Остаз (повестьнең ахыры)

(Башыннан укыгыз)

4. «Бүтән мәйданга чыкмыйсың!»

Беркөнне Фәритнең дөньясын кара пәрдә томалады. Әнисе үлде. Ничә яшьтә дә балага әни кирәк, әни! Бүгеннән ул дөм ятим, бүгеннән газиз кешесе белән бәйләгән үтә күренмәле җеп өзелде...

Егет атналар буе авызына тәгам капмады. Моңарчы әллә ни игътибар ителмәгән гаилә тарихының битләре «җанланды».

Күрше Җәке авылы кызы мөгаллимә Зәйтүнәне Сәгытдин урлый. Әти-әнисе: «Кызның яры кырыктыр, ише чыкса – юлыктыр», – димәгән шул, алар Карауҗа малаен тиңсенмәгән. «Йөз грамм Сталин аракысы» үз эшен эшләгән, сугышта ирләрнең байтагы «шайтан суы»н чөмерергә гадәтләнгән. Шәйхетдиннең фронтовик малаен да кызмача килеш күргәлиләр, имеш. Гайбәт – кемгәдер тәмләп чәйнәргә азык. Уңган, тырыш йортка куна асылкош Зәйтүнә. Өй тулы халык: каенана-каената, каенсеңел, апалар. Шәйхетдиновларның матчасына да «кара пичәтле» хатлар кыстырылган: Сәгытдиннең Гарәфетдин белән Минһаҗ абыйлары сугышның беренче көннәрендә үк һәлак булган. Уналты яшьлек Сәгытдин дә фронтка киткән. Атасы Шәйхетдин аны Юдино стансасыннан озатканда:

– Соңгы малаемны алып китәсең бит! – дип елый-елый поезд артыннан чапкан. (Ходайның рәхмәте, яраланган улы бер елдан әйләнеп тә кайта.)

Май аенда гына Оркыя исемле кызга өйләнгән мәйдан батыры көрәшче  Минһаҗның яшь хатыны җиде ел ирен көтә. Аның күз яшьләре каената белән каенаның бәгырен тишкәндер, күрәсең. «Үз ояңны кор, кызым», – дип, туйлар туйлап, киленне Солтан дигән егеткә ярәшә алар. «Туган апаңа өйләнмисеңме, улым?» – дип, Сәгытдиннең кылларын чиртеп карыйлар, ә егетнең нәкъ менә Зәйтүнәне күзләгән чагы!

Оркыя апа икенче (Минһаҗдан кызы туа) иреннән алты бала таба. Мәрхүмә үлгәнче күкрәкчәсендә Минһаҗның бәләкәй генә фотосын саклый. (Соңра тузмаган-таушалмаган сурәт әманәт рәвешендә Фәриткә килеп ирешер һәм Фәрит аны зурайтып, әтисенең сеңлесенә тапшырыр.)

Әби-бабай юкка гына хафаланган икән: кызлары кияүдән уңды. Ир аркасы – кала аркасы, Зәйтүнәсенә җил дә тидертмәде Сәгытдин. Оста дөнья көтте, ат җигеп эшләде, авылда абруе зур иде. Яшь гаилә ишәйгән саен ишәйде: бала – өй нуры, әгәр икесен күкләр алмаса, җидәү бергә укмашып үсәрләр иде. Әтиләре кырысрак кебек иде, ул кичләрен сөт ташый, әгәр кайтышына капканы ачып өлгермәсәң – буран туздырыр, шуңа аны ишегалдында әле Әнәс, әле Фәрит сагалар иде.

Әниләре йомшак күңелле, мәрхәмәтле җан иде. Мәктәптә башлангыч сыйныф балаларын хәреф танырга, язарга, укырга өйрәткән кичәге мөгаллимә унбиш ел кибеттә сату итте. Сатучы... Рухына ят эш! Мәктәп аның стихиясе иде. Үлчәүдә хәрәмләшмәгән, кеше тиеннәренә кул сузмаган кибетчене Карауҗалар ярата иде. Алтмыш беренче елда аңа Казанда катлаулы операция ясадылар. Табиблар: «Ел саен тикшерел», – дисә дә, үзе турында кайгыртырга җае юк: кибет, мал-туар, кош-корт, балалар һәм паралич сугып зәгыйфьләнгән кулсыз-аяксыз каенананы багу... Менә илле өч яшендә гүр иясе... «Бирешмәскә!» – Күңел ятлаган шигарь төссезләнмәс, Алла бирсә. Фәритнең рух баганасы нык иде: ул мәктәп белән хушлашып, Осиново бистәсендәге «Майский» совхозына төзелешкә эшкә урнашты, Анда бәләкәй генә спорт залында һәр кич күнегүләр ясап, берничә егет белән япан кырда көч сынашты. Җир аның өчен кабартылган йомшак түшәк иде. Көрәш магнит сыман үзенә тарта, аңардан ычкынуы мөмкин хәл түгел, һәм ычкынасы да килми иде. Яшел Үзәндәге бәйгеләрдә катнашты. Анда, нигездә, үзенең элеккеге шәкертләре иде.

Петровский бистәсендә нинди яңалыклар икән? Элек андагы Сабан туйларында җиңгән ир-атлар абсолют батырга тиңләнә иде. Ару-талу юк, таң атканчы көрәшәләр. Халык умарта күчедәй гөжли. Күңелле һәм кызык! Тимер-бетон эшләнмәләр заводы директоры Гайфетдин Шәйхиев аны да шунда алып барды. Көндәшләрен рәттән аркасына салган Фәрит Шәйхетдинов хәзер Әнвәр Гыйләҗев исемле егет белән соңгы ноктаны куярга тиеш иде. Үз көчен чамалый иде Сәгытдин улы: отачак! Тик менә директор бөтенләй башка план корган иде.

– Бик үтенәм синнән, Фәрит, – диде Гайфетдин Шәйхиев. – Изгелегеңне мәңге онытмабыз. Син монда беренче ел гына, Әнвәр инде биш-алты ел маташтыра. Бир инде син аңа балларыңны.

И дөньясы, дөньясы! Җиңелгәннәргә дә җиңдем дигән дан кирәк. Кеше шуңардан канәгатьме икән? Әлбәттә, бирде Фәрит. Рәхәтен күрсеннәр! Бер генә тапкыр егет юмартланырга теләмәде. Анысы күптән инде, 80 нче еллар азагында Чаллыда Муса Җәлил призына көрәш бәйгесендә ул шулай ук көндәшләрен чөйде генә. Азактан Дахис дигән егет белән көч сынаштылар. Фәритнең – ике, ә Дахиснең – ноль. Көрәш тәмамланырга утыз-кырык секунд!

– Мин Чаллының спорт мастеры, хурлыкка калдырма, балларыңны бир, – дип теләнгән Дахиска: «Ал!» диясе килми иде. Ул мәйданнан чыгып китте дә:

– Имгәндем, – дип, үзен көрәштән алдыртты.

Беркөнне Казанның Горький исемендәге Үзәк мәдәният һәм ял паркында көрәш оештырдылар.

– Җаны булган кеше анда көрәшәчәк инде.

Кара, Әнәс абыйсы ничек йөрәкне җилкендерә!

– Миндә җан бар, абый! Киттек! – диде Фәрит, бу шаяртуны чынга борып.

Кагыйдәләр үзгәргән, «сиксән биш кило авырлыктагылар белән «сиксәннәр» көрәшә (ул «сиксән»), әмма артка чигенү юк, алга, бары тик алга!

Мәйдан тирәсен чебен төсле халык сырган, әйтерсең, бөтен республикадан җыелганнар. Көрәшчеләр – оһо-һо, күбеккә баткан ярсу атлар кебек финишка ыргылырга әзер. Аларның кайсы гына аның беләгенә чыдар икән? Мәйдан башта дистәләгән-дистәләгән көрәшче сыйдырса да, азактан берсен генә дан мөнбәренә менгезә шул. Егет берәм-берәм көндәшләрен урды: иң азактан Максим исемле керәшен егете белән икәү калдылар. Фәрит җидедән берсен генә оттырды. Бу ярышның җитәкчеләре пошаманга төште. Ничек инде Шәйхетдиновны баш батыр итәсең, ди! Әле танылмаган да җүнләп, горур, баш ияргә яратмый, диләр тагы. Монда мактап, матбугатка мәкалә язасы, фоторәсемен бастырасы! Хөкемдар әфәнделәр кеше язмышы белән уйныйбыз дип уйламады, Фәритне чакырып:

– Бүтән мәйданга чыкмыйсың! – диделәр.

