– Владлен Семёнович, сезне Рахманкулов борчый, Габдрахман Бәкерович. Без Одессада, аннан соң «Союзморниипроект»та бергә эшләдек.
– Аңлатып тору кирәкми, старик. Минем компьютерда синең тулы биографияң. Хәлләрең ничек?
– Пенсия белән тукланып ятам. Ишеп түлиләр. Кесәгә сыймаган чаклары да була. Кая куярга белгән юк.
Трубкада кеткелдәп көлгән тавыш ишетелеп сүнде. «Соң бит фиргавен- олигарх синең күпме пенсия алганыңны яхшы белә!»
– Мин синең китаплар язып акча каеруыңны ишеткән идем. Шул эшне дәвам итәсеңме? – Кабат кеткелдәп көлү тавышы ишетелеп югалды. Мыскыллап әйтә, маланский4!
– Влад, мин синең дистәләгән океан лайнерларының хуҗасы булуыңны ишеттем. Шуларның берсенә мине утыртып җибәр әле – тозлы һава сулыйсым килә.
– Люкс алырга уйлыйсыңмы? Язучының сармагы юк түгелдер?..
«Сармак...» Диңгезчеләр акчаны шулай атыйлар иде. Рахманкуловка үзенең әле һаман диңгезче икәнлеген күрсәтеп мактанмакчы була олигарх.
– Сармакның монда катнашы юк. «Море зовёт», – диде Габдрахман да, диңгезчелеген югалтмавына ишарәләп. – Море зовёт, а Лебедев не пускает. Диңгезләргә чыгуның ачкычы бит Владлен Семёнович кулында.
– Хәтеремнән чыккан. Синең диңгезчелек дипломың ШДП5 мы, әллә КДП6 мы?
– КДП, – диде Рахманкулов. – Шунысы бар: мин капитан булып эшләмәдем. Капитанлыкка – күзләр минус өч, йөрәкнең сул як карынчыгы иске оекбаш хәленә җитеп таушалып беткән булмаска тиеш. Юк, мин штурман рубкасына
 

4 Маланский – одесситлар яһүдләрне шулай атап йөртә.
5 ШДП – штурман дальнего плавания.
6 КПД – капитан дальнего плавания.

дәгъва кылмыйм. Нишлисең бит! Диңгез кочагына керер өчен, мин саклау камерасында чемодан алып торырга, хәтта киоскта газета сатарга да риза. Люкс хуҗалары да, палубада баручы урынсыз пассажирлар да – шул ук диңгез һавасын сулыйлар бит.
– Без болай килешик, – диде Лебедев. – Син иртәгә нәкъ шушы вакытта минем мобильникка шалтырат. Мин сиңа кайсы лайнерда, кайчан, нинди статуста диңгезгә чыгуыңны төгәл әйтермен. Каләмең бармы – яз! – Шунда океан лайнерларының хуҗасы унбер саннан торган телефон номерын әйтеп яздырды.
6
Сөйләшүнең нәтиҗәсе белән канәгать калса да, Габдрахманның җаны тыныч түгел иде. Ул язмышын миллионнар, хәтта миллиардларга җиткән доллар белән эш итүче хәйләкәр, һәр мөнәсәбәтләрне акча белән үлчәргә күнеккән кеше кулына тапшырып азаплана. Аңа дөнья гизү, яңа портлар, яңа кешеләр белән очрашу турында кыбырсып йөрмәскә, күргәннәренә шөкрана кылып, урман һавасы белән ләззәтләнеп, дачасында тыныч кына ятарга иде...
Сөйләшкәндә ул ычкынып китә язган ике ялгышлыктан тыела алды. Ялынмады, мескенлеккә бирелмәде һәм «нәрсә ул мобильник?» дигән сорауны читләтеп үтте.
Японнарның кесәдә йөртерлек бәләкәй, теләсә кайсы шәһәр һәм ил белән сөйләшеп булырлык телефон уйлап чыгарулары турында Рахманкулов «Наука и жизнь» журналыннан укып белә иде. Иртәгә ул шундый аппараты булган кеше белән сөйләшәчәк. Димәк, адәм балаларының шундый телефон уйлап табулары чынбарлыкка күчкән дигән сүз. Җәмгыятькә нинди үзгәрешләр кертә алыр икән ул кесә телефоны? Гади телефон ярдәмендә сөйләшкәндә үк абонентның йөзен, аның күз карашын, ишарәләрен күреп булмый иде. Телефон трубкасыннан ишетелгән шәрә сүз... Без бит ничә мең еллар әңгәмәдәшеңнең әйткән сүзеннән тыш аның ишарәләрен, хәтта утырыпмы, басыпмы сөйләшүенә карап, ул әйткән фикерләрнең ихласлыгын, аның сиңа карата нинди мөнәсәбәттә икәнлеген билгеләргә күнеккәнбез. Кешенең сөйләшкән чактагы күз карашы? Аның битенә бәреп чыккан кызарыну?! Телефоннан сөйләшү – ялганлау, күз буяу, итәк астыннан ут уйнату. Телефон ярдәмендә бу кабахәтлекләрнең мөмкинлеге бермә-бер артачак. Ә кешеләрнең сөйләшүләрен тыңлау мөмкинлеге?.. Һәркем мобильниклы була алган очракта, дәүләт шымчыларсыз да һәркемнең хакимияткә, аның сәясәтенә карата нинди мөнәсәбәттә булуын тулысынча күзәтү астында тота алачак.
