Гаҗизлек (хикәя)

Икенче Бөтендөнья сугышында Төркия бер тарафка басмыйча нейтральлек-битарафлык саклауга ирешкән ил, бары сугыш тәмамланганда гына кушыла. Әмма дөньяны күз яшьләренә батырган афәт Төркия үзәгендә урнашкан татар авылы Солтаниягә кадәр килеп җитә. Бу елларда иртәгесе көнгә дип саклаган азык-төлек запаслары җыеп алына, авыл кешеләре күбрәк кипкән йөзем белән көн кичерә. 1950-60 елларда шул авылда туган җирләреннән меңнәрчә чакрым ераклыкта аерылып калган татар солдатлары да яши. Арадан берсен Агай дип йөртәләр...
***
Шәрифә үзе бәйләгән йон оекбашларны, башмакларны Искешәһәр базарына алып чыгып сата. Ара-тирә поезд белән Биләҗек шәһәре базарына да барып кайта. Бабалары – татар мөһаҗирләре нигез салган туган авылы Солтаниядән чыгып киткәннән соң, бу һөнәре ни дисәң дә, дөнья көтәргә ярап куйды. 1900 елларда суык мәмләкәттән күченгән мөһаҗир кызы бит ул, әнисе аны кечкенәдән бәйләргә өйрәтте. Алар җирләшкән урын Төркиянең кыш күренми торган диңгез буе түгел, нәкъ туган якларындагы кебек кышларын суыта, кар шактый ята. Әле авылда чагында кичтән көрәкләрне өйгә кертеп калдыралар, чөнки төне буе кар явып, буранлап тәбәнәк ишекләрне күмә. Шуңа да ишекләр эчкә таба ачылмалы итеп ясалган, карны гына казып чыгарга кала.
Искешәһәр кышы үзенә бер төрле, җилле, дымлы, карлы... Гомумән, шәһәр өйләре суык. Матди ягы ныгракларда чуеннан ясалган соба – мич булса, фәкыйрьләрдә калайдан гына ул. Калай соба өй һавасын хәтәр җылыткан кебек тоела, әмма күмер янып бетүгә суына. Ул арада идән дә җылынырга өлгерми. Күмер сатып алып, собага шуны ягыш. Ә аны алырга акча җиткерергә кирәк.
Һич югы «тәзәк» кала, ягъни тиресне киптереп ясалган ягулык чимал инде ул. Кыскасы, собаң – чуенмы, калаймы, якканың – күмерме, тизәкме, барыбер кышны җылы оекбашсыз чыгам, димә.
Тарихи Биләҗек – Искешәһәрдән сиксән чакрым ераклыктагы кечерәк, таулар эчендә урнашкан шәһәр. Биләҗеккә беренче аяк басканда, таш мәчетләрнең биек манараларын җимерек хәлдә күреп, Шәрифәнең коты алынган иде. Кайчандыр азан яңгыраган, ае балкып торган борынгы манаралар яртылаш кына калган. Боларны махсус шулай тоталар, төзәтеп куймыйлар икән, Беренче Бөтендөнья сугышының гыйбрәтле хатирәсе итеп саклыйлар. Ярым җимерек корылмаларның «азанлы теле» киселгән, алай да хәтерне әйбәт яңарталар. Манараларны җимерүчеләр греклар булганны да оныттырмыйлар.
Шәрифә базарга йөрүчеләр белән тегесе-монысы турында гәпләшеп, Биләҗек халкын белеп өлгерде, дияргә була. Оекбашларын бик яратып алалар. Төенчеге һәрчак бушап кайта. Алман сугышы беткәнгә 4-5 еллар булгандыр, беркөнне базарда колагына татарча сүзләр ишетелде. Янында вакыт уздырып йөргән берничә карчык бар иде, тел белән дөнья йөген бушатып торганда, бер мәлгә сүзсез калды. Искешәһәрдә булса, болай аптырамас иде. Анда татар мөһаҗирләренең дәвамчылары шактый яши. Ә Биләҗеккә ничә килеп, татарны очратканы юк әле. Шәрифә теге карчыкларны онытты, алар аша үрелеп, берничә адым читтә нидер караган, сайлаган дүрт ир-атны күзләде. Үзара шундый матур итеп татарча сөйләшәләр! Берсе өлкәнрәк күренә, яше кырыклар тирәсендә бардыр. Ә калганнары... Өсләрендәге киемнәре бик шәптән түгел, таушалган, үзләре нык кына йончыган, ябыклар... Алай да карт түгел болар! Әллә кырым татарларымы?! Юк ла, сөйләшүләре, үз-үзләрен тотышлары, йөзләре, торыш-килбәтләре Казан татарларыныкы бит! Базарда сата торгач, кемнең кем икәнен төс-кыяфәтеннән үк аера башлаган Шәрифә шулай бер караш ташлауга үз бәясен чыгарырга кереште. Ай Аллаһым, ник эндәшми тора соң? Татарлар бит! Китеп баралар мәгәр, тизрәк кычкыр, туктат, кайлардан килгәннәр, сора!
– Исәннәрмесез! Килегез монда!
Гөжләп торган базарда ишетми китүләре бар дип курыкты, каты гына итеп татарча кычкырды. Аның тавышына дүрт ир генә түгел, тирә-яктагылар барысы берьюлы борылды. Хатын татарларга туры карап, кулын болгап чакырды.
– Сезгә әйтәм, сезгә! Килегез монда! Шәрифә бәйләгән җылы оекбашларны башка беркемдә тапмассыз.
Тегеләр бер-берсенә аптырап карашып алгач, хатын янына килде. Арадан иң яшь күренгәне шаккатуын яшереп тормастан:
– Апа, син каян татарча беләсең? – дип эндәште.
– Татар булгач, татарча белмәскә?!
– Чынмы, апа?
– Каян килеп чыктыгыз? Биләҗеккә, дим, кайдан килдегез? Кайсы як татарлары сез?
Ирләр көтелмәгән очрашудан хатынның бер-бер артлы яудырган сорауларына җавап бирә алмый тордылар. Ун ел элек туган якларыннан аерылган, сугыш яралары белән бергә сагыну, җирсү хисен татыган, чит илләр туфрагын таптап йончыган элеккеге гаскәриләр әз тәэсирләнмәде бу минутларда. Үзләрен тыныч тотарга тырышсалар да, каушап-югалып калдылар. Шәрифә исә ватаннан килгәннәрне очратуына, рәхәтләнеп татарча сөйләшә алуына шатланып, сорауларын тезде дә тезде...
