Беренче Сабантуй

«Урал» колхозының чәчү алдыннан була торган гадәттәге гомум җыелышы быел озакка сузылды. Шуңа да алып баручы, барысын да исәпкә алып, җыелышны ябарга әзерләнде. Әмма шул вакыт җыелышларда дәшми утырган Солтангир абзый урыныннан торып басты, тамакларын кыргалап алды да сүз башлады:      

 – Кыхым, кыхым. Җәмәгать, дим, җәмәгать, бер тәкъдимем бар. Шуны әйтергә рөхсәт итегез.      

Җыелышны алып баручы Шәрәфетдин ризасызлык күрсәтеп:  

– Солтангир абзый, моңа чаклы ни уйлап утырдың? Болай да озакка сузылды. Гөлем белән карнайларга кайтасы да бар бит әле. Җыелышны ябарга вакыт. Нәрсә, инде таңга чаклы утырабызмыни?

  Гөлем белән Карнай авылыннан килгәннәр бераз шаулашып алды.  

 – Шулай шул. Инде күпме утырырга була?    

– Кайтасы да бар бит әле. Сезгә, яңгырчыларга, рәхәт тә бит, безгә дә кайтырга вакыттыр.      

Яңгырчылар авылдаш абзыйны куәтләп:    

– Кеше үз гомерендә ниндидер сүз әйтергә җыена. Нәрсә әйтергә тели икән, әйтсен.      

  Карнай авылыннан Чынтимер, гадәтенчә:  

– Бетмәс монда яңгырчыларның сүзләре. Кайтырга кирәк. Инде ярты төн җитеп килә. Таралышырга вакыт, – дип, утка утын өстәде.

 Әхмәт абзыйның тавышы барысын да басып китә. Шуңа да ул Чынтимерне тиз туктатты.   

– Монда Карнай авыл җыелышы гына түгел, гомум колхоз җыелышы. Кешенең авызын япма! Сөйләсен. Сөйлә, чордаш, сөйлә!  

Җыелышны алып баручы соңгы сүзне Солтангирга бирергә мәҗбүр булды:    

   – Әйдә, абзый, әйт сүзеңне. Тик озынга сузма. Кыскарак тот.  Чынтимер тагы уенын-чынын бергә кушып:  

 – Сүзеңне Өршәк елгасы кадәр сузма. Өршәк Уфага чаклы җитә, – диде. Халык тагы шаулашып көлешеп алды. Кемдер Рабиганың бәләкәй арбага ике бала утыртып, Өршәк буйлап, Алкин лагерена ирен ашатырга барасы барын да искә төшереп алды. Тагы көлештеләр. Писер вазифасын үтәп, барысын да язып утырган Тәлгать, халыкны тынычландырырга теләп, өстәлдәге буш графинны тимер ручкасы белән каккалап:  

– Нәүбәт, нәүбәт. Җәмәгать, әзрәк шауламый торыйк инде. Син, Чынтимер, кайткач Нәкыя белән командовать итәрсең. Сөйлә, Солтангир абзый, әйт сүзеңне. Кыскача гына булсын, – диде.    Җыелышны алып баручы канәгатьсезлек белдереп, Тәлгатькә карап алгаласа да, бер сүз дә дәшмәде. Кулын селтәп, Солтангир абзыйга сөйләргә кушты. Солтангир абзый тагы тамагын кыргалап:    

 – Кыхым, кыхым. Мин менә нәрсә әйтергә телим. Еллар әйбәт килергә охшаган, шулай бит, иптәшләр. Җир әзрәк җилләгәч тә, Ходай насыйп итеп, чәчүгә төшәчәкбез. Чәчүне тиз арада башкарып чыгарбыз дип өметләник. Ул эшне дә уңышлы тәмамласак, әзрәк тугарылып алырга кирәктер. Ягъни һәр бригадада буразна бәйрәме үткәрик. Инде күпме йомылып яшәргә була? Әнә, карамалылар да үзләрендә байтимерләр белән берлектә буразна бәйрәме үткәрергә җыеналар икән дип ишеттем.  

 Җыелыш бетте. Таралышыйк, туганнар, дигәнне көтеп, үзара гәпләшеп, гүләп утырган халык, Солтангир абзыйның тәкъдимен ишетеп, тып-тын калды. Шунда Баймый абзый Солтангирны куәтләп:

  – Э-е, теге, кем, Солтангир туган, дөрес әйтәсең. Нәрсәдер оештырырга кирәк. Сабантуймы, буразна бәйрәмеме шунда.     Шул сүзләрне ишеткән халык, кырмыска оясына таяк тыккан кебек тагы шаулаша башлады. Кемнәргәдер кызык булып китте. Һәркем үзенең сүзен, үз тәкъдимен әйтеп калырга тырышып кычкырышырга тотынды. Тәлгать халыкны тынычландырырга теләп, тагы өстәлдәге буш графинга тимер ручкасы белән сугарга тотынды.    

 – Нәүбәт, иптәшләр! Нәүбәт! Тавышланмый гына утырыйк.   Шунда түрдәге өстәл артында утырган колхоз рәисе, үзенең бәһасен белеп, җай гына урыныннан торды. Үзенең чем-кара күзләрен, куе кашлары астыннан, җыелышта утыручылар өстеннән йөгертеп, барлап чыкты. Алдында яткан кәгазьләр арасыннан ниндиендер алып укый башлады.

– Менә, иптәшләр, минем алда дүрт айда эшләнгән эш нәтиҗәләре язылган белешмә, эш кәгазьләре. Алда әйтеп кителгәнчә, әллә ни мактанырлык нәтиҗәләр булмады. Колхоз кассасына кергән керем дә чамалы. Шуңа да зур бәйрәмнәр оештырып, бәйрәм итәргә хуҗалыкның хәле юк. Ягъни мәсәлән, акча ягы такыр, – дип әйтергә өлгермәде, җыелыштагылар барчасы бергә Сабантуй үткәрергә кирәклеге турында гүли башлады. Рәис тә хәйләкәр, мондый гына җыелышларда халыкны тиз тынычландырырга өйрәнгән. Шуңа да кулын күтәреп, халыкның тавышын басарга тырышып, сүзен дәвам итте:

– Җәмәгать, бу турыда төптән уйларга кирәк. Өстәге түрәләр нәрсә әйтер. Рөхсәт итәрләрме, юкмы, шунысы да бар бит әле.   Шулвакыт мәңге җыелышларга йөрмәгән Хәйрулла урыныннан торып басты да:  

      – Итәрләр, итәрләр. Халык сорый, диярсез. Барча халык шулай тели. Үзегез беләсез, патша вакытында да без – гөлемнәр, Сабантуйлар үткәрә идек. Верхатин урыслары да, Өязебаш чувашлары да үз бүләкләрен күтәреп, безнең Сабантуйга төшә торганнар иде. Чамалыйсыздыр инде Сабантуйның ничек үткәнен. Яңгырчыдан Әхмәт абзый ул елны көрәшеп, сарык та алган иде әле. Патша вакытында үткәргәч, әле нигә үткәрергә ярамый ди ул?