Рахманкулов каравыл йортына иртәнге якта чират җыелганчы барырга уйлап йокларга ятты. Яту белән йокыга китте дә төн урталарында уянып, сөйләшер вакыт җиткәнче йоклый алмыйча газапланды. Яшь чакта да йоклый алмыйча интеккән төннәре була иде. Ул вакытта аның йокысызлыгы кичтән йокыга китә алмыйча яту белән чикләнә иде. Хәзер ул йокының караңгы базына чума да төн урталарында уяна, кабат шул кайгы-хәсрәтләрдән арындыручы онытылу кочагына чумарга теләп, төш вакытлары җиткәнче диярлек бимаза кичерә.
Ятагыннан тору белән, чәй дә эчеп тормыйча, Габдрахман каравыл йортына ашыкты. Чиратта бары тик ике генә хатын иде. Алар телефон будкасыннан тиз чыктылар. Габдрахман номер җыйды:
– «Океан юллары» офисы. Лебедев тыңлый.
– Сез миңа шалтыратырга кушкан идегез, Владлен Семёнович. Рахманкулов борчый сезне.
– Саумы, старина. Хәтерлим. Шушы көннәрдә Одессага ике тагарагым круиздан кайта. Шуларның берсе Австралиягә йөри. Барышлый һәм кайтышлый күп кенә портларга кереп чыга. Икенчесе Рио-де-Жанейро белән Петербург арасында эшли. Билгеле, маршруттагы һәр әһәмияткә лаек портка кереп чыга. Шуларның кайсысын сайлыйсың?
– Ниләр эшләргә тиеш мин корабта? Круиздагы туристлар шикелле күңел ачып йөри алмам шикелле. Мин бит диңгезче. Пенсионер статусында йөрүгә риза түгелмени. Минем хәләл аш ашап йөрисем килә.
Бераз җавап бирми торды Лебедев. Ул хәзер нәрсәдер әйтергә тиеш иде.
– Туристларның чемоданнары зурайды соңгы елларда... Аларны хәзер пенсионер гына күтәрерлек түгел. Киоскта газета-журнал сату проблемасына килгәндә, аның эше авыр түгел. Тик шунысы бар: киоскёрны мин кают- компанияда ашата алмыйм. Комсостав каршы киләчәк. Люкс пассажирларының кайберләре кают-компанияда ашыйлар. Мин сиңа люкс бирергә мәҗбүрмен. Син, старина, офицерларның әңгәмәләрен дикъкать белән тыңларга тиешсең.
– Шымчы итәсеңмени син мине?
– Ашыкма. Шымчы итеп түгел, аналитик итәм. Син бит Союзморда диңгез транспорты белән идарә итүне өйрәнгән фәнни хезмәткәрләрне җитәкләдең, морфлотның үзәк аппаратында да эшләдең. Корабларда йөзүең турында әйтеп тә тормыйм. Син ничә ел йөздең әле?
– Утыз елга якын, – диде Рахманкулов.
– Диңгезчелек тәҗрибәсе дә, теория дә, безнеңчә әйткәндә – выше ватерлинии. Круиздан кайту белән, син минем өстәлемә тулы анализыңны китереп салырга тиешсең. Сервис өлкәсендә нинди кимчелекләр бар? Эшкә зыян китермичә, кемнәрне кыскартырга була? Круизны оештыруга нинди яңалыклар кертергә кирәк? Синең анализың дәлилләнгән булырга тиеш. Эш менә нәрсәдә: минем лайнерым зурлыгындагы корабта японнар сиксән-туксан кеше тоталар, ә минекендә ике йөздән артык. Аңладыңмы?
– Таныш мәсьәлә. Әмма кисәтеп куям, фән ягыннан мин артта калган кеше. Реклама хәйләсе белән таныш түгел. Пассажир флотындагы яңалыкларны да белмим һәм иң зур кимчелегем – компьютерны өнәмәвем.
– Старый конь борозды не портит, ди рус әйтеме. Экипажның эшендә объектив, субъектив, ситуацион кимчелекләре була. Менә нәрсә энәсеннән– җебенә кадәр ачыкланырга тиеш. Менә шул.
– Рәхмәт, – диде Рахманкулов, ихлас күренергә тырышып. – Дөресен әйткәндә, мин синнән мондый зур бүләк көтмәгән идем. Сочтёмся. Алай булгач, миңа әзерләнә дә башларга кирәктер... Лайнерның исемен сорарга онытканмын...
– «Оксана», – диде Лебедев. – Хатынымның исеме. Аны син дә беләсең бит. Трубкаңны куйма, мин икенче телефонга күчәм...
– «Оксана!..» – бу исем Габдрахманның күкрәк эчен көйдереп, тәненә таралды, баш миенә бәрде.
Будканың ишеген шакыдылар. Кашлары җимерелгән симез хатын йодрыклап ишек пыяласын төя иде:
– Бер сәгать лыгырдыйсың! – дип чәрелдәде ул. – Ир кеше, имеш... Болтун! Ач ишекне! Чык!
Трубкадан Лебедевның тонык тавышы килеп җитте: 

– Оныта язганмын, – дип дәвам итте ул. – Оксананың сине күрәсе килә. Чакырырга кушты. Бу атна азагында Мәскәүгә кайта. Монте-Карло туйдырган. Хатын-кыз бит...