– Мәмләкәтегез кайдан? Кемнәрдән сез? Нишләп йөрисез?
Арада иң өлкән күренгәне бөтен соравына бер җөмлә белән җавап бирде: – Апа, без алман әсирләре.
– Ә-ә-ә...
– Туган якларга кайта алмадык. Төркиягә сыендык. Башта Истанбулга китерделәр, ватандашлык алганчы берникадәр вакыт Тузла күчмән мосафирханәсендә яшәдек. Аннары безгә Биләҗектә яшәргә рөхсәт бирделәр.
– Алай икән...
– Чит илләрдә эш йөрткән бер милләттәшебез – завод хуҗасы, Алманиядән Төркиягә килергә булышты. Ул коткарды дияргә була. Истанбулдагы татарлар да тырышты...
– Апа, ә син монда яшисеңме? – яшь әсир өлкән иптәшен бүлде.
– Биләҗектә түгел, Искешәһәрдә. Безнең татар авылы ерак түгел бит моннан. Әлегә кадәр бер сүз эндәшмәгән тәбәнәк буйлы, сирәк чәче астыннан маңгае
буйлап колак турысына кадәр сузылган яра эзе шәйләнгән әсир балаларча куанып кычкырып җибәрде:
– Кит инде! Татарлар яши торган авылмы?
Дүртенчесе – кулындагы таягына кулы белән генә түгел, ярты гәүдәсе белән таянганга күрә, бер тарафка авышып торганы да телгә килде:
– Булмас!
Хатын аларның авыл турында ишетүгә шатланганнарын күргәч:
– Әйдәгез, авылга кайтабыз. Биләҗектә болай ялгызбаш йөрмәгез, – дип, чын-чынлап кодалый башлады.
Өчесе ризалык биреп өлгерде, бары тик башкаларга караганда бераз хәллерәк һәм күзгә күренеп торган бер гариплеге булмаган өлкән әсир авыр сулап куйды. Хәер, игътибар беләнрәк карасаң, бер күзе ак төшкәндәй тонык күренә. Ул иптәшләренә артык дулкынланмаска ялынгандай:
– Егетләр, тынычланыгыз, беләсез бит, безгә Биләҗектә генә яшәргә рөхсәт ителде, – диде.
Шәрифә аларның әле берсенә, әле икенчесенә карады. Юату сүзләрен эзләде, ни дияргә белмәде. Аннары һәркайсының кулына берәр-берәр җылы оекбаш тоттырды.
– Атыгыз ни, сорамадым да...
Әсирләрнең иң өлкән күренгәне үзен Ваһап дип таныштырды. Иң яше – Җаппар, авыл барлыгын белеп аеруча сөенгән таяклысы Камил һәм ярасын капларга теләпме, чәчен шактый үстергәне Закир икән. Тагын бер иптәшләре барлыгын әйттеләр, ул өй саклап калган. Үзе юкның күзе юк дигәндәй, аның исемен атап тормадылар. Шәрифә насыйп булса, күрешербез-танышырбыз дип, артык төпченмәде. Төенчегеннән соңгы оекбашны төрекчә:
– Аркадашыгызга, – дип сузды. – Өй саклап калганга.
Шәрифә чит илдә ялгыз башлары яшәргә мәҗбүр калган бу Аллаһ бәндәләре өчен бик тә борчылды. Биләҗектә калган мосафирханәләренең адресын сорап, кайда яшәгәннәрен ачыклады. Аерылышыр алдыннан әсирләр күңеленә әллә кайчан юкка чыккан өмет хисен уятырлык сүзләр әйтте:
– Авылга кайтып, башлык белән сөйләшеп карыйм. Бәлки, ул бер юлын табар... Аның сүзе үтә. Сезне берәр ничек Биләҗектән авылга кайтарыр. Барып чыкмаса, бәлки, Искешәһәргә урнашырга ярдәм итәр. Анда татарлар күп яши. Бер-берсен беләләр, йөрешәләр... Үзебезнекеләр янында яшәсәгез әйбәтрәк. Дөрес, алдагысын бер Ходай белә...
Шәрифә китеп барды. Әсир солдатларның кулларындагы туган якларындагы төсле тип-тигез итеп, җан җылысы кушып бәйләнгән йомшак оекбашлар гына чынбарлыкны раслап тора. Югыйсә, ниһаять, теңкәләрен корыткан сугышка, әсирлеккә бәйле куркыныч саташулардан арынып, бик зарыгып көтелгән бер матур, тәмле төш күргәннәренә куанудан узмаслар иде. Әле генә чит тавышлар, чит халыклар белән гөж килгән базар уртасында татар апаеның сүзсез юаткан ягымлы, җылы карашын күргәннәренә ышанмаслар иде.
Камил таягын култыгына кыстырып, җылы оекбашны кулына киде һәм йөзенә терәде. Калын, җылы бүләк Татарстанда калган хатынын, ике баласын хәтерләтте һәм аларны сагыну, юксыну хисе йөрәген учлап кысты. Күз яшьләре кулындагы оекбашларга сеңде. Ваһап аның җилкәсеннән кагып куйды. Нидер әйтергә тамак төбенә утырган төерен йота алмады, күз алдына янып торган мич яктысында акрын гына көйли-көйли йон эрләп утырган хәләле килде. Җаппарның авызы колагында иде, йон исе килеп торган оекбашның әле берсен, әле икенчесен иснәп карагач:
– Абзардагы сарыклар искә төште, – дип, яшь аралаш көлде.
Ни еларга, ни көләргә белмәгән Закир:
– Ходай бу миһербанлы хатынны юлыбызга чыгарган икән, бу юкка түгел.
Күңелем ничә елдан соң тәүге тапкыр яхшылык киләсен сизә... Алла боерса, әйбәткә бу, егетләр... Җанга бер рәхәт керде. Иреккә чыгып, менә шулай, татар апасы белән сөйләшеп торыр көнне күрермен димәгән идем. Ходай насыйп итте, – диде.
Һәркайсының ялгыз, сынык күңелен татар хатыны бәйләгән җылы оекбаш юатты.