Гүя аның башына чүкеч белән суктылар. Нигә чыкмый? Нигә?! Ул бернинди хата ясамады! Әмма егет бәхәсләшмәде. Бәгырь каткан, җан бозланган иде. Әлеге гаделсезлектән гарьләнгән Әнәс абыйсының гына күзеннән мөлдер-мөлдер яшь тамды.

– Кайгырма, абый, – диде Фәрит. – Без мондый нәрсәләргә күнегергә тиеш. Хөсетлеләр, көнчеләр, егылып, борынын канатсын дип, аяк чалучылар һәр өлкәдә очрый. Спортта да шул хәл, абый. Ике очракны сөйлимме, абый? 1976 елда мин җитмеш килограмм авырлыкта Татарстан беренчелегенә көрәшкәндә, бөтенесен дә чиста салдым. Соңгы көндәшем Нәҗметдин Җәләлетдинов иде. Миннән тугыз яшькә олырак. Сиздем, Мәгаз абыйларның аңа мөнәсәбәте бүтәнчә, күбрәк аның ягына авышалар. Нәҗметдин шундый кеше: көрәшкәндә, билен эләктертми, кача, боргалана-сыргалана, җиргә тезләнә. Хөкемдар «җиңүче» дип, минем кулны күтәргән генә иде, трибунадан грек-рим көрәше тренеры Шәрәфетдинов Рафаэль атыла-бәрелә төште дә:

– Мин – баш хөкемдар, өстенлекне Җәләлетдиновка бирәм, – диде.

Халык Шәрәфетдиновның бу гамәлен хупламады: аяк типте, кычкырды, сызгырды. Бүген дә гаделсезлекне күрде кеше, абый, күрде. Икенчесендә...

– Беләм. Теге Уфадагы тамашамы? – Әнәс абыйсы әзрәк язылды. – Синең һәр адымың исәптә, энем. Институт тәмамлаган елың иде. Сиңа егерме ике яшь.

– Әйе, егерме ике иде. Баш тренер Гайнетдин абый Мөхәммәдиев, әйдәгез, Канашев Виссарион белән икегезне РСФСР беренчелегенә ярышка Уфага алып барам, ди. Ике башкорт малаен келәмгә түндердем. Ә Әсәдуллин дигәне, аю кебек, таза. Харап, Виссарион шул егеткә оттырды. «Фәрит, бир миңа баллыңны!» – дип ялынгач, мин аның белән көрәшкән төсле генә кыландым, ул миңа караганда җиңүче данына мохтаҗрак дип уйладым.

– Кызгандыңмы, энем?

– Ә син нишләр идең, абый?

Әнәс абыйсы бу сорауны өнәмәгәндәй:

– Синең кебек эшләр идем, малай, – диде. – Йә, дәвам ит!

– Инде балл белән генә канәгатьләнми Канашев: «Син Әсәдуллинны от, яме?» – ди. Баш шөрепләре бушамаган шул: хикмәт шунда ки, әгәр мин башкорт малаена оттырсам, Виссарионга чемпион исеме тәтемәячәк! Ә миңа үз ихтыярым белән баллардан колак каккач, алай да, болай да өченче урын эләгә хәзер.

Арттагы рәттә Әсәдуллин дусларына: «Всё нормально, Канашевны бәргәнне монысын (ягъни мине) ботыннан гына тотып атам», – дип мактана. Алдан кычкырган күкенең башы ярылган, диләрме әле, абый? Мактанчык белән без егерме биш минут көрәштек. Мине чәнти бармагы белән этсә дә, аңа беренчелекне бирәчәкләр иде. Чүгәләштердем дә келәмгә сыладым Әсәдуллинны! Юк, җиңүгә санамады хөкемдар. Икенче юлысында зәһәр көч белән җиргә селтәдем моны. Виссарионга бәйрәм. Ул – чемпион. Мине җилкәсендә күтәреп, мәйдан әйләнмәсенме! Шул-лай, абый. Борыннарны салындырмыйк әле без. Спортның чуртым да файдасы юк, ташла, диләр миңа. Мин файда эзләмим, просто көрәштән башка яшәүнең мәгънәсен тапмыйм. Ә Максим – әйбәт малай ул.

Парк юлыннан:

– Итле кайнар пәрәмәчләр, кәбестә пирожкилары, – дип кычкыра-кычкыра, арбасын тәгәрәтеп бер хатын килә иде. Газета битенә төргән кулёкка пәрәмәч тутырткан Әнәс абыйсы:

– Сыйлан, энем, – диде. – Алдагы көрәшләрдә җиңәр өчен көч җый!

...Ә кич белән Казан кунакханәсе бүлмәсенең ишеген шакыдылар. Бусагада Максим! Кочагында тәм-том: торт, кәнфитләр.

– Миңа ачу тотма, Фәрит. – Егет башын түбән игән иде. – Мин гаепсез, Фәрит.

– «Ачу тоту – тау кебек, йотып куйгач бал кебек», – дигән мәкальне ишеткәнсеңдер, дус. Әйдә, уз, күчтәнәчләрең белән чәй эчәрбез, – диде бүлмә хуҗасы.

Көндезге мәхшәр йөрәктән сызылган иде инде. Хуш, бәхетләре шул хәрамнән генә тора икән, Фәрит түгел, алар кызганыч. Бөтен мәйданнардан да сөрә алмаслар анысы, дөреслек авызларын яптырыр. Өметләнмәсеннәр дә, Фәрит бирешмәячәк!

«Егет булса – мут булсын, ике күзе ут булсын», имеш. Фәрит мут түгел иде. Гәрчә кыз-кыркын аңа кызыкса да, йөрәге ачкыч белән бикләнгән егет яр сайларга ашыкмады. Көрәш, и, бу көрәш белән аң-зиһен томаланган бугай!

...Ә Аллаһы Тәгалә адәм баласын парлы-парлы яраткан, Фәриткә дә өйләнәсе-көйләнәсе иде. Утыз яшь! Вакыт, бик вакыт. Әнә Кукмара кызы Рушанияне очраткач, әлеге уй кош сыман күңелгә оялады. Кыз үзе җан җылымлы, үзе тыйнак, үзе акыллы иде. Аны Әнәс абыйсы да ошаткан: «Кулдан ычкындырма», – ди. Рушаниянең дә күңелендә сөю былбыллары сайрый икән. Ул кыенсынып кына:

– Туган авылым Чәбиягә Сабан туена кайтасыңмы? Әниләр белән дә танышыр идең, – диде.

Йомшак май җиле кебек колакны иркәләгән кодрәтле сүз бит син, Сабан туе! Кайта билгеле, кайта!

Олы юлдагы автобус тукталышыннан Чәбиягә дүрт чакрым тәпилисе иде. Бәйрәмгә соңарабыз дип, и йөгерде алар, и йөгерде. Килеп җиткәч кенә Фәритнең борыныннан шаулап кан акты. Ул барыбер көрәшәчәк иде. Көрәште һәм бүген-иртәгә әби-бабай дип эндәшәчәк йортка тәкә күтәреп керде.

Иртәгә Сабан туе район үзәгендә – Кукмарада, диләр. «Көрәш басуы»ннан уңышларны җыясы да җыясы икән. Кичәге пар сүрелмәгән иде әле, сигез көндәш печән покосы кебек сузылды да ятты, сузылды да ятты. Удмуртиядән Зайцев Анатолий исемле кунак та бар иде. Татарча сүз тәмен белеп, өздереп сөйләшә егет. Авырлыгы йөз килограмм. Сиксән белән чикләнгән Фәрит аны җиңәсенә ышана иде.