Рахманкуловның күз аллары караңгылангандай булып китте. Йөзе кызарды. Ул өнсез калды. Оксана!..
Тукта әле! Нишләп Владлен Габдрахманны үз хатыны белән очрашырга чакыра? Моны ничек аңларга?.. Үч алу, мыскыллау теләгеме бу?.. Монда ниндидер аңлашылмас нәрсә, берәр хәйлә бар кебек иде...
– Нигә җавап бирмисең? Оксана шимбә көн кайта. Якшәмбедә мин сине алып килергә машина җибәрәм. Әйт әле дачаңның адресын...
Бу... Бу ниндидер тузга язмаган, исәпкә сыймый торган хәл иде. Әллә сөйләшүдән туктарга инде?.. Ирексездән, теләмичә, хәтер коесыннан көчкә суырып чыгарып, Рахманкулов бакча кооперативындагы өенең адресын әйтә башлады.
– Истра сусаклагычы янында...
– Чубайсныкы янындамыни? – Бу сорауда да ниндидер мәсхәрәле киная бар шикелле иде.
– Чубайсныкы – Плотинага якын. Безнең кооператив Алехново исемле авылдан чакрым ярымда.
– Волоколамски юлындамы?
– Шунда. Яңа Иерусалим монастыреннан унсигез чакрымда. «Мәскәү язучылары» дип атала. Җиденче Төньяк урам, өченче йорт.
– Сәгать уннар тирәсендә машинам килеп җитәр. Көтеп тор. Килештекме? – Мәскәүдә торасыңмы?
– Юк. Минем алачыгым Барвихада. Сине шунда көтәбез.
«Алачык...» Барвиханың нинди урын икәнен Габдрахман яхшы белә
иде. Совет чорында анда дача салу мөмкин түгел – Үзәк Комитетның профилакториясе иде. Микоянның биш метрлы таш койма эчендәге кальгасы. Партия золымы җимерелгәннән соң, димәк, Барвиха олигархлар кулына күчкән. Владлен «алачыгы»ның урынына карап кына да аның кулындагы акча күләмен җиңел чамаларга мөмкин иде.
7
«Көтәбез...»
Димәк, алар Габдрахманны икәүләп көтәчәкләр. Ирле-хатынлы. Заманында Габдрахманның сөйгән кызы, халык җырларындагы кебек, «өзелеп сөйгән яры» Оксана Тарасовна Ярёменко, аның ире Владлен Семёнович Лебедев (үткәндәге Арансон) Караяр авылының Әтәмби исемле урамында туып үскән Габдрахман Бәкер улы Рахманколыйны, урыслаштырылганнан соң Рахманкуловка әверелгән пенсионерны көтәчәкләр.
Яшәеш үзенең чын-чыннан бөек могҗиза икәнлеген туктаусыз исбатлап тора. Сабый чакта ук туган, үсмерлек елларында тамыр җәйгән зур хыял, картайган саен һаман ерагая торса да, һаман аның күңел түрендә яши ала икән... Халыкларның бөек хәрәкәтләнүе авыл булып укмаша башлаган җир – Чишмә башы урамында урам якка чиста пыялалы биш зур тәрәзә һәм зәңгәргә буялган тәрәзә капкачлары карап торган алты почмаклы, калай түбәле йорт һәм ак яулыгын чөеп бәйләгән уңган, җитез хатын, ишегалды тулы балалар... Армиягә киткәндә, Габдрахманны «көтәм» дип озатып калган кыз җилдән бала тапты... Сугышка китәргә әзерләнеп йөргәндә туган ашыгыч хис-тойгыларыңны «беренче мәхәббәт» дип атап буламы икән? Караярның ирләре ул елларда сугышка китеп кырыла, хәбәрсез-нисез билгесезлеккә чыгып югалып тора иде. Габдрахман ул кыз белән армиягә китәр алдыннан гына йөри башлады. Бәлки, ул ашыгыч очрашулар мәхәббәт булып җитлегә дә алмагандыр? Гасырларга сузылган мәхәббәт тарихларында, халык җырларында, бәет-мөнәҗәтләрдә, эчтән генә янып-көюләрдә мәхәббәтнең нәрсә икәнлеген аңлап ышанырлык сыңар бер мәгълүмат та юк...
Тойгыларны кичереп була. Аның әрнеткеч һәм шифалы тәэсирен моңлы көйгә салып була. Әмма сүз белән аңлатуы чиктән тыш авыр, катлаулы. Бәлки, шуңадыр да егерме беренче гасырда инде мәхәббәтне секска алыштыруга каршы килми башладылар...
***
Габдрахман ул кызга «Ак Санәм» дип дәшә иде.
– Мин бит Оксана. Нигә исемемне бозасың?
– Юк, бозмыйм. Киресенчә, төзәтәм. Бу исемне урысчалаштырганнар. Мин
төзәтеп әйтәм.
Кызның кыяфәте җитдиләнә. Аның күзләреннән чагылган кара тылсымлы
нур тагын да тирәнәя төшә.
– Минем исемемнең «Ак Санә» булуын син каян беләсең?