***
Ун-унбиш көн узмагандыр, Биләҗеккә татар әсирләре янына авылдан бер кеше килеп җитте. Шәрифә аның хакында мохтар, мохтар дип сөйләгәч, башта исеме шулай дип уйлаганнар иде. Авыл җитәкчесенә мохтар, диләр икән. Бу колхоз рәисе кебек кеше булып чыга, димәк. Ваһап туган якларындагы «Ленин», «Совет юлы», «Очкын», «Кызыл таң» колхозларын искә төшерде. Колхоз рәиссез яши алмас, чөнки уртак малга бер хуҗа, сакчы, колхозчыларны эшләтүче, эш көннәрен санаучы кирәк бит. Ә монда теге заманнардагы тәртип. Большевиклар килгәнчегә кадәрге кебек. Һәркемнең үз җире, һәркемнең үз хуҗалыгы булгач, бу мохтарның нигә кирәге бар икән?! Шәрифә аңлатты, авыл мәсьәләләрен хәл итүче, шуларны хәл итәр өчен илчә (район) башлыгына йөреп, авыл кешеләре гозерләрен җитәкчеләргә аңлатучы, юлларны, суларны карап торучы, диде.
Мохтар 50 яшьләр тирәсендәге, уртача буйлы, туры карашлы, җитди йөзле татар булып чыкты. Ул үзен Барый, дип таныштырды. Әсирләрнең барысыннан да өлкәнрәк иде, шуңа күрә аңа Барый абзый дип эндәштеләр.
Барый Биләҗек һәм Искешәһәр җитәкчеләренә хат язып, әсирләр өчен җаваплылыкны үз өстенә алды. Шул сәбәпле Биләҗектән Искешәһәргә һәм Солтания авылына күчү рөхсәте бирелде. Авыл башлыгы яңа танышларын, сез минем мосафирларым дип, үз өенә сыендырды, кадер-хөрмәт күрсәтте. Хуҗалыгында аларга яшәп торыр өчен бер бүлмә аерды.
Мосафирлар килгән, дигән хәбәр авылга тиз таралды. Ахшамга картлар чәйгә җыелды. Хәл-әхвәл белешү, танышу китте. Чәй арты чәй эчелде, күбрәк картлар сөйләште. Әти-әниләренең кайлардан, ничек килгәннәрен искә төшерделәр. Кунакларның гаскәриләр икәнен белеп алгач, сугыш темасына күчтеләр.
– Авылга нигез салынганга 60 еллап, күп тә, аз да түгел, бер кеше гомере инде. Болай гомер тарлаларда үтә. Тарла дигәнем, кыр. Тик илләр үзара тыныша алмаганда, авыллар тыныч кала алырмы?! Тарла кайгысы калырмы?
– Юк, – дип, сүз алды җыйнак кына сакаллы, чандыр гәүдәле бер карт.
– Хак, хак... – дип җөпләде башкалар.
– Юк шул. Һәр сугыш авылга үз эзен салып килә. Менә әтиләр туган җирләреннән мең газап белән аерылган, Төркиягә кадәр килеп җиткән. Бер белмәгән, күрмәгән туфракка таянып тормыш кора гына башлаганнар, басулар эшкәртеп, яшәргә генә керешкәннәр, 1914 елны Беренче Бөтендөнья сугышы башлана...1 Безнең Солтания авылыннан да киттеләр ул сугышка. Батыр йөрәкле дистәләгән шәһитебез бар. Гәрчә яңа килгән мөһаҗирләргә хәрби хезмәт мәҗбүри куелмаган ул вакытта.
Беренче кич шулай картлар хатирәсе белән сизелми узды.

1 Ул заманда Алмания ягында саналган Төркиягә – Госманлы империясенә берьюлы берничә җирдә сугыш алып барырга туры килә. 1915 елның 19 февраленнән башлап, 1916 елның 9 гыйнварына кадәр Ататөрек җитәкчелегендә барган Чанаккале сугышы төрекләрнең батырлыгын данлаган көрәш буларак тарихка керә. Истанбулны алырга һәм Босфор Бугазы аша Кара диңгезгә чыгып, Россия патшасына революционерларга каршы көрәшергә ярдәм итәргә теләгән Антанта – Итилаф (Россия, Бөекбритания һәм Франция хәрби- сәяси берлеге) илләренә каршы сугыш тугыз айдан артык дәвам итә. Төркия тарафыннан ике йөз меңгә якын солдат шәһит китә.

Икенче көнне ахшам чәе янә җәйге алачыкка әзерләнде, өстәлгә ханымнар пешергән кош теле, пәрәмәч кебек татар ризыклары тезелде, кунакларны сыйлау ниятеннән яңа бал куелды. Күрше-күлән җыелды. Кабат элеккеләрне искә төшерделәр...
Кичәге карт салмак кына янә тарихи хәлләрне барлады.
– Кем җиңә – канун шуның кулында дигәндәй, җиңүчеләр Төркиянең җирләрен бүлешә. Бу чорда грек хәрбиләре төрек авылларын басып, туздырып, Төркиянең Урта диңгез ярларын ала. Аннары үзәктә урнашкан Искешәһәр, Бурса шәһәрләренә кадәр юл тота. Грекларның төрек авылларына зур зыян салуы турындагы куркыныч хәбәр Солтаниягә үзләреннән элек килеп җитә. Шуңа күрә ул чактагы авыл җитәкчесе грекларны авылдан берәр чакрым читтә каршы ала.
Картны мохтар бүлде:
– Ул бит Россиядә университетта югары белем алган, француз телен яхшы белгән, диләр.
– Туры әйтәсең, чит тел белгәнгә күрә греклар белән килешү төзи алгандыр да. Авыл эченә бер генә грек гаскәрие дә керми.
Инде таралышабыз дип торганда, арадан берсе янә әтисе сөйләгәннәрне исенә төшерде.
– Дөрестерме, шундый бер хикәят тә телдән телгә күчеп йөри. Греклар туктап торган урында безнекеләрдән кемдер бер мылтык табып алган. Тегеләр онытып калдырган дип, артларыннан йөгергән. Шуннан мылтыкны башлыкларына тапшырган. Ә ул: «Кемнең мылтыгы?» – дип, гаскәриләреннән сораган. Берсе алга чыгып та баскан, аны атып та үтергән.
Әлеге хатирә барсын сискәндерде. Кемдер әле генә кабахәтлектә гаепләнгән грек солдатын кызганып куярга өлгерде. Кемдер башлыкларының кансызлыгына гаҗәпләнде... Баягы карт салмак кына сүзне йомгаклады:
– Алар юлларында очраган авылларны нык мәсхәрә иткәннәр. Җәлладлык кылган – җәллад кулыннан үлгән.