– Хәйрулла абзый, син әллә кайчан түнтәрелгән патшаны мактап утырма. Себер киң. Үзеңне тагы Себер җибәрүләре дә бар. Аннан кайтканыңа ничә ел үтте әле? Монда патша да патша дип, Николай канечкечне мактыйсың, – дип, яңгырчылардан кемдер кычкырды.

Хәйрулла да бирешә торган түгел, ул тагы телен чарлап һәм сүзен бөтенләй икенче якка борып:  

– Мин ул Микулай канечкечне мактамыйм. Ул рөхсәт итмәгән заманда да Сабантуйлар үткәрә торган идек, дим. Син, туганым, теге, кем дип әйтим үзеңне, едрит-кудрит япунский... э-ээ, теге, ни, әниеңнең юылмаган сөлгесе кебек, юк-бар сүз сөйләп утырасың.

Хәйрулла чүт сүгенеп җибәрмәде. Үзенең кайда утырганын исләп, әйтәсе сүзләрен дә әйтмичә, чак тыелып калды. Баягы сүзләрне әйткән кешене кыска муенын боргалап, үрелеп-үрелеп арткы рәтләрдән эзләде. Һәм сүзен дәвам итеп:  

   – Әйе, Себер киң, чиксез киң. Аркылы-буйга йөреп чыктым. Себер дә татар җире икән. Кайсы почмагына барсам да, татар авыллары бар. Ызначит, Себер үзебезнеке – татарныкы. Анда барудан курыкмыйм. Анда китүдән курыксам, Верхатин урысларына кунакка йөрмәс идем.

  Арттагы рәттән теге бәндә һаман Хәйрулланы үртәп:  

– Алайса сөйләп җибәр, ничек итеп верхатиннарның сөлгесен колгага бәйләдең?      

   Яңгырчының бу бәндәсе Хәйрулла абзыйның Верхатин урысларыннан ничек итеп үч алуыннан хәбәрдар иде. Чөнки урыслар килгәч, зимләмир Хәйруллаларның имана җирләрен тартып алып, урысларга бирде. Хәйрулла шуның өчен җае чыккан саен тегеләрдән төрлечә үч ала торган булып китте. Әле абзарларын ут белән үрти, әле малларын урлый. Соңгы явызлыгы верхатиннарның иң бай исәпләнгән старостасының йортын басып, аның өеннән зур гына сандыгын алып чыгуы иде. Йортларын Хәйрулла басканын белмәсләр дә иде. Шул Сабантуй буласы җәйне Хәйрулланың бичәсе урыс сөлгесен, бүләк җыйганда, колгага чыгарып бәйләгән. Сабантуйда староста үзенең сөлгесен танып ала. Кем Сабантуй колгасына бәйләгәнен сорашып беләләр. Әллә ни тавыш күтәреп тормыйлар. Карамалы базарыннан кайтканда, Хәйрулланы сагалап торып, урман эчендә эләктерәләр. Верхатинга алып кайталар. Аның белән тагы кемнәр булганын, иптәшләре кемнәр икәнен белергә тырышалар. Хәйрулла әйтми. Шуннан каракны бик каты кыйныйлар. Тышта җилләп-давыллап, яңгыр коярга тотына. Үтердек дип уйлап, мәетне ни эшләтергә дә белмиләр. Сәке астына тыгып куеп булмый бит инде. Басурман мәетеннән тизрәк котылырга булалар. Бакча артларыннан гына аккан биек текә ярдан инешкә очыралар. Үзләре староста йортына кайтып, карактан котылу уңаеннан табын корып эчәргә утыралар. Хәйрулла инеш төбендәге ташларга бәрелми. Шунда ятып үскән таллар өстенә барып төшә. Яңгыр астында һәм тирән булмаган инеш суында аңына килә. Ничек итсә-итә, шуыша-шуыша кача. Һәм исән кала. Икенче көнне Хәйрулланың гәүдәсен якында гына булган каенлыктагы иске бакыр шахтасы эченә ташларга уйлыйлар. Тик Хәйрулла карактан җилләр искән. Шул атнаны ук каракны кыйнаучылар өйләрен юк-бар хакка гына сатып, тиз-тиләмән авылдан чыгып качалар. Эш моның белән генә бетми. Карак урыслардан үчен кайтарырга була, җил уңаен чамалап, Верхатин авылына ут төртә. Тик Аллаһның рәхмәте, җил тынып, яңгыр ява башлый. Авыл башындагы бер өй генә яна. Бу Хәйрулланың гына эше икәне ачыклана. Суд булып, каракны биш елга Себергә озаталар. Әмма революция булып, ул ике елдан авылга кире кайтып төшә. Сорау бирүченең каракка шул турыда исенә төшерүе иде. Хәйруллага бирелгән бу сорауны ишеткәч, җыелыш тынып калды.    

– Бәйләдем шул. Себердән курыкмаганга бәйләдем.

  Җыелышны алып баручы силсәвит рәисе җыелышның рәте китә башлаганын сизеп:    

    – Җәмәгать, тавышланмагыз! Колхоз рәисе үзенең сүзен әйтеп бетерсен. Аннан кычкырышырсыз. Син, Хәйрулла абзый, утыр урыныңа. Юк-бар сөйләп, баш катырма.      

 Колхоз рәисе:      

 – Шулай иптәшләр. Без буразна бәйрәме үткәрүгә каршы түгелбез. Бу турыда идарә әгъзалары белән аерым сөйләшергә кирәк. Иң тәүдә чәчүне вакытында сыйфатлы итеп башкарып чыгыйк. Бәйрәм качмас. Хәзер вакыт та соң, таралышыйк, – дип, сүзен очлады.    