– «Санә» – сан дигән сүз. «Санәмнең» мәгънәсе башка. Бу сүз «кумир»га
тәңгәл. Синең тамырларыңда кыпчак каны акканы күренеп тора. Мин бит украина мәктәбен бетердем. Украина телендә кыпчак сүзләре тулып ята: «мәйдан», «яр», «келәм», «тютюн». Алар санап бетергесез. Фамилияләрегезнең «ко»га бетүе дә татар телендәге кушымча икәнлеген ачык күрсәтә – төрки телләрдә иялек килешендәге сүзләр шулай тәмамлана. Кырпу бүрекнең милли баш киеме булуы, чәчне кырып алып, баш түбәсендә «осиливец» дип аталган бер чеметем чәч калдыру. Украина хатыннары чиккән сөлгеләрдәге сурәтләрнең безнекенә охшаш булуы – боларның барысы да кыпчаклардан калган билге.
Кыз аңлатманы дикъкать белән тыңлый да матур итеп елмая:
– Ялганларга оста да инде син, Габдрахман! Монда тулысынча синең үз фантазияң булуы күренеп торса да тыңларга рәхәт. Без бит туган телебезне онытып барабыз. Украиналыларның күбесе үзен урыс дип яздырта. Мин урыс түгел, украиналы, дисәң, милләтчегә саныйлар.
– Әйдә, украинча гына сөйләшик.
Оксана бертын уйланып тора.
– Юк, кирәкми. Син бит украинчага Запорожьеда өйрәнгәнсең. Аларның
теле яртылаш кацапча7.
– Татарларны буйсындырырга җиңел булсын өчен дә бүлгәләп бетергәннәр.
Юк, бүлгәләү белән генә чикләнмичә, безне тураклап ташлаганнар да бер- беребезгә каршы көрәштерүгә ирешә алганнар. Украинада да шул ук процесс башланды. Сез шуны аңлыйсызмы икән?
– Бу турыда сөйләшәсем килми. Әйдә, синең белән гел татарча сөйләшик. – Син татарча белмисең бит.
– Беләм. «Мин синэ йаратам...» Бу татарча түгелмени?
– Түгел шул. Эш менә нәрсәдә. Безнең ерак бабаларыбыз әйткән сүзгә
бик үк ышанып бетмәгәннәр. Алар кешене кылган гамәлләренә, биргән вәгъдәләрен тотуына карап бәяләгәннәр. Шуннан чыгып, кыз да, егет тә яратуларын, бер-берсе өчен утка-суга керергә әзер булуларын исбатлау юлы белән белгерткәннәр. «Мин сине яратам» бу урыслар уйлап чыгарган күзбугыч сүз генә.
– Элегрәк бездә дә шулайрак булган. Ярәшкәнчегә кадәр бабай белән җитәкләшеп йөрергә дә рөхсәт ителмәве турында миңа әбием Мария сөйли иде.

7 Кацап (укр.) – хохолларның басып алучылар итеп күрсәтәсе килгәндә, урысларны йә «москаль», йә «кацап» дип атавы.
***
Лебедев белән сөйләшкәннән соң, ялгыз калган чакларда Рахманкулов күбрәк Оксана турында уйлап йөри башлады. Танышу, очрашулар, озата барулар, аерылышканда буыннар йомшарганчы үбешүләр аз түгел иде бит. Оксананы югалту хисләре нигә болай авыр кичерелә икән? Шушы сүз белән аңлап-аңлатып та булмый торган йөрәк омтылышы Габдрахманның бәгырьләренә чытырдатып ябышкан да, дачасындагы саф урман һавасын сулау рәхәтлеген, кошлар сайравына моңаюның әрнеткеч рәхәтлеген агулап, астыртын гына суырып тора...
8
Әйе, Оксана белән хәтта беренче танышып китүләренә кадәр бүгенгедәй яхшы хәтерли: Рахманкулов чираттагы ялдан соң, туган авылыннан Одессага кайтты. Аның корабы әле йөзүдә иде. Кадрлар бүлеге эш хакының җитмеш биш процентын түләү шарты белән аны резервка куйды. Корабны көткәндә өлкән комсоставны эшкә кумыйлар иде. Пароходчылыкның үз кунакханәсе бар. Арзан гына хакка хәтта аерым бүлмәдә ялгыз яшәргә мөмкин. Корабның кайтканын тыныч кына көтеп яши бир. Дөрес, адым саен дусларың очрап торганда, тынычлыкны саклау чиктән тыш катлаулы иде.
Диңгезчелек эшендә, бер корабтан икенчесенә күчеп эшләгәндә, ерак юллар кичергән таныш-белешләрең, дусларың, әшнәләрең елдан-ел ишәя килә. Кемдер синең шикелле корабын көтә. Икенче берәү эшендә өскәрәк күтәрелә алган. Аны башка корабка билгеләгәннәр. Өченчесенең үзе югында хатыны юлдан язган – гаилә фаҗигасен хәл итәргә кирәк... Кунакханәдә, телисеңме-юкмы, син шулар белән очрашасың. Очрашу шатлыгын Рәсәй традициясе аракы белән юарга куша. «Юарга» теләмәсәң, син дошман ук булмасаң да – «безнеке түгел, әллә сырхау, әллә сволочь, кыскасы, ят кеше». Менә шул «юу» ритуалы сине әкренләп сәрхушлеккә сөйрәп кертә. Бу юлы Рахманкулов кунакханәдән баш тартты. Бәхетенә, кораб врачы, аның дусты Юрий Владиславович Дадонов та ялда иде. Аның җәмәгате, Нина Ивановна, кырыкка якынлашып килгән «карт» хатын, чын-чыннан кунакчыл иде. Рахманкулов Нина Ивановнаның «корабың кайтканчы бездә генә яшә», дип якты йөз күрсәтүеннән баш тартмады.