– Туган, – диде Зайцев, беләктән кысып. – Балларыңны бирмәссеңме икән, туган? Мин бүтән Кукмарага килмәс идем, туган. Фәрит: «Ярар» дип, баш какты. Куян малае, йөрәгеңә үтеп, ягымлы итеп, татарча үтенгәндә, ничек аңа «юк» дисең инде, ә?!

5. Мәңге терелмәслек «көрәш чире»

«Өйләнешкәч тә, Рушания белән Залесный бистәсендә бер хуҗаның фатирында яшәдек. Хатынымның туганнан туганы совхоз директоры урынбасары Рәфкат абыйның өч малае, олысына унөч яшь. «Фәрит абый, көрәш секциясе ачып, безне өйрәт», – дип бәйләнде генә бит үсмер. Миндә андый теләк әллә кайчан борынлаган иде инде. Күкрәгемдә көрәш аты тибенә, мәгәр артымнан тайларым-шәкертләрем ялын туздырып чапмаса, ни кызыгы! Тәҗрибәм зур, Карауҗадагы Көрәш мәктәбендә йөзләгән малайлар һәм егетләр спортка тартылган иде. Совхоз директоры Равил Сабитов: «Клубта бер бүлмәне бушатабыз, шунда оештырасыңмы? Бездә штатта исәпләнерсең», – дигәч, биш куллап ризалаштым. Кәеф шәп, бүлмәләрне юып-чистартып, идәнгә мата җәйдем, сиксән сантиметр калынлыктагы диварны бораулап-тишеп, турник әтмәлләдем, штангасын да китерттем, эре хәрефләр белән язып, «Көрәшче анты»н кадакладым. Башка тренер-остазлар белән чагыштырганда, миннән ун тапкыр артыграк җаваплылык сорала иде. Чөнки балалар белән эшләүнең бик четерекле яклары бар. Грек-рим көрәшеннән башладым, аңардан татар көрәшенә күчүе җиңел. Алтмышлап баланың һәркайсын күз уңында тотасы, алар терекөмеш кебек, гел хәрәкәттә. Осиново бистәсе малае белән озак кына күнегүләр ясадык. Аның штангага күз төшергәләп алуын күреп кисәттем:

– Кагылма! Сиңа иртәрәк әле.

Ярты гына секундка артыма борылган идем, көчәнә-көчәнә күтәреп маташа! Беләкләре сыек бит, тимер белән маңгаена чәкеде. Кан сиптерә генә! Бистәдә хастаханә юк, бәхетемә, аптечка тартмасы хутлаган идем, сугыш кырындагы яралыны бәйләгән кебек бинт белән кат-кат уратып бәйләгәч тә өенә җибәрмәдем, автобус белән Телевышкадагы травпунктка киттек. Әйтәм бит, мин балалар өчен унлата җаваплы идем. Бүтән секциягә йөрмәс дисәм, бер айдан авызын ерып килмәсенме малаебыз!

Безнең дан таралды: ишек ябылмый, болыт кебек агыла балалар. Җәмгысе – алты төркем! Көненә алты мәртәбә «сугышабыз», минем һәр минутым – санаулы. Ул елларда безнең бистәдә генә сыер көтүе өчәү иде, секциядәге малайлар хезмәтнең рәхәтен дә, михнәтен дә тоеп үсте, иркәләнеп ятмады, шуңа күрә алар талантлы да иде. Урамнан ук кызышып әзерләнеп керәләр, Фәрит Сәгытдинович, күнегүләрсез генә сразу көрәшәбез, янәсе. «Грек-рим»нан ярышларга Волжск шәһәренә бара идек, анда гел призлы урыннар яуладык. Бер төбәкнең тренеры миннән:

– Ничә ел шөгыльләнәсез? – диде.

– Ел ярым, – мәйтәм.

Ышанмады. Шуннан соң минекеләрне тинтерәткән.

– Ничә ел?

Җавап шул ук:

– Ел ярым.

«Ялганлыйсыз», – дип, малайларны борып-борып чеметә икән бу. Көрәшче спортның башка төрләрен дә үз итәргә тиеш. Минем аппетит уянды: совхоз гаражлары артындагы агачлык уртасында футбол капкасы, хоккей тартмачыгы бастырдым, кышлыкка су сибеп, боз катыра идем. Якшәмбе кичләрендә хулиган үсмерләр шунда җыела да яңа яуган карны таптый, ә син яңадан мәйданчыкны көрисең. Атна саен! «Синең бандитларың!» – дип, әле кемдер төрттерә. Юк, минекеләр шәләй-вәләйләр төркемендә катнашмады, аннан соң бетте баш: тренердан рәхим-шәфкать көтмә! 

Диңгез елга ярына сыямы? – Сыймый, яры бәләкәй. Без дә клуб бүлмәсенә генә сыймый идек. Дүрт ел тарлыкта-кысанлыкта җәфалангач, балалар бакчасын бирделәр. Совхоз директоры чираттагы ялда, без тизрәк күчәргә дип өметләнәбез, әмма баш инженер көрәшнең «к» хәрефен дә аңламый иде. Ул күзен алартып:

– Ну ведь, Фарит, там бандиты собираться будут, – дигәч, мин ярсыдым:

– Какие бандиты, Пётр Андреевич?! То, что на улице ребята гуляют, это же наши-ваши дети!

Яңа өебездә иркенәйдек. Озын коридорда теннис өстәле, көрәш һәм тренажёр заллары, сауна, заманча җиһазлар – Казаннар көнләшерлек! Яшел Үзәннән, Раифадан элеккеге укучыларым да безгә тартылды. Көрәш буенча спорт мастеры Рамил Төхвәтуллин, Татарстан чемпионы Ленар Гайнуллин, Татарстан һәм Россия чемпионы, Бөтендөнья абсолют чемпионы Фирдүс Зәйнуллин кебек шәкертләрем миндә чыныкты. Унбишләп спорт мастеры әзерләдем мин. Залесный бистәсендәге көнем төнгә ялганган хезмәтемнең җимешләре бихисап. Тик үзем белән бергә туган горурлык, мескенгә сабышмау, хакыйкатькә күз йоммау, ялагайланмау кайбер кара эчле бәндәләрнең эченә тия иде. Хуп, алар юлыма күпме генә бүрәнә тәгәрәтмәсен – абынмам, ә менә шәкертләремне рәнҗеткәндә, нәфрәттән кан кайнады. Барысы да хәтердә, шуның икесенә генә тукталам.

Ундүрт яшьлек үсмерләр арасында Казан кубогына ярыш игълан ителгәч, без дә – унике кеше, көч сынашырга киттек. Минекеләр юка трикодан гына, авыл малайлары бит, спорт киемнәренә кытлык чаклар. Унике команда: «Буревестник», «Динамо», «Рубин»нар. Ике бәләкәй төркемгә бүлделәр. Алтышар-алтышар көрәшче. Безгә иң көчле «Рубин» төркеме эләкте. Минекеләр гайрәтле, боларны дөңгелдәтә генә! Хөкемдарлар чыш та пыш: «Шалишь, Шәйхетдинов, без сине очындырмабыз!»

Нәтиҗәдә хаксыз рәвештә безне икенче урынга чигерделәр. Еллар узгач, Сергей Сергачев исемле егет «тишелде»: «Тренер Диләр Хәлилов хөкемдарларны сиңа каршы котыртты». (Алты ел элек Диләр абый ул чактагы «фетнә»се өчен миннән гафу үтенде.) Минем гадәт инде: заманында кем минем тәгәрмәчкә таяк тыккан – үчекмим, аларга бүген изгелегем белән түлим.

Чишенү бүлмәсенә керсәм, малайларым хор белән кычкырып елый. Гаделсезлектән елый!

– Сез нәрсә, егетләр, сез бит авыл малайлары, алар – шәһәрнеке. Сөртегез күз яшьләрегезне! Хәзер «өченче» урын өчен көрәшәчәкбез, – дидем. Ә үземнең йөрәкне шатыр-шотыр кара мәче тырный иде.