Җыелышны алып баручы тиз чамалап алды һәм җыелыш ябык дип игълан итте. Ә халыкның кайберләре Солтангир тәкъдименең һавада эленеп калуына ризасызлык белдереп, үзара сөйләнә-сөйләнә, урамга агылды. Ә инде иртәгәсен «Урал» колхозында барча кеше кичә үткән җыелыш турында гәп куертты. Күпләре, чәчү беткәч, Сабантуй булачак дип хәбәр таратты. Җыелышта булганнар, әле бу сорау һавада эленеп тора, суга сәнәк белән язган кебек, диде.    

  Быел, картлар фаразлаганча, яз үз вакытыннан алдарак килеп, чәчүгә дә иртәрәк төштеләр. Чәчү уңышлы һәм вакытыннан алда тәмамланды. Шуңа да бәйрәм үткәрергә кирәк дигән сорау колхозчылар арасында яңарып һәм төрләнеп калкып чыга торды. Бу мәсьәләгә райондагылар да каршы килмәде шикелле. Һәм беркөнне сорау идарә утырышында каралып, Сабантуй, йә булмаса, буразна бәйрәме үткәрергә кирәк дигән карар кабул ителде. Тик шундый шарт белән: бәйрәмгә бүләкләрне халыктан җыярга. Хәбәр тиз арада хуҗалыктагы барча авылларга таралды. Һәр авыл үзенчә Сабантуйга әзерләнә башлады. Булачак урыны да билгеләнде. Ул урын колхоз үзәге булган Яңгырчы авылыннан районга бара торган юлның сул ягында, тау башындагы тигез болын иде. Сабантуй буласы көнне дә ачыкладылар. Ай ярым чамасы вакыт бар.  

Мәш килеп барча халык Сабантуйга әзерләнә. Гөлемнәрдән ике-өч кеше көрәшергә теләк белдерде. Йөгерү буенча бурзай Фазлыйны билгеләделәр. Ул каршы килмәде. Чөнки исеме җисеменә туры килә иде. Юкка гынамыни, ләкаб исеме «бурзай» бит. Карнайлылар бигрәк инде, үзара яшерен генә сөйләшүләр алып барды. Бүтән бригадалар серне белмәскә тиеш. Һәм көрәш буенча озын гәүдәле Хөснулланы көрәшергә күндерделәр. Хөснулла үзе Дим буендагы Илчегол авылыннан булып, Карнайдагы бер тол хатынга йортка кереп, шуның белән торып ята. Үзе авыл тимерчелегендә эшләп йөргән була. Самавырлар төзәтеп, шуларга торбалар, ямкә-кисәү, агач-мазар ясап көн күрә. Әле Яңгырчыдагы тол хатыннарда яшәп ала, әле кире шул Карнай авылындагы бичәсенә кайтып яши. Бөтенләй югалып торган чаклары да булгалый. Анда инде Илчеголына, элеккеге хатынына кайтып киткәндер, диләр. Үзенең төпле генә тамырланып яшәгән йорты да, гаиләсе дә юк шикелле. Басу читләрендә үсә торган пәри арбасы исемле үсемлек-үлән кебек, җил уңаена, авылдан авылга тол хатыннарда, кемдә атна, кемдә ай дигәндәй, тәгәрәп йөреп яшәп яткан чагы. Әйтүе буенча, Аллага шөкер, аңарга насыйп булган тол бичәләр сугыштан соң бөтен гомеренә җитәрлек. Менә шул озын, көче әллә ни булмаса да, ашауга һәм гәүдәгә таза күренгән Хөснулланы көрәшергә күндерделәр күндерүен. Тик ул үзенең төп шартын катгый итеп карнайлыларга белдереп, болай диде:

– Мин риза. Сезнең авылга Сабантуй батыры Карнайдан булды дигән данны һәм батыр исемен алып кайтырмын да ул. Бу бәхәссез. Тик миңа көн саен төшке ашка симез итле аш, бәрәңгеле майлы шурпа булсын. Ит-май ашамыйча көрәшеп булмый. Көн саен бер дистә күкәй. Ашау шулай итеп авыл өстеннән була. Сөт-катыкны әйтеп тә тормыйм. Анысы билгеле бит инде. Ашаган саен бер-ике стакан әче бал. Кинҗәбикә балы булмасын. Ул бал коя белми. Әнә теге очтагы Сәмига балы шәп, ул әйбәт коя.  

Менә шулай итеп, Хөснулла белән авыл халкы арасында яшерен килешү төзелде. Тик яңгырчылар белән гөлемнәр белмәсен. Булачак Сабантуй батырына бәйрәм көннәре башланды.

Булачак батырны ничек сыйламыйсың инде?! Күрше-тирә кулдан килгәнен дә, килмәгәнен дә тырыштырды. Ул каклаган каз, ул яңа суйган бәрән ите дисеңме, халык барысын да әзерләп, Хөснуллага ярарга тырышты. Бер атна-ун көннән булачак батыр иртәгә сыйланачак йортка кереп, үзен нинди ашлар, нинди сыйлар белән сыйларга кирәклеге турында әйткәләп, күрсәтмәләр биргәли башлады. Гел генә симез сарык ите дә туйдыра бит. Шуңа да әле пәрәмәч, әле кыстыбый белән пилмәннәр дә таптырды. Ул тавык шулпаларыннан туеп китсә, каклаган тана, каз ите пешерттерде. Бу яктан карнайлыларга җиңел иде. Чөнки ул заманда колхоздагы башка авыллардан аермалы буларак, аларга гына малларны икеләтә артык тотарга рөхсәт ителгән. Әмма бәрәңгеләре юк. Бердән, чәчмиләр. Икенчедән, бакчаны зурайтып, бәрәңге чәчәргә силсәвит җир бирми. Районнан рөхсәт юк. Шуңа да җыелышып май, сары май, эремчекләр төяп, яңгырчылардан ике капчык бәрәңгегә алыштырып кайттылар. Колга Хөснулла эшкә бик һәвәс булмаса да, ашау ягына бик тә таза ашый иде. Бер утыруда ике кешелек өлешне дә авырыксынмый ашап куя. Ашы тәмлерәк булса, тагы өстәтеп тә алырга һич тартынмый. Авырыксынып, кыенсынып тора торган вакытмы? Ул бит бу авылга күптән кулдан ычкынган Сабантуй батыры Карнайдан дигән данны кайтарырга җыена.  