– Бүген иртәрәк кайтырга тырыш, пилмән ясарга булышырсың, – диде Юраның җәмәгате. Пилмән ясау аны ашаудан да татлырак. «Чолман»да эшләгәндә, Юра Дадонов, чыннан да, корабның кокларын ашны тәмлерәк пешерергә өйрәтә иде. Аның аш-суга оста булуын Габдрахман бу юлы тагын бер кат үз күзе белән күрде.
Рахманкулов кайтканда, пилмәнне әзерли башлаганнар иде. Бүлмә уртасына куелган өстәлнең түр ягында Юраның тугызынчыда укый торган кызы Евгения, сулда Юра үзе. Уң якта тагын бер кыз утыра. «Минем белән таныштырырга чакырмаганнардыр бит...» – дип уйлап куйды Габдрахман. Махсус таныштыру гадәтен яратмый иде ул. Әйе, сыерны үгезгә илтү табигый. Ат караучыларның бияләргә айгыр табуына да тел тидереп булмый. Адәм баласы мәхәббәтен үзе, бары тик үзе генә эзләп табарга тиеш... Дөрес, ул ялгыша, алдана, алдарга, күз буярга өйрәнә. Менә шуларны җиңеп чыгучылар гына бәхеткә ирешә ала. Ул чорда Рахманкулов шулай уйлый иде. Өлкәнәйгәч, татарның улына килен, кызына кияү сайлауда катнашуы таза, зирәк оныклар тудырып, нәсел сыйфатын яхшыртуга юнәлгәнлеген аңлап хәйран калды.
Аяк киемен салган арада өстәлнең уң ягындагы урын бушады. Габдрахман шунда барып утырды.
– Оксана, бу якка чык әле, – диде Дадонов. – Сине дустым белән таныштырасым килә.
– Вакыт юк, дядя Юра. Пилмәнне болгатып торырга кирәк.
Габдрахман кухняга кереп качкан кызның Оксана Ярёменко – нәфис гимнастика буенча Одессаның чемпионы, Бөтенукраина ярышында икенче урынны алган кыз икәнлеген чамалап алды. Одесситлар бик патриот халык. Ул чакта Бөтенукраина ярышында, беренче урынны комсомолның үзәк комитеты секретаре хатынына хәрәмләшеп бирүне тәнкыйтьләп, бөтен Одесса шау-гөр килеп алды.
Дадоновның кызы Евгения пилмәннән калган итне, савыт-сабаны җыеп кухняга алып китте. Аннан чыгып, юеш чүпрәк белән өстәлне сөртеп алды да ак эскәтер җәйде. Оксана зур чынаяк табак белән суганлы ит исе аңкытып торган пилмәнне китереп утыртты.
– Танышыгыз, – диде Дадонов, кызның беләгеннән тотып. – Минем дустым Рахманкулов – капитанның беренче ярдәмчесе.
– Оксана, – диде кыз, кулын бирмичә генә. – Учыгызны юешлисем килми.
Башта кызның күкрәк тирәнлегеннән чыккан калынчарак тавышы, аннан соң җиңел атлап кире кухняга кереп китүе Габдрахманның күкрәк эчен рәхәт итеп кытыклап алды. Сугышка кадәр Караяр кызлары шулай атлап чишмәгә баралар иде.
Соңгы вакытта ул хатын-кызның атлап йөрүен мавыгып күзәтә иде. Шуңа карап аларның ниндирәк икәнлекләрен аңларга, кораб йөзүдән кайткан чакларда ирләрен каршыларга килгән хатыннарның уңганмы, ялкаумы, иренә хыянәт итәме, юкмы – шуны ачыкларга тырыша иде. Шунысы кызык: ире диңгездә чакта сөяркә табып хәләл җефетенә хыянәт иткән хатыннарның гөнаһлары турында иренең үзеннән тыш, диңгезчеләрнең хатыннары хәбәрдар була. Күзәтә торгач, шул хыянәтчел хатыннарның атлап йөрүләрендә Габдрахман җентекләп күзәткәндә генә күренә торган үзара уртаклык тапты. Аларның гөнаһлары атлап йөрүләренә дә языла сыман иде. Хәер, бу тикшеренү кемгә генә файда китерә ала соң?..
***
Габдрахман кухня белән өстәл арасында йөргән кызга дикъкать белән карап утырды. Тән авырлыгы, аякларны хәрәкәткә китерү өчен көч түгү юк шикелле иде бу йөрүдә. Тән уйнату да юк иде Оксананың аяк атлавында. Аның киенүе дә гап-гади иде. Кызларның киенүендәге «Күрегез, минем билем нинди нечкә, арт саным матур, күкрәкләрем ымсындыргыч – мин бит гүзәлнең гүзәле», – дип, ерактан сөрән салып торган гадәти нәүмизлек тә юк иде. Габдрахманны Оксананың татар кызына охшаш булуы тетрәндерде.
«Бу бит инде табигый хәл», – дип уйлады Габдрахман. – Украиналыларның тамырларында яртылаштан да артык кыпчак каны ага. Оксананың татар кызына тартымлыгы табигый... Кызның Одессада һәм Киевта басылган газета битләрендәге фотоларына охшаш булмавы да сәер иде.