Туксанынчы еллар башында (1993 ел дип хәтерлим) Татарстан беренчелегенә көрәш булачак, дип игълан ителгәч, без бик шатландык. Катнашабыз! Ярышлар авыл хуҗалыгы институтының «Ферма-1» залында узачак, ул да, без дә шәһәр читендә. Бер троллейбустан икенчесенә күчеп утыра-утыра (бөкеләр җитмәсә) билгеләнгән сәгатькә ничәдер минут соңардык дисәм, әле көрәшчеләрне үлчәүдә үлчиләр генә иде. Оештыручылар киресенә катты: кертмиләр. Баш хөкемдар Әсхат абый Шәйхетдинов та минем кемлегемне белә. Институтта миннән бер курс алдарак укыган Ришат үлчи һәм шунысы мәзәк: мин аны көрәш алымнарына өйрәткән идем. Ул да яклап дәшми.

– Сез нишлисез? – мәйтәм. – Әле вакыт бар, үлчисез генә бит! Мине кире борыгыз, командамны кертегез.

Егетләр (аларга унсигез яшь!) хурланды, бер ишеләре шуннан соң көрәштән бизде. Беләсезме, яшьләр мондый тискәре күренешләрне лакмус кәгазе кебек үзенә сеңдерә дә: «Киләчәктә дә кадерсез булырмын», – дип, яраткан шөгыленә кул селти. Аның шунысы куркыныч.

Үземә килгәндә, мин беркемне дә дошман күрмәдем. «Дошманнарның үз ташы белән үз башына ат», – дигән әйтемне өнәмим. Минеке: «Ташка аш белән ат». Һәм никадәр генә каным кайнаса да, бугазларына ябышмадым.

Институттан соң мәктәптә эшләгәндә, Казаннан берәү килеп әллә ничә мәртәбә газеталарга мактап язды. Күрәсең ул, бу егет авылда калыр, зур көрәш диңгезендә йөзмәс, көймәсе комга батар дигәндер, ә минем күңелдәге корабым океаннар иңләрлек иде. Республика ярышларында һәрдаим катнаша башлагач, бу хәбәрче (хөкемдар да иде) җелегемне суырды. Исемемне бозып әйтү дисеңме яки үзгәртү дисеңме – ниләр генә кыландырмады. Берсендә дүрт көндәшемне оттым. Хөкемдарның йөзе кара янды. Алар яклаган егет: «Билбау бәйләсәләр, мин яхшы көрәшәм», – дигәч: «Әһә, – дигәннәр, – Шәйхетдинов оттырачак, давай, аның да билен бәйлик!» Ә билбау көрәше миңа элек-электән таныш, мин аны яшьтән үк өйрәнгән идем. Алдым да сыдырдым көндәшне! Хөкемдар авызын ачып калды. Шунда ул сыек кына, дәртсез генә тавыш белән:

– Җиңде Шәйхетдинов әллә кем, – диде.

Исем юк, «әллә кем!» Аңа нәрсәгә кирәк иде икән мондый көнләшүләр? Өлкән яшьтә инде ул бүген. Аңа үч сакламыйм, килсә, якты йөз белән каршы алам.

Сындырырга көчләре җитмәгәч, көрәштәге аз санлы ул хөсетле адәмнәр тынды. Мин кешеләргә кирәк идем. Югары Ослан районы безнең бистәдән кырык кына чакрым. Беркөнне Вахитов авылыннан колхоз рәисе Ринат абый Гатин шалтыратты:

– Фәрит энем, өч ел мәктәп салдырам. Проекты шул килеш ята. Документларын эшләп бетерәсе иде. Зинһар, алын, син булдырасың аны, – ди.

Төзелеш һәм көрәш... Янәшә куярлык түгел. Нишлисең, олы кеше ялвара, гозерен кире каксаң – уңайсыз. Көндез мәктәп мәшәкате белән әвәрә киләм, кич – күнегүләр. Кунак ашы – кара-каршы, дигәндәй, минем дә шартым шарт! Ринат Гомәр улын төбәкара көрәш ярышлары уздырырга күндердем. Оештыру миннән, приз-бүләкләргә акча – рәистән! Сигезләп районнан көрәшчеләр чакырдык. Шуннан соң көрәш белән чирләде Югары Ослан! Минем теләк – терелмәсен бер үк!

Сигез айда документлар әзерләнеп, мәктәп төзелеше өчен акча алынды, инде беренче катның дивары да өелде. Өйгә кайтсам, хатыным:  

– Битенең яртысы янган берәү сине эзли, – ди. – Биектаудан, – ди. – Глава моңа: «Тиз генә миңа Фәритне табыгыз», – дип боерган икән, – ди.

Биектауда яңа гына Җәүдәт Миңнәхмәтовны хакимият башлыгы итеп сайлаганнар иде. Ул көрәш ярышларының вип-тамашачысы. Түрәнең нинди йомышы төште икән?
– Фәрит, сиңа район спорт комитетын тапшырам, – ди Миңнәхмәтов. Аның җитәкчесе Әнәс белән без яхшы ук танышлар идек.

– Рәхмәт, Җәүдәт Мидхәтович! Кеше урынына килмим мин, – дим. – Нинди кеше урыны? Әнәс больничныйда, эшләргә теләге юк. Без аны көчләп тотмыйбыз.

– Башта гаиләм белән киңәшим әле, – дим.

– Һи, кем инде хатыны белән киңәшә? – ди Миңнәхмәтов. Залесныйда миссиям үтәлде. Әти-әниләрдән ишеткән: «Урамнарда җинаятьчел төркемнәр котырынган дәвердә сез безнең балаларны канат астыгызга җыеп, афәтләрдән сакладыгыз», – дигән рәхмәт сүзләре иң зур бүләк иде. Тик Ринат абыйдан уңайсыз. «И энем, мине ташладың!» димәсме икән?

Ул хастаханәдә дәвалана иде:

– Чакырган җиргә бар, куган җирдән кит, – диде. – Син бездә төзелә торган мәктәпнең вакытлы директоры идең, булдырдың, ярдәмең өчен рәхмәтнең рәхмәте, энем.

«Ордым-бәрдем, чыгып чаптым» түгел, секциядәге балаларның язмышын хәл итмәсәм, тынычлап йокламаячак идем. Остаз эстафетасын шәкертем Илдарга тапшырдым. Кызганыч, миндәге җаваплылык аңа күчмәде: ничәдер айдан секция таркалды. Югыйсә бистәдәге көрәш иң югары ноктасына җиткән иде. Дусларым Равил Яруллин, Рүзәл Хәйруллиннар белән биш ел рәттән бистәдәге күл буенда үзебезнең Сабан туебызны үткәрдек. Шәкертләрем көрәйде, аларга стимул кирәк иде. Беренче чиратта, мин аның шул ягын уйладым. Кыйммәтле призлар – суыткычлар юнәттек. Көннәрдән бер көнне бөтен хезмәтеңне пыран-заран китерсеннәр инде?! Моңа ничек кайгырганымны бер Алла гына белгәндер.

Биектауга аяк баскан көнем 1996 елның декабрь ае иде. Яңа себерке яхшы себерә, диләр, райондагы спортның торышын анализлагач, шаккаттым: мин себерергә тиеш чүп кая соң? Мәктәпләрнекеннән тыш үзәктә бер генә спорт залы да юк! Юкның – тамагы тук дип, кул кушырып утырсаң да була. Сиңа хәтле кайгыртмаганнар, яшәгәннәр янәсе. Көрәшне кайда һәм ничек кузгатырга дип, баш ватам. Миңнәхмәтов:

– Караштыр, бина тапсаң – синеке, – ди.

«Октябрь» кинотеатрына сугылдым.

– Әнә подвал, шунда көрәшегез, – ди, йөзе чытык директор.

– Татар көрәшен юеш базга типкәләмә әле син, агай!

Хакимнең икътисад буенча урынбасары Равил Рәхмәтуллин төпле кеше иде.

– Фәрит, – диде ул, – кичә кызым кинога киткән иде, озаклагач барсам, япа-ялгызы ниндидер фильм карап утыра. Ни хаҗәтемә безгә ул кеше йөрмәгән кинотеатр?