Өченче көнне җыелышкач та, авыл халкы тарих сәхифәләрен яңартты. Болар сөйләнгәндә, мохтар беркемне бүлми тыныч кына утырды. Әгәр мосафирлар кире Татарстанга кайта алмаса, аларга шушы җирдә яшәргә кирәк булачак. Ә җирлек тарихын белмичә анда ничек яшисең?! Сөйләсеннәр әйдә, аңлатсыннар, рәхмәт үзләренә.
Әсирләр һичбер сүзгә катышмый. Уйларында ни? Телләре сөйләмәгәч, ничек беләсең?! Кеше күңелендәгене белүнең башка юлын бирмәгән Ходай... Бары тел аша. Мохтар сынап кына, кунакларына күз ташлады. Акылын бер сәер сизенү кисеп узды. Болар бит гәүдәләре белән генә биредә утыра, үзләре әллә кайда. Күз карашларында ниндидер бушлык... Мохтар аларның бу халәтеннән куркып китте. Тизрәк чәй тәкъдим итте. Шул рәвешле кунакларын хәзерге чынбарлыкка кайтарды. Картның сүзе инде төгәлләнеп килә иде:
– Күпме кан коюлардан соң бәйсезлек сугышында инглизләрне җиңә Төркия. Шуннан соң озак та үтми кем төрекләр ягында калган, кем каршы якка чыккан дип тикшерү, эзләнү эшләре башлана... Менә шул чакта авыл башлыгын яратмаган бәндәләр, аның греклар белән килешү төзүе хакында тикшерүчеләргә барып әйтмәсеннәрме?! Гаҗәп бит ул безнең халык... Мәхкәмә эшләрендә ул үзен яклап чыга һәм аклана. Хаким греклар белән килешү төзүне авылны коткару максатыннан ясалган адым буларак таный һәм аны хыянәттә гаепләми. Авыл башлыгы хөкүмәт тарафыннан акланып, авылга кайта. Әмма авылдашларының мондый адымын кичерә алмый. Нигезен ташлап, башка урынга күченә. Авылдан ерак түгел җирдә, елга башына тегермән сала. Хәзергә кадәр бөтен тирә-як әлеге тегермәннән файда күреп яши. Сугыш вакытындагы хыянәт башка, тыныч тормышта бөтенләй башка...
Ниһаять, кич утыруларның тәэсире сизелде. Әсирләр көндезләрен ишегалдында, басуга барганда, үзләрен иркенрәк тота башлады. Беркөн иртән торгач, Ваһап йорт хуҗасы янына килеп:
– Барый абый, рәхмәт сиңа... Без болай булыр дип, күз алдына да китермәдек. Авыл кешеләре бик үзгә, башка төрлерәк, димме. Әйбәт кешеләр, кызык сөйлиләр. Без аларны тыңлап, үзебезнең туган якларга кайткандай утырабыз. Безнең әле аңга килеп җитә алган юк. Хәтта җөмлә төзеп әйтергә йөрәк җитми. Килгәнебезгә ничә көн, әле рәхмәт тә әйтә алган юк. Гаеп итмә, сезгә мәшәкать булдык...
Башкалар да берәм-берәм рәхмәт әйтте. Әмма алар һаман кабырчыкка яшеренгән әкәм-төкәмнәр кебек. Әле һаман ниндидер явызлык, начарлык, котылгысыз авырлык пәрдәсе эчендә иделәр. Кайчак онытылып китеп ишегалдында уйнап йөргән бала-чагалар белән шаярып алулары, җиң сызганып, басуда эшләүләре, малларны караулары, кайчак тынсыз калып, тыныч дөньяны тыңлаулары – янәдән тормыш тәмен тоя башлауларына бер ишарә иде. Тик барыбер хәтерләреннән сугышта һәм сугыштан соң күргәннәрен сөртеп ташлау мөмкин хәл түгел. Берара тынычланган кебек тоелсалар да, яралы тәннәре газапларны яңарта. Мохтар мосафирларын сиздерми генә күзәтте. Закир ялгызы калганда, күбрәк Ходай белән сөйләшә. Ходаем, дип ялвара, аңардан ниләрдер сорый. Шуннан юаныч тапкандай тынычланып китә. Камил исә булдыра алганча елмаерга тырыша, ә ялгызы калса, тавыш-тынсыз гына елый. Андый чакта гел бер сүзне кабатлый «Бәгырькәйләрем, кичерегез, кайта алмыйм. Бәгырькәйләрем, мин исән калдым... Бәгырькәйләрем...» Ваһап белән Җаппарның үз-үзләрен тотышлары бераз охшаш. Икесе дә тәкъдирләренә буйсынган, хәзер шушы тормышта яшәргә кирәклеген кабул итмеш кебек. Ә менә бишенчеләре, теге чакта өй саклап калганы, озын буйлы, йөз-кыяфәткә барысына караганда чибәррәк әсирне әлегә аңлап җиткермәле түгел. Ике кулы, ике аягы да үз урынында, зарар күрмәгән кебек. Ваһап танышкач та, нидер кисәтергә теләгәндәй, аның шактый дәрәҗәле хәрби икәнен, бик күп җәфалар кичергәнен, алманнар тарафыннан каты кыйналганын берничә сүз белән генә әйтеп куйды. Төннәрен күзгә күренеп тормаган яралары сызлыймы, бик каты ыңгыраша иде ул. Еш кына йокысызлыктан ишегалдында караңгылыкка төбәлеп утыра. Бүтәннәре дә күп сөйләшми, бу исә көне буена ике-өч сүз тутырып әйтмәс. Ул бары тик башкаларның яшерен кайгылы хәтере, хәсрәте кебек: барлыкка бар, әмма юклыгы барлыгыннан ныграк сизелә.
Берара кыр эшләре күбәеп китте, иркенләп ахшамларда чәйләп утырулар киселде.
50 нче елларда авыл тирәсендә буш торган җирләр күп иде, ә илгә икмәк җитешми. Хөкүмәт менә шул вазгыятьне үзгәртү максатыннан эшкәртелмәгән җирләрне басу итәр өчен сугыштан соң Төркиягә сыенганганнарга бүлеп бирә башлады. Бу хакта Барый шәһәргә баргач ишетеп кайтты. Әгәр дә шушы канунны файдалансалар, бу татар әсирләре җирле булачак дип уйланды. Җирле кеше ач калмас. Һәм шул мәсьәләне хәл итәргә тотынды...