Ниһаять, табын әзерләнеп бетте. Өстәл уртасында муллык, тормыш канәгатьлеге аңкытып торган ит исе. Чиста итеп юылган биш сай тәлинкә янына чәнечкеләр куелган.
– Оксана, син менә монда утыр. Габдрахман Бәкерович, сезнеке дә монда, – диде Юрий Владиславович, түр яктагы урындыкларга күрсәтеп.
– Рөхсәт итсәгез, мин Женя янына утырам, – диде кунак кызы һәм ян тәрәзә ягындагы урындыкка барып урнашты.
Дадонов савыт-саба шкафын ачып, этикеткасына Бахус сурәте төшкән Италия коньягы, «Веккьия романья бутон» коньягы һәм кызыл шампан шәрабы чыгарып өстәлгә куйды.
– Әти, кыстый күрмә, Оксана белән без икебез дә эчмибез, – диде Дадоновның кызы.
– Минем дә алкоголь кушып пилмән тәмен югалтасым килми, – диде Рахманкулов.
– Нина да баш тартса, берүзем эчәргә туры килә инде, – диде Дадонов.
– Кызларга ярамаганны син бит белергә тиеш. Ә сез, Бәкерович, нигә баш тартасыз? – Нинаның сүзләрендә кыстау тоелмый иде.
– Минем әнием дә пилмән пешерә иде, – диде Габдрахман. – Мин милли гореф-гадәтле гаиләдә үстем. Сугышка кадәр бездә аракы эчү гөнаһ кына түгел, чын-чыннан җинаять санала иде. Бер мәзәк вакыйга истә калган. Әтиемнең Оренбургта яшәүче энесе кайткач, кунак чакырдылар. Өстәлдә зур бәлеш, ат казылыгы, каклаган каз ите. Чәй эчкәндә бавырсак, бал куялар. Табын тирәсендә басынкы гына әңгәмә бара. Ара-тирә Оренбург кунагы белән әтием һава суларга чыгып керәләр. Бер тапкырында мин дә ияреп чыккан идем, кунагыбызның мунчага кереп киткәнен күреп сәерсендем. Әти аны тышкы якта саклап калды. Алар өйгә кереп киткәч, мыштым гына мунчага кердем. Кунак хөрмәтенә мунча эчен кырып юганнар, утыргычка кулдан суккан палас җәйгәннәр. Паласның бүртенеп торган җирен ачкан идем, эченнән аракы шешәсе килеп чыкты. Димәк, ул чакта хәмер эчү гөнаһ саналган булган... – Габдрахман туктап калды. Аның сөйләвен күңел биреп тыңламыйлар иде.
Пилмәннән соң баллап чәй эчтеләр. Оксана саубуллаша башлады.
– Мин сезне озатып куям, – диде Рахманкулов.
– Рәхмәт, – диде кунак кыз. – Мин юлымны яхшы беләм, адашмаячакмын. – Баш тартма инде, – диде Нина Ивановна. – Кичке якта урам тулы
исерекләр. Күзәткәнем бар, синең яныңнан ирләрнең берсе дә тыныч кына үтеп китми. Исерекләргә, хулиганнарга юлыгуың бар.
Алар бергәләп урамга чыктылар.
– Сез култыклашып баруга каршы килмисезме? – Гафу итегез. Мин җитәкләп йөртүне яратмыйм.
Рахманкулов кызның читкәрәк тайпылуын көткән иде. Оксана янәшәгә килде. Аларның аяк атлаулары җайга салынды. Арада җан гына сизә алырлык берләшү тугандай булды.
Алар Канава дип аталган киң, тирән чокыр өстенә салынган күперне үттеләр. Аста революциягә кадәр мадам Розаның түләүле яратышу йорты булган, одесситлар телендә «Ирод патша сарае» калды. Алар Кангун урамы буйлап ике квартал өскә күтәрелделәр дә, сулга борылып, шәһәрнең иң матур проспекты – Пушкин урамына чыктылар. Як-якта үскән мәһабәт платаннарның ботаклары урамны каплап, кичке утлар яктылыгында яшел яфраклар япкан түбә тәшкил итә иде. Заманында Габдрахманның яраткан бу урамында Пушкин яшәгән.
Ул йортта хәзер «Моряк» газетасының редакциясе урнашкан иде. Шушы өйгә якынлашкач, егетнең әлеге газетада мәкаләләре басылып чыкканлыгын Оксанага әйтеп мактанасы килеп китте. «Юк, әйтмәскә кирәк, – дип уйлады эченнән Габдрахман, – минем горурлануымны Оксана мактану дип кабул итәчәк».
Алар Одессаның Монпарнасы – Дерибас урамына килеп җиттеләр.
– Дерибасны урап чыгабызмы? – диде Габдрахман. – Танышканнан соң
култыклашып шушы урамны әйләнеп чыгу мәҗбүридер бит?
– Мин ашыгам, – диде Оксана. – Иртә торасым бар.
– Күнегүләргә шулай иртә йөрисезмени?
– Иртәнге поезд белән без Киевка китәбез. Анда Мельбурн олимпиадасына
баручыларны сайларга тиешләр. Мине шуңа чакыралар.
– Сез үтәргә тиеш дип уйлыйм мин, – диде Рахманкулов.
Оксана сәер итеп елмайды:
– Осталыгыңа карап кына сайласалар, бәлки... Сайлану өчен сайлаучыларның
күңелләрен күрә белергә дә кирәк шул.
– Ничек итеп?