Район башлыгы ике сөйләттермәде: «Миннән рөхсәт, ал», – диде. Тимерне кызуында сугыйм, мәйтәм, бригада яллап, зал идәнен тигезләттем. Көрәш өчен менә дигән иркен мәйдан! Келәмнәр – дефицит, аптырамадык, анысын Мәскәүдән машина белән кайтарттык. Инде тренер «тудырасы», чөнки көндез чыра яндырып эзләсәң дә, Биектауда аны табалмыйсың, ә элек бил алышкан егетләр кайсы кая таралышкан. (Без аларны яңадан барлап, үзебезгә тарттык.) Ниһаять, аң төпкеленнән бер исем калыкты: Ринат Гиламов! Ул салгалый, диләр. Гайбәттән гарык мин. «Тәрбияләрбез», – дидем. Шәп тренер, техникасы әйбәт. Без аның белән көрәш секциясе оештырып җибәрдек. Зур итеп яккан учакның очкыны ерак-еракларга чәчри, авыллар уянды, дистәләгән ноктада көрәш җанланды. Бинаны өр-яңадан төзекләндереп, эчен-тышын яңарттык. Аны ачканда, ул чактагы Татарстан Республикасы Президенты Минтимер Шәймиев белән финанс министры Рөстәм Миңнеханов та тантанага килде. Кунакларны каршылаганда, ничектер мин иң беренче Рөстәм Нургалиевичка кулымны суздым. Ул:

– Фәрит, башта Президент белән исәнләшәләр, – диде.

– Гафу итегез, Минтимер Шәрипович, – мәйтәм.

Илбашы:

– Ничего, Фәрит, – дип елмаеп, җилкәмнән какты.

Минем гадәт: көрәш залыннан егетләр китмичә, өйгә кайтмый идем. Кайчакта Ринатны алыштырам. Аның уңышлары турында газетада мәкалә бастырганнар иде, Апас хакимияте башлыгы Азат Хәнифәтуллин шаккатып, баш чайкый икән.

– Кара син, бу бит безнең якташ малай! Кара син, ничек яхшы эшли икән. Немедленно үзебезгә кайтарыгыз!

– Фәрит абый, нишлим? Җәйгә коттедж төзеттерәм, ди глава. – Гиламов бармагын угалады. Уңайсызлана егет.

Фәрит абыйсы: «Без сине эшле-ашлы иттек, рәхмәтең шушымы?» дип оялтыр, ди бугай.

– Сез ни әйтсәгез, шулай булыр, Фәрит абый.

Ничек кеше тормышына тыкшынасың! Миңа андый вәкаләт бирелмәгән. Эчтән сызам. Тернәкләндек дигәндә генә, тренерсыз калулар, ай-һай, авыр. Алар – алтын бәясе.

– Хәерле юл, Ринат, – дидем. – Ярдәм кирәксә, тартынма, шалтырат.

«Аптыраган-җөдәгән, артын мичкә терәгән», – ди халык, миңа алай озак аптырарга ярамый иде: Гиламовка алмашка спорт мастеры Данис Сәлахетдиновны чакырдык. (Ринат – бүген Апаста бердәнбер тренер. Хакимият башлыгы белән сөйләшкәндә: «Тырыш егет. Аңа мактаулы исем бирергә вакыт, әйдәгез, мин Казаннан булышам», – дидем. Хәзер ул «Татарстанның атказанган физик культура хезмәткәре».)

Җәүдәт Миңнәхмәтовтан соң Биектау районын Рәшит Шәяхмәтов җитәкләде. Өченче хаким Нәгыйм Сәгъдиев белән дә аңлашып эшләдек. Әмма аппарат җитәкчесе белән җеннәребез килешмәде, ахрысы: төрле программаларда катнашуым, сукыр тиен сорамыйча дәүләт хисабыннан биниһая зур спорт комплексы төзергә йөрүем, хәтта ки балалар һәм яшүсмерләр өчен Көрәш мәктәбе оештыруым ошамады. Бигрәк тә ул минем мөстәкыйльлекне өнәмәде. Кимчелекме бу, хатамы: «Фәлән Фәләнович, бүген моны үткәрәм, иртәгә фәлән әйбер планлаштырам», – дип, түрәләргә отчёт бирергә яратмый идем. Район уч төбендә: кайда нәрсә булган – барысы да күренә. Нигә һәр иртә аларның ишеге төбендә таптанырга?! Проблема туса, киңәшәсең анысы.

Җиденче тоем белән тоя идем: миңа монда дөнья тарайды. Башымда: «Киңрәк колачлап, зур эшләр майтарасы, көрәшкә якынаясы иде», дигән уйлар бөтерелә иде.

Татарстан спорт министрының беренче урынбасары Хәлил Шәйхетдиновка турыдан ярдым.

– Аңладым, Фәрит абый, – диде ул.

Үтенечемне җилгә очырмады, рәхмәт аңа, туган көнем белән котлаганда, күңелле хәбәре белән сөендерде:

– Фәрит абый, Казанда көрәш сарае төзиләр. Әйдәле, икәү барып карыйк, – диде. Директоры Айрат Гайнетдинов яшь кенә егет: «Урынбасар кирәк», – дигәч, Хәлил миңа ымлады. Бер акыл иясе: «Артыгыздан күперләрне яндырмагыз», – дигән. Шуннан кире чыкмагаең, имеш. Мин дә яндырмадым.

– Китәм, – дидем Сәгъдиевкә.

– Юк, каласың, – диде ул.

– Мин бит Миңнәхмәтов кешесе, – дидем, аларның мөнәсәбәтләренә төрттереп. – Мин усал, сез миннән дә усалрак. Йә сугышып бетәрбез.

– Әйтсәң – әйтәсең инде син, – дип көлде ул.

Тәки җиңелмәдем. Хаким дә үзсүзле иде, эштән азат итүен сорап язган беренче гаризамны ертты: «Китмисең, бергә эшлибез». Икенче гаризамны да ерткалап, чүплек савытына ташлады: «Бергә эшлибез, Шәйхетдинов». Өченчесендә кул куйды һәм башкарма комитет рәисенә боерды:

– Фәритне тоталмадык инде, хөрмәтләп озатыгыз! Унөч ел гомер Биектауда үтте. Йөгеңне ат кебек җигелеп тарттың, артыңнан тау хәтле хезмәтең өелеп калды, диләр. Район уңды кебек: чираттагы хакимият башлыгы Рөстәм Кәлимуллин көрәш җанатары иде. «Кире кил», – диде ул миңа. «Рәхмәт», – дидем. Ул читтән көрәшчеләр ияләштереп, үзенекеләргә кырын карап, бик нык ялгышты. Биектау данын үз егетләрең белән күтәр, көрәш тавының иң биек түбәсенә җиңү байрагын алардан кадат! Мин сыкранмыйча кем сыкрансын: бу төбәктә көрәш уты кабынсын дип, шырпы сызган кешеләрнең берсе идем бит.

«Ак Барс» көрәш сарае директоры урынбасары вазифасына 2009 елның 4 декабрендә керештем. Менә ичмасам масштаб! Ял көннәрендә дә Россия яки Татарстан күләмендә уздырылган спорт турнирлары, чемпионатлар, бәйгеләр... Бу тоташ ел әйләнәсендә! (Бөтенесен дә санап укучыны ялыктырмыйм.) Без төрле оешмалардан кунаклар да каршыладык. «Ак Барс» көрәш сарае искиткеч объект: спорт заллары, фитнес-клуб, бассейн... Кызыксына кеше. Иренмибез, күрсәтәбез.

 Бездә яңалык өстенә яңалык: борынгы «Сумо көрәше»н үзләштердек. Ул да көрәшнең бер төре, японнарда аны яугирләр сәнгате дип атыйлар. Мәйданчыктагы ике ир-ат бер-берсен сызык кырыена кысрыклап чыгара яисә табаныннан тыш гәүдәсенең кайсыдыр өлеше белән җиргә орындыра. Шул рәвешле җиңүче ачыклана. «Сумо»гыз татарга ниемә инде?» – дип бәйләнде кайберәүләр. Хәлил Шәйхетдинов әйтмешли: «Кемгә комачаулый ул? Матур көрәш. Унике айда өч Ауропа чемпионы әзерләгез әле сез!»

Узган елда (2021) «Прорыв года» номинациясендә билгеләнүебез танылуда беренче адым иде.