 Вакыт шулай җайлап кына үтә торды. Сабантуй үткәрергә билгеләнгән көн дә якынайды. Кызлар Сабантуйга дип, тастымал-яулыклар чикте. Заманалар авыр булуына карамастан, ир-егетләр кәчтүм-чалбарларын яңартырга тырышты. Булдыра алганнары итек-сандали тектерде, дигәндәй. Ә безнең булачак «батыр» – колга Хөснулла, ай буе сыйланып, авыл буенча чиратта йөреп, бөтенләй симерде. Күзләре кысылып, хәтта бераз корсагы да бүлтәеп чыкты. Аш алдыннан стакан-стакан ярым Сәмига балы белән симез ашка юл ярып куя торган булды. Төшке аштан соң ике сәгатьләп черем дә итә әле. Ашаган малда өмет бар, дигәндәй, булачак батырга хәл керде. Наз һәм яратудан мәхрүм булган тол хатыннар өметләнеп, алдан ук аш-су әзерләп, Хөснулланы көттеләр. Тик беркем дә үз чиратын бирергә ашыкмады. Һәркем Сабантуй батыры исемен авылга кайтару өчен үз өлешен кертергә тырышты. Гөлемнәр дә тик ятмады. Бурзай Фазлый белән сөйләшеп куйдылар. Син, диделәр, ләкабеңә хилафлык китермә. Сабантуйда йөгерү буенча авылга беренчелекне син алып кайтырга тиеш, диделәр. Ул инде үз чиратында: «Тырышырмын, егетләр, тик яшьләрне узып булыр микән?» – дигән шиген дә белдерде. Гөлем тавында нефть эзләүче буровой эшчеләрен дәшмәскә булдылар. Сәбәбе гади иде. Анда төрле яктан җыелган кешеләр эшләп, күпчелеге – урыслар. Урысның Сабантуй батыры булганын кемнең күргәне-ишеткәне бар? Алар көрәшү түгел, сөлге дә тота белмиләр. Булмастай хәл бу. Икенчедән, Сабантуй батыры булып чит-ят калса, барча колхоз гынамы, барча тирә-як авыллар бот чабып көләчәк бит. Гөлемнәр үзләре булдыра алмагач, чит кавемне яллаганнар дип, бигрәк тә яңгырчылар күз ачарга да ирек бирмәсләр. Чөнки элек-электән Гөлем белән Яңгырчы арасында яшерен генә тарткалаш-ярышу бара. Кемнең бригадасы алда, кайсы бригадада халык яхшы эшли, дип, бер-берсеннән көнләшәләр. Моны колхоз җитәкчеләре дә белеп, ике бригаданы ярыштыра иде. Ә Карнайга килсәк, аларның бригадасы, Яшелкүл авылын бергә кушсаң да, бәләкәй бригада исәпләнә. Яңгырчы бригадасы иң зуры. Ул бригадага егерменче елларда Яңгырчыдан аерылып чыккан Ирекле авылы да керә. Ә инде Иске Гөлем бригадасы үзенә аерым. Алар да Карнай кебек бәләкәй бригада дип исәпләнә.    

 Менә Сабантуй буласы көн дә килеп җитеп килә. Яшьләр алдан ук мәйданын әзерләп куйды. Йөгерү-сикерү урыннарын ясадылар. Ун метр ук булмаса да, озын гына багана да утыртылды. Капчык сугышы һәм башка ярышлар өчен урыннар билгеләнде. Тик җәй башыннан ук ява башлаган яңгыр гына һаман туктамый. Бу яңгырлар киләсе уңышның мулдан буласына ишарәләсә дә, халык Сабантуйны ашкынып көтә иде. 

Менә шаулап-гөрләп яуган яңгырлар да үтеп китте. Җир әзрәк җилләгән көе халык Сабантуйга чыгачак. Шулай булды да.  

 Һәр бригада үзенә билгеләнгән урынга казан асты. Аллага шөкер, унар чиләк сыешлы казаннар бригада саен бар. Борыннарны кытыклап, Сабантуй мәйданына каен-имән утынының төтен исе таралды. Аш-су осталары мәш килеп, бәйрәмгә килгән халыкка аш әзерләргә тотынды.

  Иң тәүдә ярышка атларны җибәрделәр. Үрге Гөлем белән Иске Гөлем бригадасы Сабантуйда бергә булырга вәгъдәләшкәннәр иде. Ат чабышы белән бәйрәм башланып китте. Иске Гөлем бригадасыннан килгән ат беренче урынны алды. Ат муенына чигелгән сөлге бәйләнде, атта чапкан Келәшчә Миңнеханга чалбарлык товар тоттырдылар. Халык атта ярышучыларны бүләкләүне карап та тормады, көрәш буласы урынга ашыкты. Атлар өстендә чапкан малайларның туган-тумачалары җиңүчеләрне котласа, җиңелүчеләрне тынычландырып, аларга пешкән йомырка белән яулыклар өләшенде.

 Көрәш буласы мәйданны халык алдан ук уратып алды. Тәртип саклаучы комсомоллар уң беләкләренә кызыл тасма бәйләп кысылган мәйданны киңәйтергә тотынды. Иң тәүдә бала-чага чыгып көрәште. Җиңгәннәргә дә, җиңелүчеләргә дә кулъяулык белән кәнфит бирделәр. Аннан инде яшь егетләр чыкты. Алар да бүләксез калмады. Менә күптән көткән, Сабантуй батыры булырга җыенган ир-егетләр бил алышырга әзерләнә башлады.

Сабантуйга барырга җилкенеп йөргән Миңнегәрәй иртән хатыны Рабигага үзенең итекләрен дегетләп куярга кушты да колхоз эше белән чыгып китте. Ул шулай бит инде, бәйрәм булса да, эшеңне онытырга ярамый. Миңнегәрәй гомер бакый, үзе белә-белгәннән бирле урман кисте, урман чыгарды. Сугыштан исән-имин кайткач та, шул эшен дәвам итте. Әле дә урман хуҗасы булган Кыям, киселәсе урманны күрсәтергә дип, аны иртә таңнан үзе белән алып китте. Урманнан сәгать уннарда гына кайттылар.