Ә аннары авыл хуҗасы кинәттән генә гаиләсе белән шәһәргә күченергә карар итте. Мосафирлары аның артыннан калмады.
Шәһәр тормышы яңа кыенлыклар тудырды, тормыш алып барырга иң беренче нәүбәттә эш табу мөһим иде. Әмма алай җиңел генә эшкә урнашып китәрмен, димә. Кайда да белем алганлыкка кәгазь сорыйлар. Шуннан Җаппар кыскача, үзләренең кем булуын, кайларда укыганнарын, нинди һөнәр үзләштергәннәрен, нинди вазифалар башкара алуларын аңлатып, Искешәһәрнең мәгариф эшләренә җаваплы кешесенә атап хат язды. Көн күрерлек бер эшкә бик тә ихтыяҗлы икәнлекләрен әйтте. «Безгә имтихан үткәрегез, гыйлемебез барлыкны расларбыз. Хат өстеннән хәлебезне аңларсыз», – дип тәмамлады. Мәгариф башлыгы аларның хәлен аңлады, хөкүмәткә язган хатны почта аша җибәргәндә ябыштырыла торган «пул», ягъни махсус марка ябыштырылмаган иде. Димәк, хәлләре «пул» ала алмаслык мөшкел.
Бишенче әсирне күзләре тонып, үз-үзен белештермәс дәрәҗәгә төшкәнгә күрә, заводта озак тотмадылар. Ябык, каты тавышлы, тынчу завод бинасында эшләргә яшьтән тузган нерв күзәнәкләре чыдамады. Бер ара Искешәһәр үзәгендә урнашкан кибетләргә йөкче булып ялланды, кул арбасы белән әйбер ташыды, бушатты, төяде... Авыр эш, әмма барыбер үз иркендәрәк бит, урамда, һавада йөреш. Тагын берничә татар әсире белән шул эшендә танышты. Искешәһәргә башка татар әсирләре дә тегеннән- моннан күченгән иде. Аралаша торгач, бүтән шәһәрләргә җирләшкәннәр турында да хәбәрләштеләр.
Күп вакыт узмады, бишенче әсир яңа танышлары белән кабат авылга юл тотты. Башкалар авылда яшәүче татар гаиләләренең мәрхәмәтенә вакытлыча кинәнеп, күбрәк шәһәр тирәсендә тормыш корганда, ул Солтаниядә калды. Мохтар сатып киткән йортның яңа хуҗаларына сыенды, элек аерылган бүлмәгә урнашты. Хуҗаларга каралты-кура, йорт эшләрендә булышты. Шулай итеп, Солтаниядә авыл Агае барлыкка килде...
 ***
...Баядан бирле телефон чыбыгында ялгыз кош утыра. Үзе күгәрченнән бераз гына зуррак, кәкре томшыгын аксыл-җирән түшенә батырган, куе соры, кара тимгелләр сибелгән канатларын нык кына җыйган. Канат очы берәр карыш озынлыктагы койрыгына кадәр төшкән. Сәгатьләр буе кымшанмый, ара-тирә генә муенын боргалап куя. Көяз күренә, беркемдә эше юк кебек. Әмма бу тышкы бер алдавыч күренеш кенә. Түгәрәк, янып торган кара күзләре урамдагы һәр хәрәкәтне күзәтә. Көндезге аучылардан саналган лачыннар нәселен дәвам итүче, кыргыйның2 һәр мизгеле уяу.

2 Кыргый – гади торымтай (лат. falco tinnunculus), лачынсыманнар ыругына керүче, Үзәк Европада карчыгадан соң иң таралган ерткыч кош.

Татар мөһаҗирләре нигез салган Солтания авылын үз итүе юкка түгел. Тирә-юнен басу-кырлар уратып алган, сарык көтүләре йөргән, сыер, ат кебек эре мал, күркә, каз, тавык ише кош-корт асралган җирдә тормыш бара. Тереклек тереклекне тартыр дигәндәй, кыргыйга азык булырлык тычканнар, кыр йомраннары да шактый ияләшкән бу тирәгә.
...Моңа кадәр селкенми дә утырган ялгыз кыргый томшыгын күтәрә төшеп, муенын борды.
Авыл башыннан, бераз читтәрәк Икенче Бөтендөнья сугышы вакытында болгар мөһаҗирләре өчен аерым тәбәнәк итеп кенә балчык кирпечтән өйләр салынган иде. Кыргый шул тирәне күзәтте.
Сугыш беткәнгә 7-8 ел, әлеге алачыкларга вакытлыча сыенган болгарларның китүенә шактый вакыт узды инде, берсе дә авылда торып калмады.
Соңгы вакытта менә шул ташландык өйләрнең берсенә җан керде төсле. Әлегә кадәр бу тирәгә әллә ни аяк басмаган авыл кешеләре берәм-берәм дә, бергәләп тә шул өйне урап китә торган булдылар. Баштарак бик йөрделәр, аннары туктадылар. Җанлану күзгә күренеп кимеде, монда бары бер җан калды.
Үзенә-үзе гел татарча сөйләшеп йөргән Агайдан беркемгә зыян тимәде, шулай үз дөньясында гомер итте. Авылда аның хакында сугышта бик зур кеше – дәрәҗәле хәрби булган дигән сүзләр ишетелде. Булыр, булыр, бик белемле, укыган кеше икәне сизелә, дип килештеләр. Яраланып, әсирлеккә төшкәч, бик каты кыйналган дигән сүзләр таралды. Берара пилот икән дигән сүз дә чыкты, чынлыкта беркем дә төгәл генә Агайның кем икәнлеген белми иде. Хәтта чын исемен дә. Авылныкылар исемен белмәгәнгә күрә, баштарак аңар Агай дип эндәшәләр иде, шул исем булып телгә керде.
Капка ачылды. Яше утыз тирәсендәге ир төп-төз атлап, урамга чыкты. Үрә катып туктады. Аннары үзенә-үзе русча әмер бирде: «Налево!» Сулга кырт борылып басты. Янә әмере яңгырады: «Шагом марш!» Күкрәген киереп, ияген югары күтәреп, туп-туры алга атлады. Урамның икенче башына барып җиткәч, янә үзенә-үзе әмер бирде, туктады һәм иң кырыйдагы өйгә карап үрә катты. Өйнең урам якка караган кечкенә тәрәзәсеннән олыгаеп барган бер бабайның тавышы ишетелде:
– Агай, килдеңме, хәзер чыгарам...