Яшәгән саен уйландыра: нишләп балачагымнан ук көрәш дөньясына чумдым икән? Кул-аяк исән, акыл камил, нигә бүтән өлкәләргә кызыкмадым? Татар баласының канындамы әллә ул көрәш? Әнә тарих сөйли: Әбү Хәмид әл-Гарнати (1131 ел) халык бәйрәме Сабан туе һәм көрәшче пәһлеваннар турында язып калдыра. Без Рушания белән өч малай үстердек. Болгавыр 1985-96  еллар иде. «Бистәдә имансызлар яшереп кенә, наркотик тарата, башта яшьҗилкенчәккә тәмен татыта, ә инде тегеләр «кәнфитсез» күңелсезләнгәч, акчага сата», – дигән шомлы хәбәрләр колакка чалына, шуңа күрә миңа шәкертләрем белән улларымны урам йогынтысыннан саклар өчен уяулыкны югалтмаска кирәк иде. Иртән малайларымның тәпи басканын да, яңа гына аякланганын да, үзем белән ияртеп, секциягә китә идем. Миннән күрмәк улларым да көрәш белән мавыкты. Олысы – Фәнис бәләкәйдән үк «грек-рим» тарафдары, үзеннән олыракларны җиңә иде. Ләкин табиблар умыртка баганасындагы үзгәрешләрдән соң көрәш белән саубуллашырга кушты. Ул – хокук белгече. Аның каравы улы Тимерхан ирекле көрәш секциясендә шөгыльләнә.

Уртанчыбыз Фәнил 2005 елда Чаллыда яшьләр арасында Россия беренчелегенә оештырылган ярышта алтын медаль белән бүләкләнде. Татарча көрәш буенча Чаллы, Әлмәт шәһәрләрендә узган Муса Җәлил исемендәге турнирларда ике ел рәттән чемпион исемен яулады. Бөтенроссия бәйгеләрендә дә ул җиңүчеләр рәтендә. Сигез яшьлек малае Сәйдәш тә ирекле көрәш ярата. Ә төпчегебез Фәннүр – Россиянең атказанган тренеры Вакыйф Дәүләтшин шәкерте.

Улларым һәм оныкларым миннән күрмәк, дисәм, үземнең көрәш белән чирләвем, аңа фанатизм дәрәҗәсендәге мәхәббәтем кайдан икән соң? Әнинең әтисе – Туктый кушаматлы Габдрахман бабай сөйләвенчә, аның бабасы Хәлиулла озын буйлы көрәшче булган. Аны иң азактан гына чыгарганнар, чөнки йөз егерме килограммлы гәүдәсе белән ир-егетләрне имгәтер дип курыкканнар. 1820 елгы Хәлиулла сиксән биш яшендә үлә. Ул чор өчен озын гомер! 1902 елдагы мәгълүматларны карадым: Россия империясендә ир-атның уртача яше – утыз ике ел.

Шушы бабай мирас итеп, миңа көрәш таягын ташлап калдырганмы? Әллә моның төбе-тамыры бик тирәндәме? Нәсел шәҗәрәбезне төзегәндә, 1570–1620 елларда туган Ирсәй, Ишем, Сәфәр атлы көрәшчеләрнең атасы Күк исемле икәнен ачыкладым. Димәк, мин Күк баба токымыннан, димәк, мин аның туруны!

Менә кайдан ук килә икән миндәге мәңге терелмәслек көрәш чире.
6. Әрнүләр һәм югалтулар

«Әй, кара малай! Атаң Сәгытдинне әйтәм, урам буйлата бодай сипкән кана. Син тугач шатландым, вә ләкин борчуда да идем, кара малай. Тормыш арба ул, гомер буе шуңарга ни тапканыңны төйисең. Түгелгән бөртекләр нәмәгә ишарәдер. Синең өлешең дип салынган ризык ла. Ни тапканыңны югалтырсыңмы икән, җә? Тормыш арба дим, арба, кара малай! Һи, тыңламый, ташбаш.

Биш яшьлек Фәрит чынлап та аны тыңламады, су коенырга йөгерде. Дәү әтисе әллә нәрсәләр сөйли шунда».

Әй, Шәйхетдин картлач! Әгәр бүген көрәшче оныгың белән гәпләшсәң – шаять ул сүзләреңнең мәгънәсенә төшенер иде. Кайгырма, нәсел дәвамчысының арбасы төзек, алтмыш сигез елда анда ниләр генә төялмәде! Ул нинди генә кыен чакларда да өмет белән яшәде. Дүрт туганы – абыйсы, апасы, ике сеңлесе, дүрт йолдыз төсле караңгы төннәрен яктыртты. Аеруча Әнәс абыйсының киң җилкәсенә таянды егет. Ул бит аны: «Куркасыңмыни?» дип үчекләп, мәйданга этәргән иде. Кулы җиңел, ә! Шуннан соң көрәш буасы ерылды да инде.

Йә, язмышына ник рәхмәт укымаска, ди? Бер тапкыр сөю газаплары кичергәч, Аллаһы Тәгалә Фәриткә: «Гаилә корып, уллар үстерегез, Тимерхан, Сәйдәш, Мәрьям, Мәликә, Мәдинә исемнәре куштырган оныкларыгызга куанып яшәгез», – дип, ярын-парын, Кукмара гүзәлен юллады. Рушания – өйдәге учак, аңардан туңган бәгырьләрне эретерлек җылы бөркелә.

И-и, яши-яши арбага шыбыр-шыбыр югалтулар белән әрнүләрнең яңалары да тулды. Билдәшләре, шәкертләре, дуслары... Виссарион, Виссарион... Уфада ничек Фәритне күтәреп, мәйдан әйләнгән иде, ә! Ничек шатланган иде ул чемпион титулына! Канашев аның хөрмәтнең дә хөрмәтенә лаек билдәше иде. Бөек көрәшче иде Виссарион! Күпмедер еллардан соң егет Башкортстанда яулаган медальне Фәритнең муенына такты:

– Бу синеке, Фәрит! Синең аркада мин җиңгән идем. Рәхмәт сиңа! Алар чын ахириләр иде. Фәрит Шәйхетдинов беркайчан да көндәшләреннән көнләшмәде, аларның һәркайсы белән дус иде. Шулай икәү сөйләшеп торганда, кемдер:

– О Виссарион, сәлам! Тиздән сиңа алтмыш яшь тулачак, гөрләтеп юбилееңны уздырабыз, – диде.

Канашев нәрсәдер сизенгәндәй:

– Ашыкма әле, анда кадәр яшисе бар, – диде.

Яшәп җитешмәде, ничәдер айдан соң йөрәге тибүдән туктады... Залесный бистәсендә Илшат Гарифуллин дигән унөч яшьлек малай яшен ташы иде. Маршрут автобусы белән Йошкар-Оланың Тарьял бистәсендәге көрәш ярышларына җыенганда, ул:

– Фәрит абый, мин дә барам, – диде.

Тренерның берүзенә егермеләп бала, Илшатның исә тәртип ягы аксый, юлда ниләр генә кыланмас дип шикләндерә иде. Шәкертләренең әти-әнисе һәм укытучылары белән элемтәсен өзмәгән остаз мәктәптән белеште: малайны укудан азат итмиләр. Менә бу ичмасам сәбәп иде. Ә Илшат күршедә генә яши, капканы ачар хәл юк, күзен тасрайтып ул тора!

– Фәрит абый, мине дә ал! Ал инде, Фәрит абый!

Секциядәге һәрбер баланың холык-фигылен яхшы өйрәнгән һәм ситуациягә карап, кайсы төймәсенә басарга икәнен чамалаган Сәгытдин улы психолог та иде.

– Ярар, Илшат, – диде Остаз. – Мин сине команданың капитаны итеп билгелим.

– Чынмы, Фәрит абый?!

– Чын, чын Илшат. Капитан – тәртип саклаучы ул, яме?