Миңнегәрәй, чәй дә эчеп тормыйча, бәйрәмгә барырга әзерләнә башлады. Хатыны кичә үк үтүкләп куйган шакмаклы күлмәген киде. Тик менә аякка кияргә дигән итеккә чират җиткәч, кәефе кырылды. Итек бит майланмаган. Миңнегәрәй тавышын күтәреп:      – Бәй, нигә итекне дегетләмәдең? Иртән үк әйтеп чыгып киттем бит. Нәрсә эшләп яттың, шул итекне дә майламагач? Мин кеше алдына ничек барып басыйм иске итек белән? – дип кычкырды.

   Рабиганың бүген эше каты иде. Әле чак ипиен әвәләп, мичкә тыкты. Җитмәсә сөт аертырга Миңсара сепаратына барасы бар. Эшләре бүген бигрәк тә тыгын. Барчасы бергә килеп өелде. Суга башлаган паласын да бетерергә кирәк. Кирәк тә кирәк, һич кенә дә бушарлык түгел. Кая ул тау башындагы бәйрәмгә бару, ди. Җитмәсә, ире ачу китереп, нәрсә сөйләп тора? Кызмаган җиреңнән кызарсың.  

  – Бәйдән ычкынган ата эт кебек, чыгып китү ягын гына карыйсың. Кичтән үк майлап куярга иде итегеңне. Олы малаеңа кушарга иде. Майласын иде.

– Соң нигә берәрсенә кушмадың? Нәрсә сөйләп торасың тагы. Ата эт, имеш. Мин дә уйнап йөрмәдем. Эш буенча йөрдем. Булсын дип тырышам.

– Балаларың да үзеңә охшаган. Синең арттан ук бәйрәмгә дип чыгып шылдылар. Күрми дә калдым.  

  Шулай әйткәләшә-әйткәләшә, Миңнегәрәй тиз-тиләмән итеген дегетләп, ишегалдына чыкты. Хатынының, ичмаса чәй эчеп ал, дигәнен дә ишетмәде. Рабига ирен чәй табынына чакырырга ишегалдына чыкканда, ул инде тыкрыктан ашыга-ашыга, тау ягына китеп бара иде. Хатын эчтән генә: «И-и, шушы кара йөрәкне, һич кенә дә ипкә кертеп булмады инде. Баш бирмәс нәмәстәкәй», – дип калды.    

 Ә Сабантуй гөрли. Хөснулла әле генә чираттагы үзенә каршы чыккан берәүне баш аша очырып, аркасына салды. Шатлыгыннан кулындагы җитеннән тукылган кызыл башлы сөлгесен баш очында болгап, көрәш мәйданын ике тапкыр урап чыкты. Көрәш мәйданында судья булган Зөфәр Хөснуллага каршы чыгып көрәштерү өчен әле яңгырчыларны, әле гөлемнәрне үгетли башлады. Юк, озын Хөснуллага каршы чыгучы табылмады. Шулчакны юктан кызык ясарга яраткан һәм өченче ел гына Себердән кайткан Гөлемнең атаклы карагы Хәйрулла уртага чыгып:

– Әйдә, курыкмасаң чык миңа каршы! – дип, сөрән салды.

 Барча мәйдан «ах» итеп тынып калды да шаркылдап көлеп җибәрде. Китте шау-шу. Карнайлылар: «Батыр ял итсен. Инде ничә кешене әйләндереп салды. Алай булмый ул. Батырга да ял кирәк, судья нәрсә карый!» – дип шаулаштылар. Хөснулла үзенең иңбашыннан гына торган Хәйруллага карап:

 – Бу кесә карагы белән мин көчемне әрәм итеп көрәшеп тә тормыйм инде, – дисә дә, сөлгесен уң кулында әйләндерә-әйләндерә, уртага чыкты. Халыкка горур гына өстән карап, Хәйрулланың башына сөлге белән суккалап алды. Шулай итеп каракны үзенчә мыскыллады. Мәйдан әле тып-тын торды, әле шаркылдап көлде. Хәйрулла үзеннән көлгәннәрне бер вакытта да буш калдырмады. Авылдашлары аңа беркайчан да карак дип әйтмәде. Алай гына да түгел, артында да угрылыгы турында кычкырып сөйләмиләр иде. Ә монда барча Сабантуйга фашладылар. Әллә шуңа гарьләнеп, Хәйрулла мәче җитезлеге белән Хөснулланың биленнән сөлгесе белән кысып күтәреп алды. Булачак батыр сөлгесен көндәшенең биленә салырга да өлгермәде генә түгел, сизми дә калды. Юк, Хәйрулла колганы күтәреп бәрмәде. Кинәт кенә батырны ычкындырды да халыкка:

 – Бу самавыр морҗасы белән көрәшә алмыйм. Кырынмыйча килгән. Әллә иртән юынып та тормаган инде, – дип, сөлгесен мәйданга очырды. Халык тагы шаркылдап көлде. Хөснулла җавапсыз гына бер елмаеп алгач, урынына барып утырды. Хәйрулла шулчакны ашыга-ашыга, көрәш мәйданына якынлашып килгән Миңнегәрәйне күреп калды да: – Әнә минем белән көрәшерлек кеше килә. Мин шуның белән көрәшәм, – дип, судьяга дәште. Иелеп, сөлгесен кулына алды. Халык, кызык табып, каракны әйдәләп өндәргә тотынды. Төрлечә дәртләндерә башладылар.  

Миңнегәрәй килеп җитмәстән үк, халык икегә аерылып, юл ярды. Аптырап калган ирне әйдәләп, мәйдан уртасына чыгардылар. Ир мәйдан уртасына чыкмас та иде, уртада аны чакырып, Хәйрулла абзасы тора. 

Хәйрулла бәләкәй генә буйлы, ябык кына гәүдәле, әмма бик җитез һәм күзләре янып торган ир уртасын узган абзый. Миңнегәрәй аны яхшы белә. Берничә тапкыр ялланып, Каенүзәкләргә урман да кисештеләр әле. Хатыннары да Әнәч авылыннан шикелле. Хәйрулла мәзәк уйлап табып шуны кылмаса, Хәйрулла булмас; ул ирнең дегетләнгән итегенә ишарәләп:

  – Нәрсә Миңнегәрәй, яңа итегеңне күрсәтергә килдеңме? Әллә булмаса, көчеңнеме? Көчеңне күрсәтергә уйласаң, сал итегеңне. Югыйсә пычрануы бар, – дип, иргә күз кысып алды. Аңлады, барысын да аңлады ир. Бу халыкның күңелен күтәрү өчен шаярып алу гына иде.  