Күп тә узмады, капка ачылды. Бабай сөйләнә-сөйләнә сөлге капланган куштабагын гаскәригә сузды.
– Ризык булсын. Коеңны казып бетердеңме әле? Мине генә түгел, беркемне дә ярдәм итәргә кертмисең икән. Югыйсә теге көнне кызган идем. Кем инде ялгыз башы кое казысын?!
Агай аны әллә ишетте, әллә юк, табакны кулына тоткан килеш янә гаскәриләрчә кырт борылды.
– Монда сиңа җиңел генә казыла торган мамык кебек туфрак юк. Комлы таш! Суына барып җиткәнче күпме төшәрсең, ярдәмгә килгәннәрне кума, дим. Агай, тыңла мине...
– Направо! Шагом марш!
Агай килгән юлы буйлап атлап китте. Бабай аны:
– Айт-два, айт-два, шагым марыш... Бөтен сүзең шулмы?! Болай итеп йөрсәң, сугыш синнән һич чыкмас, – дип кызганып та, сүгеп тә озатты. Төркиянең тоташ балчык өйләрдән торган тып-тыныч татар авылы буйлап совет хәрбие бара. Урамның ике ягына тезелгән өйләрнең бакчаларында безнең якларга ят йөзем, армут, инжир агачлары үскән кебек, бу урамга совет гаскәрие дә шулкадәр чит. Әнә ул үзенә-үзе әмер бирә. Үзен-үзе туктата яки алга җибәрә. Аның гаскәри боерыгы бик шәп яңгырый, әмма беркемгә аңлашылмый. Тавышын ишетеп алганнар ишегалдыннан, тәрәзәдән үрелеп, артыннан карап кала һәм ипләп кенә язмышка көрсенә. И балакай, кемнәрнең газизедер инде син?! Нинди язмышлар сине бирегә китереп ташлагандыр?! Безнең мөһаҗирлек юлын таптарга ниләр этәргән?! Туган җиреңдә якыннарың
көтәдер бит!
Ул авылдагы беркем белән сөйләшми диярлек. Хатыннар соравына бөтенләй җавап бирми. Баштарак әле, ни дисәң дә, кеше арасында ешрак була иде. «Бик дөрес кеше» дигән аты чыкты. Бөтен эшен җиренә җиткереп үти, беркемгә зыяны юк. Әлбәттә, аз сөйләшкәне өчен гаепләп утырмадылар, үз иттеләр. Якын тормый, кешечә аралашмый дип тә ачуланмадылар. Шул юынырга яратмавы белән генә килешмәделәр. Йорт хуҗалары аның теш-тырнагы белән каршы килүенә карамастан, кулларын бәйләп, сакалын кырды, мунчага алып кереп юды. Чәч-сакаллары үсеп, пычранып беткәндә, куркынычка әйләнә иде, ә югач, бик тә ягымлы, килеш-килбәте хәтта сокланырлык яшь ир кыяфәтенә кайта. Берникадәр вакыттан соң Агай авыл башында ялгыз торган өйләрнең берсенә ияләште. Шәһәргә китеп-китеп эшләп кайтты. Авылда бары тик берничә кешедән ипи алды, шулардан ук өенә урын-җир өчен капчыклап, салам ташыды. Бөтен аралашканы шул, ихтыяҗына күрә...
Көннәрдән бер көнне Агайның ялгыз башына кое казый башлавы телдән-телгә күчеп сөйләнде. Читтән күзәтеп торган кешеләрне гаҗәпкә калдырып, башта кулына ике тимерчыбык алган. Шуларны бөкләп тоткан да ишегалды, бакча буйлап озак кына йөргән. Ул адым атлаган саен, кулындагы тимерчыбыклар төрле тарафларга борыла икән. Шуннан тимерчыбык башлары бер-берсе белән «кавышкан» урында тукталган, шунда көрәген кадап куйган, имештер. Берничә көннән күрделәр, шул урында кое казый башлады. Балчыкка батып беткән яшь ирне кызганып, сәерлекләренә гаҗәпләнеп сөйләделәр. Янына бармадылар түгел, бардылар... Әмма Агай ачуланып куды гына.
Каты җир чокып тирләп пешкән, арыган Агай көрәген бер читкә ыргытты. Койма аркылы гына үрелеп, урам тарафына күз ташлап алды. Койма күләгәсен чамалап, җиргә утырды. Бөтен тәненнән тир акты, ә ябык тәне дер-дер калтырады, сөякләренә кадәр өшеде.
Көрәкләр күтәреп килгәннәр, бездә өмә ясау гадәте бар, диләр... Имештер казышабыз, диләр... Әйе, казышырлар, күмеп китмәкчеләр...
...Чокыр тулып өелә башлагач, бозылган мәетләр өстенә акбур сибәрләр. Көн дә лагерь янында чокыр казып, шуларга мәет ташып, хәлдән таялар.
Үзләре дә ярым мәет, хәлсез, ач. Бүгенме, иртәгәме аларны да чокырга ташлаячаклар.
Бер гаскәри мәет ташыганда хәлсезләнеп егыла башлады. Янындагысы булышырга теләп, терсәгеннән тоткан иде, фашистларның җен ачуы чыкты. Шунда бүкән өстенә салып ярдылар гына. Күм-күк булып катканчы... Аннары өстенә салкын су сиптеләр. Бер мизгелгә аңына килде кебек, әмма озакка түгел, катып калды. Лагерьдагы үлекләр белән бергә аны чокырга ташлаттырдылар. Теге ачлыктан хәлсезләнеп егылган, аяк астында аунаган гаскәри исә әле аңына килеп-килеп китә иде. Аяклары белән типкәләп алгач, аны да мәет чокырына илтергә кушып акырдылар. Аны күтәреп барган ике әсир бер-берсенә карашып куйды. Үлмәгән түгелме, шешенгән күз кабагы селкенде кебек. Чыгар-чыкмас тавыш белән «Әни... Әни...» – дип кабатлады, ыңгырашты... Күтәреп барганнарның берсе Агай иде, ул «әни» сүзен ишетеп алды, акрынайды. Ничек ташламак кирәк?! Читтән күзәтеп торган сакчы аркасыннан автоматы белән шулай төртте, авыртудан умыртка сөяге ярылгандай тоелды, тешен кысып атлады. Яныннан барган башка бер әсир: «Үлде ул, үлде. Төне буе «әни» дип саташты... Миннән ерак ятмый иде... Аның әллә ничә ярасы бар эчендә, үлекләп бетте. Син үзең егылма...» – диде. Болай да котырган эт кебек ябышырга гына торган сакчы аларга янә бер акырды. Сөйләшергә ярамый иде...