Тәртипсез тәртиплеләрне тәртиптә тота! Көл дә, ела да! Үзендә җаваплылык тойса – үзгәрәчәк, диде Фәрит. Ялгышмады: үсмер шул хәтле җитдиләнде ки, яшен яшьнәмәде, күк күкрәмәде, әле ярышта икенче урынны да алды. Ул секциядә Остазның уң кулы булачак, ә киләчәктә һичшиксез талантлы көрәшче дигән исем белән танылачак иде.
Йа Аллаһым, әллә язмыш уңышларын күпсенде, әллә шәкертен фаҗигагә юлыктырып, Остазын сынамакчы иде. Әйтерсең, ул камчысы белән йөрәккә үк сыдырды: бер атнадан велосипед белән юлны аркылы чыккан малайны машина бәрдерде. Табиблар аның гомерен саклады, әмма... аягын кистеләр. Моңа кайсы ир заты түзсен! Фәрит тә түзмәде...

– Син бигрәк йомшак кеше икән, Фәрит абый, – диде сәерсенгән адашы.

Егет үзеннән дә йөрәккә тау-тау әрнүләр өстисен белми иде әле. Ул аның бер үк һава сулаган, бер үк чишмә сулары эчкән үз баласыдай газиз авылдашы иде. Ике адаш: олысы Фәрит Шәйхетдинов, кечесе – Фәрит Бикмуллин. Карауҗада яшәгәндә үк, спорт белән чыныктырган укучысын зур мәйданнарда күрергә өметләнде Остаз. (Өметләнде дигәннән, ул кул астындагы барлык шәкертләренә дә шундый өмет баглый, чөнки алар бөтенесе дә талантлы иде.) Бистәдә адашы белән күршеләр, йортлары урам аша гына иде. Егет – мәйдан батыры, аңа тиңнәр юк! Тик җиңүләр тамак чылату белән аралаша: утыз көн айнык, утыз көн салмыш. Күрәләтә авылдашыңны упкынга тәгәрәтәсеңме: Остаз аның тән сакчысына әйләнде. Кече Фәрит вахта белән эшли, аларның автобусы аккурат иртәнге алтыда олы Фәритләр кырыеннан үтә иде, Сәгытдин улы сакта, барып, «объект»ы Бикмуллинны уята, киендерә һәм автобуска утыртып җибәрә иде. Берсендә ул әче таңнан китте. Сизенү!

– Каядыр баш төзәтергә чапты, – диде хатыны, еламсырап.

Фәрит аның кайтканын урамдагы су колонкасы янында көтте. Кайта, апын-төпен атлап кайта!

– Кил әле, кил, – диде олы Фәрит.

– О, авылдаш абый, ни хәлләрдә? – Егетнең теле көрмәкләнде.

– Минем хәлләр яхшы, синекен дә яхшыртабыз хәзер, – дип, Остаз җилкәсеннән бөгеп, аны салкын су белән коендырды. Чыдар әмәл калмаган иде. – Эчмә, эчмә! Илерткән дә аракы, тилерткән дә аракы. Әнә Арчадагы Габделхак нишләде?! Үлде! Аракы үтерде көрәшче Габделхакны! Син дә үләсең бит, энем!

– Куркытмәле, адаш абый! Мин үлмим. Ант, бүтән авызга да капмыйм, ант! Антымны бозсам – җир йотсын! Айныдым мин, агызма инде башыма су!

Аны автобуска өлгертеп, тынычланып, секциягә – балалар янына ашыкты Фәрит. Төшке әбәдкә кайтып барганда, Настя түтәй очрап:

– Синең дустың ләх исерек, бакчагыз кырыенда йоклый, – диде.

– Кем беләндер бутыйсың син, Настя түтәй. Ул эштә, үзем каравыллап озаттым.

– Һы, эштә сиңа! Бар, кара!

Әйе, иртән генә җирен-күген тоташтырып, ант иткән адашы койма буенда ауный иде. Күтәреп, өенә илтте олы Фәрит. Эссе мунчада себерке белән чабып айнытты ул аны.

– Бүтән эчмим, ант, Фәрит абый.

Бездә чыгышы белән Башкортстаннан Азамат исемле егет эшли. «Өй салырлык акча җыйгач, туган якка китәм», – ди. Көрәшче малай. Без аның белән обедларда ун-унбиш минут «бәргәләшеп» алабыз. Язмышы турында җебен җепкә китереп сөйләде. Гыйбрәт дисәң дә гыйбрәт! Төнлә урамда аңа өч бандит бәйләнә. Тәмәке сорап, ә ул тартмый, көрәшче чөнки. Тегеләрнең берсе пычак белән кадарга дип селтәнгәндә, бу аны әйләндереп кенә каплый. Башы ярыла бандитның. Азамат качмый, Ашыгыч ярдәм чакырта. Ну кеше имгәттең дип, судка бирәләр инде. Юкса тегеләрдә гаеп, пычак белән ташлангач, Азамат үз-үзен яклаган.

Судка хәтле вакытлыча тоту изоляторында көрәшнең бүтән төре белән шөгыльләнгән ул: көчсезләрне яклаган. Тынчу камерада кырыклап ир-ат икән. Монда бугайлар азынган, яңа кеше пәйда булгач тотыналар бәйләнергә. Мыскыллау, кыерсыту, кыйнау, бәвел эчертү боларны ләззәтләндерә икән. Ул беркайчан да башлап сугышмаган, мәгәр үзенә кагылсалар, әҗәтен йодрык тутырып кайтарган. Егет дәҗҗалның дәҗҗалы белән бәрелешкән. Лидерларын тукмагач, әшнәләре бик тиз шомайган икән.

Суд арты суд... Дүрт ел төрмә.

Изолятордан аны Киров төрмәсенә озаталар. Төрмә – ял йорты түгел, анда кеше – читлектәге кош. Җаның кысылып, төшенкелек биләсә – яшәүнең кызыгы бетәчәк. Азамат – көрәшче, ә көрәшче формасын югалтса, гәүдәсе сәлперәя. Аннан соң нинди мәйдан, ди! Хыялыңны җиде кат җир астына күм! Ә аңа мөмкинлекләр гел чыгып торган. Акыл белән файдалан гына. Әлбәттә, кыек атлаганын сизсәләр, башыннан сыйпамаслар иде. Аның эшен җиренә җиткереп эшләгәнен белгәннәр, шуңа  иминлек хезмәте инженеры вазифасына кулайрак, дигәннәр. Цехларда тикшергән, кимчелекләрне язган, башлыкларына аңлаткан һәм үзе дә токарь цехында егетләргә үтә дә яшерен хәрби бурыч куйган. Штанга ясарга! Тимерләрнең буен, иңен, авырлыгын үзе үлчәп-сызып күрсәткән. Аңа бүлмә сыман аерым куыш биргәннәр, шунда егет тирләп-пешеп, штанга күтәргән дә, тикшерсәләр тапмаслык җиргә торбалар астына яшергән. Үзеңә теләгән изгелекне бүтәннәргә дә телә: иректә чакта бер Әлмәт егете дә штанга белән дуслашкан икән, яшереп кенә, аны да бүлмәсенә алып кергән. Көрәш белән мавыккан егет – аның өчен табыш, аңа тагын берничә малай өстәлеп, ухылдый-вахылдый ишегалдында сөлге белән тартышканнар.

Мәйданчыктагы турник аумасын гына: «Беләктәге кан тамырлары бүлтәйгәнче тартылдым»,– ди Азамат. Янгын сүндерүчеләрнең су кисмәге дә күзенә чалынган. Зу-ур, иңе-буе җиде-сигез метр чамасы, ди. Территориядә әрле-бирле сакчылар йөренә, әгәр каптырсалар – ничәдер тәүлеккә ялгыз камера! Йөзү көрәшчегә тәҗел кирәк, монысын да җайлаган егет: сакчылар киткән арада сусаклагыч капкачын сыза гына ачык калдырып (яктылык төшсен!) йөзгән дә йөзгән! Менә ичмасам яшьләргә үрнәк бу Азамат. Бетәшмәгән егет, дөньясына кул селтәмәгән, иеме, адаш абый?

– Сиңа да үрнәк ул, энем.

– Эчмим дидем бит инде! Ант!