    – Икесен дә күрсәтергә килдем.      

 Менә ике ир көрәшә башлады. Берсе төптән юан, киң күкрәкле, җилкәләре колхозның тегенди-мондый үгезеннән калышырлык түгел. Миңнегәрәй, дөресен генә әйткәндә, тауга терәп, үгезнең койрыгын гәүдәсеннән суырып алырлык бәндә булса да, бик басынкы. Әмма кыздырсалар, күзенә ак-кара күренми, утка да ташлана торган кеше иде. Икенчесе, әйткәнемчә, чандыр гына гәүдәле, арурак төчкерсәләр дә, егылып китәр төсле кеше. Ләкин шундый булуына карамастан, ут бөрчәсе кебек җитез һәм күзеннән дә ут бөркелеп тора торган җиңел гәүдәле, тирә-якта даны чыккан карак. Әмма олы яшьтә булып, комы коела башлаган иде инде.

 Хәйрулла мәйдан уртасында яланаяк басып тора. Гадәттә көрәшүчеләр яланаяк көрәшәләр. Шуңа да ул Миңнегәрәйгә итеген салырга кушты. Менә шулай яланаяклы ике ир көрәшә башлады. Берсе – Яңгырчыдан, икенчесе – Гөлемнән. Карнайдан килгән озын Хөснулла карнайлылар таләбе буенча ял итә. Мәйданда бер-берсенә көчләре буенча да, гәүдәләре буенча да туры килмәгән ике ир хәлдән таеп көрәшәләр. Әле берсе, әле икенчесе күтәреп ала. Тик ега гына алмыйлар. Читтән карасаң, чынлап та бу ике ир манма тиргә батып көрәшә, диярсең.    Хәйрулла Миңнегәрәйнең колагына пышылдап кына:

  – Мине күтәреп бәрә күрмә. Бераз мәйдан буйлап йөртеп каныңны кыздыр. Үзем әйткәч, җайлап кына аркама салырсың. Беләсең инде, Верхатин урыслары кыйнап, өч кабыргамны сындырдылар. Шуңа күрә чамалап кылан. Беләм, көчең җитәрлек. Син колганы җиңәчәксең. Билеңне бирмә. Матри малай, билеңне бирмә! Йә, хәзер җайлап кына, мине егып салсаң да була, – диде.       Шулай итеп, Миңнегәрәй Хәйрулланы кинәт кенә күтәреп алды да җай гына аркасына китереп салды. Судья таләбе буенча Миңнегәрәй белән тагы бер-ике кеше көрәшеп алды. Алар да Миңнегәрәйдән тиз җиңелде. Мәйданда ике батыр калды. Халык түземсезләнеп көтә: кайсы җиңәр? Шунда түбән очтан әллә Келәшчә Шәмсетдин булды, Миңнегәрәйнең әтисенә:

 – Чыгарма улыңны. Имгәтүләре бар. Күрмисеңмени, карнайлылар нинди мужикны әзерләгәннәр. Малаеңнан ике баш югары бит. Гәүдәсе генә нәрсә, дүсмәт. Аяклары Өршәккә салынган күпер баганасыннан да юан.

Карнайлылардан да бер-ике ир Миңнегәрәйнең кыска буеннан көлеп алды. Җитмәсә берсе:  

– Әле соң түгел. Малаеңны алып кайтып кит. Хөснулла түбәсенә берне сөлгесе белән сукса, тезенә чаклы җиргә кереп китәчәк бит, ботына чаклы батмаса әле, – дип кычкырды.    

   – Карама беләккә, кара йөрәккә.      

– Карадың, карамадың. Сезнең йөрәкнең нинди икәнен беләбез инде, – дип куйды тегесе.

Халык сыек кына көлешеп алды. Әлеге дә баягы, әл-пи, ти-си таягы, дигәндәй, Миңнегәрәйнең кушаматы «карайөрәк» иде. Чөнки нәкъ ирнең йөрәк турысында бала учы зурлык кара миңе бар. Шуңарга карап бирелгән кушаматы иде бу.  

  Менә алыш башланды. Хөснулла нинди генә озын таза гәүдәле булып күренсә дә, төптән юан Миңнегәрәйне җирдән күтәреп ала алмады. Үз чиратында Миңнегәрәй колга буйлы Хөснулланы җирдән бер-ике тапкыр аерса да, тегене алып очырырга осталыгы җитмәде. Колганың аяк-куллары озын шул. Менә шул вакытта мәйданның әле бер ягына, әле икенче ягына чыгып, йөгереп урап йөргән карак кына:  

– Күтәреп бәр, шул самавыр морҗасын! Күтәреп бәр! Баш аша очыр! Баш аша, баш аша! – дип кычкырып, Сабантуй яланын яңгыратты. Юк, булмады. Бер батыр да җиңмәде дә, җиңелмәде дә. Инде көрәшчеләр манма тиргә батты. Икесе дә арыды. Колхоз үгезләре сөзешкәндәге кебек, мышнап төштеләр. Ниһаять, башка ярышларны үткәрүчеләр дә үзләренә йөкләтелгән эшләрен тәмамлап, көрәш мәйданына җыелды. Ә көрәш һаман дәвам итә. Инде зур казаннарда пешкән ашлар да суына башлады. Шунда силсәвит рәисе мондый тәкъдим кертте:  

 – Аркан тартышсыннар. Кем җиңә – шул батыр була.

 Шулай килештеләр. Тиз арада читтә тугарылып куелган атлар кырыннан ике дилбегә алып килделәр. Дилбегәләрнең очын бер-берсенә бәйләделәр. Зур боҗра сыман аркан хасил булды. Тәртип буенча көрәшчеләр арканны ике култык асларыннан үткәреп, җилкәләренә киеп тартышырга тиеш.

 Шушы шартны ишеткән көе Хәйрулла карак шатлыгыннан үрле-кырлы сикереп, учын учка уа-уа:    

 – Бетте, Яңгырчы җиңәчәк! Карнайларга капут! Без җиңәбез. Самавыр морҗасы-пажар каланчасы, ишетәсеңме? Сиңа хинде хох!  