Бабай ярдәм итәргә киткәннәрнең кире борылып кайтып барганнарын күргәч, хатынына ашарга әзерләтте. Аш, бер савыт су күтәреп, үзе китте. Җир казу җиңел эш түгел, карыны ачтыр, тамагы кипкәндер. Ризыктан баш тартмас, дип төшенде. Капкасын ачты, ишегалды уртасында казый башланган коега күз ташлады, шул тирәдә көрәк аунап ята. Ә Агай күренми... Ачык ишек янынарак барып эндәште:
– Агай, эш барамы? Бик эссе...
Койма күләгәсендә утырган Агайны башта абайламады. Ашын кая куярга белми тирә-ягына каранганда күреп алды һәм имәнеп китте.
– Әстәгъфирулла... Ник эндәшмисең?
Агай аны танымады төсле. Шулай акаеп карады, бабай ни дияргә белми артына чигенде. Алай да үзен кулга алды, бернигә игътибар итми, кырыс тавыш белән сөйләнде:
– Ашап ал, дим, хәл кереп китәр... Җәһәннәм эченә төшкән кебек карап торма миңа. Нигә ярдәмгә килгәннәрне эшләтмәдең?! Бая күрдем, кайтып баралар иде. Әллә алар эшләре беткәнгә сиңа килгән, дип уйлыйсыңмы? Көне-төне тарлауларында яталар, вакыт табып килгәнгә рәхмәт әйт...
Ризыкларны төреп алып килгән сөлгене чирәмгә җәйде. Шунда ипи сыныгын, аш табагын куйды. Су савытын Агайга сузды.
– Су да китердем. Кибеккәнсеңдер...
Агай йотлыгып су эчте. Күз алдыннан куркыныч, җирәнгеч хәлләр акрынлап югалды, киеренкелектән каткан тәне язылды кебек. Аңы ачылып китте. Бабай казыла башлаган коены карап килде. Йөзенә соклану, гаҗәпләнү чыкты чыгуын, әмма теле белән күңелендәгесен җәеп салмады. Алай да кырыс тавышы бераз йомшарган иде.
– Хәтәр казыгансың. Тәмам, казы, казы. Тирәнгә төшкәч нишләрсең, күрик... Су чыгармы тиз генә, юкмы... Барыбер ярдәм кирәк булыр... Кое казу бик хәвефле эш, сак бул. Кирәге чыгар, менә бау, чиләк китердем...
 ***
Авыл тирәсендәге аланнарда эсселектән үләннәр кара көйде, шайтан таяклары гына чәчәк атты.
Кыргый белән Агай өчен кояш кыздырамы, юкмы – барыбер иде, берсе аудан туктамады, икенчесе кое казуын дәвам итте.
Кыргый тимер чыбыкта ничек селкенмичә утырса, кайчак күк йөзендә дә шулай хәрәкәтсез калыр иде. Дөресрәге җил уңаена очар, ә җирдән караганда тик торган кебек күренер. Шул мизгелдә ул үткен күзләре белән корбанын күзәтер. Җирдә кыштыр-мыштыр килеп йөгерешкән тычканнарның берсен сайлар... Бер мизгелдә ук кебек атылыр һәм күз ачып йомганчы аны тырнаклары белән эләктереп алыр. Никадәр җитез кош! Никадәр акыллы! Әмма кайчак онытылып, бөтен игътибарын корбанына юнәлткән мәлдә, тагын да биектәрәк очкан, тагын да ерткычрак кошлар аның үзен күзли! Хәтта күпкә көчсезрәк каргаларга кадәр «йомшак чагын» күреп алуга ташланырга тора! Их кыргый, исәр җилләргә ышанма, канатларыңны җәеп онытылма. Җил бер көн бер тарафтан, икенче көн башка яктан исәр. Ә син ауга чыккан мәлдә үзең корбан китәрсең! Үзең таланырсың!
Агай ташландык өйләр тирәсеннән уртача зурлыктагы ташлар ташыды. Коены казып төшкән саен, шуларны чокыр эченә дивар итеп тезде. Чираттагы мәртәбә аяклары белән ташларга баса-баса менде. Җирдә аунап яткан бер такта кисәген алып, янә юк булды. Шул такта кисәге белән үлчи-үлчи коены туры казырга тырыша иде.
Башта балчыкны өскә көрәге белән атты, тирәнәя башлагач, капчыкка тутырып чыгарды. Чокыр өстенә ике якка бүрәнә казып утыртты, алар арасына тимер беркетте. Биш-алты метр тирәнгә төшәрлек бауның бер очын шул тимергә бәйләп әйләндерде. Бау балчыклы капчыкны тартып чыгарырга да, үзенә төшеп-менеп йөрергә дә ярдәмче булды.
Ниһаять, кое төбе суланды! Капчык урынына чиләк бәйләп төшерде, шуңар сулы балчыкны тутырды. Аннары үзе үреп төшкән диварның чыгып торган ташларына баса-баса өскә үрмәләде. Сулы балчыклы авыр чиләген кое төбеннән тартып алгач, хәлсезләнеп, коры җиргә чүгәләде. Чиләгендәге балчыклы суга кулларын терсәгенә кадәр батырды. Кире алды, тагын батырды. Шатланып сөйләнде.
...Су чыкты! Әнисе, кара, күрәсеңме, безнең бакчада су бар! Синең дә җилкәләреңне көянтә ашамас... Мунча ягам, дисәң, су ишегалдында гына... Менә күрерсең, күршеләр безгә суга йөри башлар әле. Авыл очына барып тормаслар, безгә керерләр. Керсеннәр, әйеме, бер кое суы барыбызга җитәр...
Аннары кызу-кызу кабат төште, кабат сулы балчык чыгарды. Тирләп пеште, пычранып бетте. Ул эшләгән арада сизми калган, аш китергәннәр. Тәрәзә төбенә берничә телем икмәк белән бергә шулпа салынган табак куеп киткәннәр. Караңгыланып килгәндә, ишегалдында аркасы белән коймага терәлеп утырган килеш ашады да җәйге җылы төн кочагында, йолдызлар астында сөйләнә-сөйләнә изрәде.