Сүзләр бер үк, ә гамәлләр икенче иде. Ничек кенә тырышмасын, коткара алмады шул. Ярты елдан утлы елан чагып, япь-яшь егетне гүргә тыкты. Үкенечле үлем! Хәмергә сатылган гомер! Югыйсә авылдашының ал да гөл: көрәшә, эшли, гаиләле, әгәр инде ниндидер фаҗигаләр кичерсә – кайгысын юа, дияр идең. Ә монда... Их!

Мәмдәл Сабантуйларында икәүләшеп мәйдан шаулаткан якын дусты Зөфәр Хәнәфиевны дә хәмер харап итте. Милли көрәш йолдызы иде ул, яшьтән үк спорт күгендә балкыды, киләчәктә, мөгаен, үзе дә Остаз статусына ия булып, шәкертләренә көрәш серләрен төшендерер иде. Өстеңә дан ява, сиңа сокланалар, сине мактыйлар, халык арасында шөһрәт казанасың, ләкин боларны күтәрергә ихтыяр көчең җитми. Аның шунысы куркыныч та. Зөфәр моның бер мисалы иде.

Фәритне яшең узган дип киреләнгән тренер белән таныштырган дусты икенче елда Казан төзелеш институтына керде. Башлы! Берьюлы өч-дүрт югары уку йортында укырлык. Шәхси тормышы да көйләнгән кебек. Марҗа Татьянага өйләнде, кызлары туды. Югары Осланда төзелеш прорабы иде, ә Фәритнең бу вакытта колхоз рәисе Ринат Гатинның үтенечен тыңлап, мәктәп төзү мәшәкатьләре белән йөргән чагы. Елы да хәтердә: 1996 ның җәе. Югарыосланлылар Сабан туена әзерләнә. Зөфәр дә кытыкланган, ул:

– Фәрит, син барасыңмы? – дип сорады. – Әгәр батыр калдыртсаң, мин дә көрәшер идем.

Аксый! Әллә кайчан аягын бәргән иде, һаман хастаханәдә тикшерелмәгән.

Үгетлә, орыш, тиргә яки бәргәләп ат – файдасыз. Кермәсә дә керми икән адәм баласына! Инде көрәшәм, ди. Дәрт бар, ә дәрман юк бит инде. Шушы авырткан аягы белән ничек бил алышмакчы икән, ә?

– Хуп, көрәшерсең, Зөфәр!

Дустының көрәш дәртен сүндерергә базмады ул.

Кыр бәйрәменә Казаннан да көрәшчеләр җыелды. Зөфәрнең күзләре сагышлы иде. Ул колхоз айгырлары кебек мәйданда сикергәләгән ир-егетләргә карап торды-торды да авыр гына сулап:

– Чыкмам, ахры, – диде. – Ни... син нит әле, мине үзәккә төшер әле.

– Эчүеңне ташла, зинһар, ташла! – Фәрит йөз дә беренче тапкыр дустына ялварды. – Басылмый ул аракы белән чир. Никләр генә яраңны дәваламыйсың?! Ахырдан үкенерсең, Зөфәр. Ярар, иртәгә үзем табибка илтәм сине.

Зөфәр үпкәләде:

– Син инде тагы. Бала-чагамыни мин? Үзем барам, дим бит. Төшер әле үзәккә!

Шул ук елның декабрь аенда егетнең аягын кистеләр. Яра чиләнеп-бозылып, гангрена башланган иде.

Сәгытдин улы эше ни тыгыз чакта да дустының хәл-әхвәлен белешергә вакыт тапты. Соңгы баруында Зөфәр инде караватында селкенмичә ята иде, дустының тавышын ишеткәч, күзен тутырып-тутырып, аңа карады. Сырхауның туганы:

– Ике тәүлек күзен ачмаган иде, бүген сезгә ачты, – дип шаккатты. Сүзсез генә бәхилләшкән икән. Иртәгәсен җанны айкаган коточкыч хәбәр: «Зөфәр китте...»

Ләгънәт яугыры шайтан суы әнә шулай татарның тагын бер талантлы көрәшче баласын мәйданнан алып ыргытты. Ир-ат таш бәгырьле, еламый, диләр. Елый, тик күрсәтми, Фәрит тә күрсәтмәде, күз яшьләре туп-туры йөрәгенә тамып, боз-сөңгегә әверелде...

...Йа, бу исемнәрнең кайсысын тормыш арбасыннан коеп калдырасың? Алар – аның әрнүләре, аның югалтулары. Ул шәкертләре һәм дуслары белән данын да, дәрәҗәсен дә бүлешер иде. Барысына да үзенең хәләл көче белән иреште, беркайчан да көрәшче исемен тапламады. Көрәшче... Ә бәлки, Фәрит Шәйхетдиновка тренер роле кадерлерәктер? Әйе, кадерлерәк! Әнә ничә тукталыш: авыл мәктәбе, Залесный бистәсе, «Ак Барс»та тугыз ел – Татарстан, җиде ел Россия җыелма командасы баш тренеры. Ул шәкертләренең уңышларына сөенде, алдыртып китмәсәләр – көенде. Яшьләрне өйрәтүдән тәм тапты Остаз. Бүген аның бөркетләре уенынчынын бергә кушып:

– Син мәйданга чыксаң, котыбыз оча, чөнки син безне кыса идең, Фәрит абый, – диләр.

Юк, егетләр, ул кысмады, ул сездән таләп итте! Мәйдан җебегәннәр өчен түгел. Баш хөкемдар вазифасы намуска бәйле иде. «Гадел бул, һәркемгә тигез кара».

Яшь чакларда гаделсезлек күсәге белән шактый кыйналган Сәгытдин улының көрәшчеләрне «сөйкемсез» яисә «сөйкемле сөяк»кә аермавын беләләр, шуңа күрә аның тирәсендә «фәләнне якла» дип, беркем дә ышкылып йөрмәде. Шәйхетдинов сатылмаячак! Кайчандыр аны чеметкәләгән Мәгаз абый Сәхабетдинов унсигез ел шушы көрәшне җитәкләде (мәрхүм инде, урынын җәннәттән әйләсен Аллаһы Тәгалә!). Аның турында: «Объектив түгел», – диләр иде. Әмма ул ялгыш та Фәриткә: «Моны җиңүче калдыр», – дип әйтмәде. Ә кайбер түрә-мазар өйрәтеп маташса яисә акны кара, дип исбатласа, Фәрит усал гына:

– Ә сезнең кайсыгызның мәйданда сыбызгы сызгыртып торганыгыз бар? Анда бит бөтенләй башка төрле уйлыйсың, җиңел түгел анда! – диде.

Әйе, көрәш дөньясында яшәве җиңел түгел. Сәгытдин улы таштан яралмаган, Сәгытдин улы – адәм баласы. «Моның хәтле йөк ниемә кирәк?» – дияргә дә, читкәрәк китеп басаргадыр, бәлки? Залесный бистәсендә шәхси Көрәш клубы ачам, дигән хыялны нишләтәсең?

Бер кичне хатыны белән төнге урамда һава сулаганда, ерактан ук аны озын буйлы ир-ат сәламләде:

– Исәнме, Фәрит Сәгытдинович?! Мин сезнең яхшылыгыгызны мәңге онытмыйм, сезгә барысы өчен дә зур рәхмәт. Тормышым әйбәт, өч бала әтисе мин. Олысына унсигез яшь! Александр-Саша!

Остаз белән шәкерт кочаклашып күрештеләр. Хәтерли Фәрит: бәләкәй малайның әтисе башта әнисен үтерә, аннары үзе асылына. Саша әбисендә үсте. Ятим баланы урам баткагы суырып, бик тиз юлдан яздырырга мөмкин, шуңа күрә Остаз аны көрәш белән мавыктырып усал җилләрдән ышыклаган иде. Әнә бүген егет ихлас күңелдән рәхмәт укый! Ә андыйлар бер Саша гынамы? Андыйлар йөзәрләгән-йөзәрләгән! Ә ул читкә китеп басмакчы... Әле үзе көрәш чиреннән дә терелмәгән.

«Терелмәс тә! Безнең көрәшчеләр токымы шундый!»

Чү, әллә бу гасыр диварлары аша саркыган Күк баба тавышымы?!

Тәмам.

"КУ" 03, 2022

Фото: pixabay