Хәйрулла шулай сугыштан кайткан фронтовикларның үзара сөйләшкәндә, нимес сүзләрен кушып сөйләшүләрен кабатларга ярата иде.

 Карнай Чынтимер:  

     – Тилегә тиле дисәң, тигәнәк буе сикерә, ди. Син кесә карагы бөтенләй шаша башладың, – дип үртәде.  

   – Мыскыл итмә мине! Мин беркайчан да кесә карагы булмадым.  Мин – настоящий вор! Сезнекеләр ул кесә карагы. Без андый-мондый вак-төяк белән кул пычратмыйбыз. Кеше кесәсендәге көнбагыш карагы түгел без. Кирәк булса, иртәгә үк казаклардан ат алып кайтып бирәм үзеңә. Атларыгыз да беренче урын ала алмады бит. Ичмаса, ат белән күңелеңне юатырсың.

Карак белән карнайлар сүз көрәштергән арада батырлар мәйдан уртасына чыгып басканнар иде. Шунда Хәйрулла көрәшне алып баручы судья кисәтүенә дә карамыйча, Миңнегәрәй кырына чыгып, аның җилкәсенә эленгән арканны рәтләгән булып пышылдап өлгерде: «Тартыша башлагач, тезеңне бөкмә. Киеренке вакытта тезеңне бөкми генә артка чигенеп куй. Шул чакта каланча йә алга иелеп каплана, йә тураеп баса башлый. Менә шул чакны чамалап алга ыргыл. Барча җан ачуың белән. Озын колга авып төшәчәк. Миңа карап тартыш. Мин баш какканда эшләрсең бу эшне. Ярый, Ходай кушмаган эш булмас. Ышан, без җиңәбез. Теге урман кискәндә, сазлыктан бүрәнәләр өстерәгәндәге кебек өстерә. Күзең атылып чыкса чыксын, әмма нык көчән. Син килгәнче күтәреп карадым мин аны. Көче чамалы. Коры куык. Гәүдә генә бар».

Барча Сабантуй икегә аерылды. Бер якта – Миңнегәрәй яклылар. Икенче якта – озын Хөснулланыкылар. Хөснулла тарта башласа, аның яклылар, әйтерсең лә, арканны аңа кушылып тартышалар, гәүдәләре белән читкә авышып, «а..ах», «ааах» дип ыңгырашып куялар. Инде Миңнегәрәй көчәнеп әз генә теге колганы өстери башласа, бу яктагылар «ах» та «ух» килеп көч бирәләр. Көрәшкән вакытта ук юеш, йомшарып беткән җиргә аркан тартышучыларның аяклары шайтан сөягенә чаклы үк батып бетә. Әллә Хәйрулланың киңәше ярдәм итте, әллә Хөснулла ялгышты: Миңнегәрәй арткарак чигенгәндә, колга, алга капланмас өчен, ниндидер мизгел арасында гәүдәсен турайтты. Шул чакны Миңнегәрәй кинәт бар көченә алга ыргылды. Хәйрулла әйткәнчә, Самавыр морҗасы гәүдәсен тота алмыйча, авып төште. Егылган кешене өстерәп сызык аша чыгару Миңнегәрәйгә әллә ни кыен булмады. Теге вакытта урман кискәндә, сазлыкка баткан атны ничек өстерәп чыгардылар да аннан шул сазлык аша күпме бүрәнә өстерәделәр. Менә шул вакытта алган күнекмә-тәҗрибәләр бик тә ярап куйды. Барча Сабантуй «ах!» итте. Яңгырчылар дәррәү «урра!» кычкырып җибәрде. Тик карнайлар гына бераз ни булганын аңламый тордылар да, гүләшеп:

– Хәрәм, бу хәрәмләшү була!    

 – Яңгырчы ягы авыш, түбән таба. Шуңа да безнең батыр җиңелде.

– Яңадан тартышсыннар! Яңадан! Урыннарын алышып.  

Тавыш китте. Карнай халкы – кызу халык, мәйдан уртасына ук чыкты. Түбән Гөлемнән килгәннәр белән Үрге Гөлем кешеләре арасында чак бәргәләш-сугыш чыкмады. Чөнки Түбән Гөлемнәрнең күбесе карнайлар яклы булып, Үрге Гөлем барчасы диярлек Яңгырчы авылын куәтләде. Сугыш чукмарларын, бәйрәмне бозмагыз дип, тиз бастылар.

  Бераз икеләнеп торганнан соң, көрәшне җитәкләгән судья башка уеннарны җитәкләүчеләр белән бергәләп киңәшеп алды. Мәйданны таратып, читкәрәк китеп, аркан тарткан урынны карадылар. Чынлап та, көрәш мәйданы Яңгырчылар ягына таба авышрак төсле күренде. Шуларны җентекләп ачыклаган арада аркан тартышучылар һәркем үзе яклылар арасында ял итәргә утырды. Ә самавыр морҗасы Хөснулла, күкрәгендәге тирләрен сөртә-сөртә, Яшелкүл авылыннан килгән Әбүбәкердән:  

– Кара әле, кордаш, синең бал бик шәп була торган иде. Алай-болай берәр нәрсә алып килмәдеңме? Тамак кипте. Су эчсәм, аякка төшәргә мөмкин. Булса, берәр стакан салып бир әле. Бал кыздырып та җибәрер. Мин теге бөкеч бүксәне «хә!» дигәнче сызыктан тартып чыгарам аны.  

Әбүбәкер йөгертеп кенә, арбасыннан шешәгә тутырылган әче бал алып килде. Кеше-кара күрмәсен дип, карнайлылар Хөснулланы каплап торды. Ярты шешә бал «хә» дигәнче самавыр морҗасының ашказанына төшеп ятты һәм хуҗасын кыздыра да башлады. Бу бик тә шәп итеп әчетелгән бал балы иде. Менә тагы көрәш – аркан тартышу башланды. Хәзер Хөснулла яклылар – бу якта, ә яңгырчылар – каршы якта. Халык та тизрәк ярышны карарга уңайлы урынны алып калу өчен шау-гөр килеп, урын алыштырды. Тәүдә Миңнегәрәйнең җиңүенә шикләнеп караучылар да аның ягына чыгып, ирне дәртләндерергә тотындылар. Ә инде Хәйрулла карак, артына ут капкан кеше кебек кайда басарга белми үрсәләнеп кычкыра. Кычкырмый ни, кычкыра шул, аны бит бүген кесә карагы дип хурладылар. Менә хәзер күрерләр инде, кем ягы җиңәр дә, кемнең кем икәне беленер:  

– Мин әйткәннәрне тыңла! Миңа кара, миңа!  