– Ничек? Азгын ирләргә нәрсә кирәклеген белмисезмени?
Белә иде Рахманкулов. Җәмгыятьтә ришвәт алу елдан-ел көчәя бара иде.
Яшь, чибәр кызларны түшәккә яткыру бу җинаятьнең иң таралганы иде... Алар Сабанеев күпере аша үттеләр. Уң якта скульптор-медальер Толстойның сарае күренде. Бу сарайда хәзер Галимнәр йорты урнашкан иде. Галимнәр
йортыннан соң ярты квартал чамасы баргач, Оксана туктады.
– Мин менә шушында торам, – диде ул, классик ысулда салынган өч катлы
матур йортка күрсәтеп. – Сау булыгыз.
Габдрахман кызның биленнән тоткан иде, кызның каршы булуы катгый
икәнлеген тою белән, аның кулын кысып бер мизгел җибәрми торды.
– Сез Киевтан кайткач кайда очрашабыз?
– Белмим...
Арада киеренкелек туды. «Бу инде минем белән очрашырга теләми дигән
сүз...» Шушы әйтелмәгән фикерне аңлаган шикелле, Оксана егетнең кулын җиңелчә генә кысып алды да:
– Сезгә Женя әйтер. Сау булыгыз, – диде.
Ишек ачылды. Коридорда янган электр уты яктылыгында кызның гәүдәсе бер генә мизгелгә рамга куелган фотосурәт булып күренеп алды да юкка чыкты. Тирә-юньне кара бушлык каплады. Ялгыз калуның әрнеткеч җансызлыгы. Әле яңа гына бушлыкны җанландырып торган җылы, шат рәхәтлек шул эчтән бикләнгән ишек артына кереп юкка чыкты. Шул чакта өченче каттагы караңгылык каплаган тәрәзәләрнең берсе кинәт яктырып китте. Бу яктылык егетнең күңелен җылытып җибәргәндәй булды.
9
Башта Рахманкулов диспетчерга кереп корабының кайда икәнлеген белеште. «Чолман», Венециядә йөген кичә кич төяп бетереп, кайтырга чыккан иде.
– Кайсы портка кайтачак? – дип сорады Габдрахман.
Тәненә сыланып торган юка ак водолазка кигән яшь, чибәр кыз, үзенең иң отышлы елмаюын битенә элеп куйгач, тәмле тавыш белән әйтте:
– Әлегә туры Одессага. Позициянең үзгәрүе мөмкин. Белешкәләп торыгыз.
Бу кыз, институт бетергәннән соң, пароходчылыкка урнаша алган бәхетлеләрдән иде. Тәрәзәчек аша әнә ничек матурлыгын балкытып утыра. «Нинди чибәр, үзен ничек ягымлы тота», – дип уйлады Рахманкулов. Диңгезчеләрнең хатыннары бу кызның тупаслыгына зарланалар иде. «Кызык та инде кешеләрнең үзара мөнәсәбәтләре, – дип уйлады Габдрахман. – Бәлки диңгезчеләрнең хатыннары бу чибәргә дигән кияүне тартып алган көндәш булып тоела торгандыр?..»
Ул кадрлар бүлегенә юл тотты. Дүрт-биш көннән «Чолман» кайтып җитәргә тиеш иде. Кораб диңгездә чакта иркенләп сынауларны тапшырып бетерергә кирәк иде. Ялдан кайткач, имтихан тапшыруны әле күптән түгел генә уйлап чыгардылар. Диңгез инспекциясенә – кораб йөртү гыйлемен, пароходчылыктагы тәрҗемәчегә – инглиз телен, пожарникка – ут сүндерү гыйлемен, таможенникка, хәтта партия, профсоюз оешмаларына кадәр шушы өлкәләрдә хәбәрдарлыгыңны күрсәтеп, диңгезчеләр телендә «побегушка» аталган кәгазьгә имза җыярга кирәк иде. Ялдан соң имтихан тапшыруны уйлап чыгаручыларның төп максаты, белемеңне тикшерүдән бигрәк, бу гамәлнең асылында чиновникларга ришвәт алу мөмкинлеге ятканын һәркем аңлый иде. Өстән төшерелгән боерык – закон, телисеңме-юкмы, син аны үтәргә тиешсең.
– На ловца и зверь бежит, – инспекторның шатлыгы йөзенә бәреп чыккан иде.
– Дүрт тәүлек көтәргә калды. Корабым Одессага кайта. Приказны бүген язсагыз, дүрт көндә сынауларымны ашыкмыйча гына тапшырып бетерер идем. Гадәттә, буш кул белән килгәндә, инспектор озак кына сатулаша иде. Бу юлы ул Рахманкуловның корабка кайтару кәгазен үз кулы белән машинкада суктырды да кул куйдырырга бүлек начальнигы кабинетына кереп китте.
Озаграк торды инспектор начальник янында.
– Начальник сезне башка корабка җибәрергә кушты,– диде инспектор. –
Кораб ике сәгатьтән кузгалачак. Сигезенче причалда тора.