 Тик Миңнегәрәй генә аны күрми дә, шәйләми дә шикелле. Кызарынып- бүртенеп көчәнә. Ә менә Хөснулла корсагына төшеп яткан әче бал үз эшен эшли башлады. Тик умарта балыннан коелган балның шундый үзенчәлеге бар. Башың шәп эшләргә мөмкин. Телең дә, зиһенең дә ачылып китә, әмма аяк-куллар йомшара да куя. Әйтерсең лә гәүдәгә тегеп куелган бау инде. Һич тыңламый башлый. Әле дә шулай булды. Булмый ни, булыр шул. Буыннан буынга умарта асраган Әбүбәкер нәселе балны коя белә ул. Былтыр көз үк коеп, суык базга төшереп куйган иде ул аны. Бал бик киселеп китмәсен өчен әзләп-әзләп зимләп тә торды. Әле дә Сабантуйда танышлары белән бәйрәм итеп алырга исәпләп алып килгән иде. Менә бит кемнең ризыгына насыйп булган. Булса була инде. Булачак батырга берни дә жәл түгел.  

Бу юлысы да Миңнегәрәй карак абзасының киңәшенә колак салды. Баягы алымны кабатларга булды. Җаен туры китереп кинәт кенә, артка чигенде. Хөснулла гөрселдәп алга барып төште. Ул гына да түгел, үзләре йомшартып инде баткаклана башлаган җиргә бите белән кадалды. Авыз-борынына гына түгел, күзләренә үк баткак тулды. Нәрсә булганын аңламый да калды, аңлап башын күтәргәндә, бите адәм карамаслык булып баткакка буялган. Ә Миңнегәрәй аны бүрәнә урынына өстерәп китеп бара. Яңгырчылар дәррәү «урра!» кычкыра. «Афәрин! Маладис! Шулай кирәк мактанчыкка! Пажар каланчасы, белсен кем белән көрәшәсен дә, кем белән ярышасын! Монда тол хатыннарның, әби-чәбиләрнең төзәтергә биргән самавырларын сатып эчү түгел, бу – Сабантуй! Сиңа – Сабактуй. Сабактуй!»

Кемдер, килмешәкләргә шул кирәк, дип тә ычкындырды шикелле. Әллә шулай тоелды гынамы? Белмәссең, бу мәхшәрдә колагыңа әллә нәрсәләр дә ишетелергә мөмкин.    

 Миңнегәрәй өстерәвеннән туктап, җиңүен раслап, кулларын күтәрде. Ул да шатлана иде. Дуслары Миңнегәрәйне кочаклап-кочаклап, рәхмәт әйтәләр. Тик Карнайдан әлеге шул Чынтимер:    – Җиңү дөрес түгел. Яңадан тартышсыннар. Менә карагыз, кара. Хөснулла сызыктан чыгып бетмәгән, – дип, сөрән салды.  

 Халык ни әйтергә дә белми борылып, Хөснуллага карады. Чынлап та Хөснулланың ярты гәүдәсе сызыктан чыгып бетмәгән икән. Ә Хөснулла аягына басарга тырышып торырга чамалый. Шул вакытта бөтенесен таң калдырып Хәйрулла карак «каланча»ның арба тәртәсе кебек аяклары арасына кереп, тегене әллә ни көчәнми генә урынында борып, сызыкның бу ягына өстерәп чыгарып та куйды. Барча халык гөр килеп хәтта кул чапты.  

Сабантуй шулай тәмамланды. Бер көтү ир-ат Миңнегәрәйне җиңгән бүләк сарыгы белән өйләренә чаклы озатып куйды. Миңнегәрәйнең балалары әле кайтмаган. Алар Сабантуй боткасы ашарга дип, казан янында торып калды. Ир өйгә кергәндә, Рабигасы соңлап кына төшке ашка өстәл әзерләп йөри иде. Ире килеп кергән көе ризасызлыгын белдереп:  

– Нәрсә, ашавыңны да онытып йөрисең. Әллә теге очтагы түтәң сыйлап кайтардымы? – дип, теге очтагы ире сугышта үлгән Миңсылу турында төрттерүе иде.      

  Миңнегәрәй шатлыгын яшерергә теләп, хатынына елмайган йөзен икенче якка борып, өстендәге кәчтүмен сала башлады. Хатыны иренең көрәшкәндә пычранып беткән чалбарын күреп, тагы әллә нинди тавыш күтәрергә чамалаган иде дә, ире елмаеп хатынына карап:  

– Әйе шул. Миңсылу сыйлады. Балаларны да алып калды әле. Алар да тамак туйдырып кайтыр. Җитмәсә сарык та биреп җибәрде әле. Ышанмасаң, абзарга чыгып кара.  

     Шулвакыт олы улы Барыс ишектән керә-керешли үк:  

– Әни, әни! Беләсеңме, безнең әти Сабантуй батыры булды. Бүләккә сарык бирделәр. Үзе көрәшкән сөлгене биленә бәйләделәр! – дип кычкырды.

Нәкъ шул чакта Миңнегәрәй кәчтүмен чишеп хатынына борылды. Чынлап та билендә бик матурлап тукылган кызыл башлы бизәкләп чигелгән киндер сөлге иде.      

 Ә самавыр морҗасы Хөснулла Сабантуйдан җәяүләп кайтты. Авылдашларыннан берәү дә аны арбасына утыртмады. Җитмәсә, яшьләр авылга кергән урындагы күпер төбендә көтеп алып, иманын укыттылар. Хөснулла биш елсыз Карнай авылына килмәде. Илчегол авылында ята икән дип сөйләделәр азактан. Менә шулай тәмамланды «Урал» колхозындагы сугыштан соңгы тәүге Сабантуй. Әллә ничә еллар үтсә дә, һаман бик күңелле булды дип, картлар әле булса искә төшерә.   

"КУ" 02, 2022

Фото: pixabay