Башта язылган приказны йомарлап чүп савытына ыргыткач, инспектор
яңаны әмәлләде. «Рахманкулов Г.Б. фәлән елның төгән ае ...нче көнендә «Академик Крупчатов» теплоходына капитанның икенче ярдәмчесе итеп билгеләнә. Инспектор Фәлән Фәләнович. Кадрлар бүлеге начальнигы Төгән Төгәневич» дип ярты бит кәгазьгә язган арада егетнең баш миендә ун битлек дәфтәргә дә сыя алмаслык уйлар кабынып сүнде: «Чолман» Генуя портына барырга билгеләнгәч, алар корабына бер ришвәтчене утыртып, мине штурманнарның белемен күтәрә торган курска илтеп тыктылар. Корабымда калып, иң арзан барахло сатылган Генуяга бару өчен, мин инспекторга ришвәт бирергә яисә парткомга кагылып, кадрлар бүлегенең гадәтенә кергән ришвәтчелекне фаш итәргә тиеш идем. Инспекторның «кулын майларга» вөҗданым каршы төште, парткомда ришвәтчелекне фаш итү бернинди нәтиҗә бирмәячәген белгәнлектән, алай эшләмәдем. Менә тагын бер гаделсезлек эшләнә. «Крупчатов»ның штурманы, әлбәттә, юкка гына авырып китмәгән. Рейс йә бик авыр булачак, яисә диңгезчеләр телендәгечә «пустой» рейс. Бу юлы да тавыш чыгармаска булды Габдрахман. Түләгән акчалары ресторанга йөрергә дә, әнисенә җибәрергә дә җитеп тора, кадрлар бүлеге белән араны бозу дөрес булмаячак...»
Бүлек начальнигына керергә чират торырга да туры килмәде, хәтта пароходчылыкның бүлекләренә кереп имтихан тапшырып йөрергә дә кирәк булмады. Бу мәшәкатьләрнең барысы да телефон аша эшләнде.
–Тизрәк барып җитәргә тырышыгыз. Кораб кузгалырга тора. Семь футов под килем, – диде инспектор, приказ кәгазен Рахманкуловка тапшырганда. Күңелен ачыттырып кабынып киткән сүгенүне сүндереп:
– Сау булыгыз, – диде Габдрахман һәм кием-салымын, диңгездә йөзгәндә кирәкле әйберләрен алырга туры Дадоновларга юнәлде.
– Әллә приказ кәгазен алырга да өлгердеңме? – диде Юрий Владиславович. – Алдым шул.
– Дөрес эшләгәнсең. Имтиханнарыңны иркенләп тапшыра алырсың.
– Мине ул мәшәкатьләрдән коткардылар.
– Зур начальство белән уртак тел таптыңмыни?
– Таптым шул. Мине «Академик Крупчатов»ка билгеләделәр. Дадоновның йөзендә киеренкелек күренде:
– Аның кайларга йөргәнен әйттеләрме соң?
– Әйтмәсәләр дә аңладым. Түләнгән валютага бер кап шырпы да алып
булмый торган портларга булса кирәк.
– «Академик Крупчатов», кадерле дустым, Кубага ракеталар ташый. Синең
урыныңда мин, парткомга кереп, кадрлар бүлегендәге ришвәтчелекне аңлатыр идем.
– Карга күзен карга чукымый, дигәннәр картлар. «Чолман»да эшли башлаганнан бирле, океан киңлеген күргән юк. Мин инде карышмадым.
– Ара-тирә аларны тешләп алу да зыян итми. Сорарга оныта язганмын, бездән озата барганнан соң, Оксана белән очраша алдыңмы соң?
– Бер генә тапкыр, – диде Габдрахман. – Ул бит Киевтагы ярышка китте. Кайда урнашуларын Женя әйттеме? Оксанага телеграмма сугасым килә. «Саблин»нан радиограмма җибәрергә рөхсәт булмаячак.
– Аларны «Днепр» кунакханәсенә урнаштырганнар. Яз телефоннарын. Бәлки, диңгезгә чыкканчы сөйләшә дә алырсың, – диде Юрий Владиславович. – «Чолман»ның капитанына әйт. Үз иркемнән утырмадым мин чит корабка. Бәлки, капитан кадрлар бүлеге белән мине үз корабыма кайтару турында
сөйләшә алыр?..
Алар кочаклашып саубуллаштылар. Чемоданын күтәреп, Габдрахман
ишектән чыгып китте.
Ишегалдында ачык тәрәзәдән Дадоновның башы күренде:
– Бу рейстан соң «Чолман»ыңа кайт инде. Нишләп кая җибәрсәләр, шунда
йөрисең? Күрерсең, сине экипажыңнан колак кактырачаклар.
– Кабат сау бул, – диде Габдрахман, йөгерә-атлый капкадан чыгып киткәндә һәм Кангун үреннән төшеп, порт капкасына таба атлаганда ачынып уйлап барды. «Чолман» арзанлы товарлар сатыла торган портларга кереп йөри башлаганлыктан, мине матди яктан иң файдасыз рейсларга җибәрә башладылар. Минем бит нәфесем шундый, – яңа илләр, яңа диңгезләр күрәсе килү комсызлыгы бимазалый. «Чолман» океан чиксезлегенә сирәк чыга. Ара-тирә Һиндстанга, Фарсы култыгына, сирәк-мирәк Гибралтар бугазыннан Көнбатыш Европа илләренә барып кайткалый. Миндә исә күчмә бабаларымның каны саклап калган дөнья гизү комсызлыгы, берьюлы дүрт океанны аркылыга- буйга ургылып узу өянәге һаман алга, һаман зәңгәрсу офыклар артына
камчылап куып тора.

Дәвамы бар.

"КУ" 10, 2018

Фото: pixabay