...Җаным, күрдеңме, коебызның суы ничек тәмле, ә?! Тәмле шул... Сез минем кайтканны көтегез, яме. Карагыз аны, кое суын эчеп бетермәгез. Эчеп бетермәсәгез... Куян күчтәнәче алып кайтырмын. Соң, оныттың дамы әллә? Җир җиләген әйтәм! Теге, печәнлектән куян биреп кайтарган иде бит. Бәбиебезне көткәндә, җиләк дип, авыз суын корыттың бит... Әнисе, кулыма алсаммы? Уянырмы? Уяныр шул, тимим. Йокласын сабый. Күрешергә насыйп итсә иде... Елама, кайтырмын. Куян күчтәнәче алып кайтырмын...
Сукыр кошка оясын Аллаһ ясар, диләрме әле, Агайга да мөмкинлекләренә күрә тормыш корырга ярдәм итте. Кое казыгач исә, бакчасына яшелчәләр утыртып, җиләк-җимеш агачлары үстереп мәш килде. Агайның тиз арада су чыгарлык кое казуына исе киткән авыл кешеләре, аны үзләренә кое казырга чакыра башлады. Аларга да ул башта ике тимер чыбык тотып килде. Җир астыннан аккан су магниты тәэсирендә әлеге тимерчыбыкларның хәрәкәткә килүен, әлбәттә, аңлатып тормады. Бик аз сөйләшә иде бит ул. Сөйләшкәндә дә, күбрәк үз-үзе белән генә, дигәндәй.
Дөрес, кайчак ап-аермачык итеп, йөрәккә үтәрлек итеп әйтеп куя. Андый вакытта аның күз карашы ягымлы, үзе кырт-мырт ишарәләр ясамый, тыныч була. Беркөнне авылга икенче мәртәбә кайткач сыенган гаиләгә ипигә килде. Һәм, ни гаҗәп, тиз генә кайтып китәргә ашыкмады. Үзе калган бүлмәдә ятып торды, аннары ишегалдына чыгып утырды. Аңардагы үзгәрешкә хуҗа кызлары игътибар итте. Әмма эндәшмәделәр, читтән генә күзәттеләр. Чыр-чу килгән бала-чагага карап утырган Агайга беркем якын килмәде. Хуҗаның олы кызы кечкенәсе белән кунакка килгән чак иде. Күкрәк сабыен күтәреп чыкты да Агайдан ерак түгел, агач күләгәсе төшкән урынга җәйге алачыкка килеп утырды. Агайның ягымлы карашы аңар төбәлде. Айт-двага басып йөргән гаскәри кыяфәте каядыр юкка чыкты, аның урынына тормышы балкып торган, якыннарының яратуын тоеп яшәгән, нечкә күңелле бер яшь ир барлыкка килде.
– Минеке бишектә калды.
Баласы белән мәшгуль ана аның ни әйткәнен аңлашмый калды.
– Агай, миңа дәштеңме?
– Минем балам... Бишектә йоклап калды, – дип кабатлады Агай. Аннары ничектер уңайсызланып китте кебек. Янә бер кат: «Минеке бишектә калды», – диде дә авыз эченнән нидер сөйләнеп, ишегалдыннан чыгып китте. Өйдән чыккан Миңҗамал кызына дәште:
– Кызым, Агай күренмәдеме?
– Әле китте.
– И, җитешмәдем алайса... Иртәгә дә кил, димәкче идем. Базарга барып киләсе идек. Каралты-курага күз колак бул, дисәң, урыныннан да кымшанмый саклый. Бик дөрес кеше ул...
– Әни, беләсеңме ни диде?
– Ни?
– Балам бишектә калды, диде.
– И Аллам, Үзең ярдәмеңнән ташлама... Сөйләшми бит, ничек чыдый торгандыр, эченә җыеп йөртә. Айт-дывасы – русча да мыгырдаганда – гел татарча. Әмма ничекләр аңлап җиткерәсең?
– Әни, бу юлы ап-ачык сөйләште. Мин әллә ялгыш ишетәмме дип торам. Күрсәң, әни, күз карашлары шундый нәүмиз, үзе ялгыз, чарасыз, елап җибәрә яздым... Аннары... Әллә нишләде шунда, күзләрен челт-челт йомды, иңсәсен җыерды. Мин тагын сорау биргәнче чыгып китте.
– И кызым, аның хаста тәне генә безнең арада йөри. Зиһене, уе кайда, кем белсен...
***
Тора-бара Агайның сәерлекләре күзгә күренеп арта башлады. Өеннән ерак китмичә яланга чыгып, ташлар белән сугышлы уйнавын ни әйтергә, ни чара күрергә белмичә, читтән генә карап йөрде авыл халкы. Ташларны тезеп куя да әмер бирә, кайберләрен очкыч итеп очырта, кайберләрен танк итеп йөртә, шартлата, чәчә-җыя... Өлкәннәр «мескенкәем» диеп кызганып китсәләр, бала- чага тагын да ныграк үрти башлады.
Яланның бер тарафында Агай сугышлы уйнаса, икенче яктарак авыл малай- шалайлары йомран ояларына су сала, шулардан чыгып йөгергән йомраннарны тота. Котлары чыккан йомраннарның койрыкларына шалтыравык бәйләп мәш киләләр. Малайларданмы, шалтор-шолтыр килгән тавыштанмы башларын кая алып качарга белмәгән соры йомгаклар әрле-бирле тәгәри. Бала-чагага кызык, рәхәтләнеп шулар артыннан йөгерә! Мондый вакытта кыргый, гадәттә, биектән оча, йә ара-тирә һавада эленеп торып, мәхшәрне өстән берничә минут күзәтә дә таулар ягына очып, күздән югала.
Йомраннар качышып беткәч, малайлар өйләренә таба юл алды. Ташлар белән «сугышлы» уйнап яткан Агайны күрүгә яңа кызык тапкандай: «Агай! Озын агай! Здравый агай! Тиле Агай!» – дип кычкырып үртәргә керештеләр. Үзләре бик якын килергә курка. Чөнки таш ата башлавы бар. Бу юлы исә җиргә йөзтүбән капланып ятты да үксепме-үкси Агай.
Ул арада урам башыннан түгәрәк кенә гәүдәле бер хатын килгәне күренде. Култык астына сөлгегә урап, нидер кыстырган. Җитез-җитез атлый. Юл уңаенда читтә яткан чыбыкны алды, бәбкәләрен ияртеп йөргән казларны, үзенекеләр булса кирәк, тыкрыктан яланга таба куып алып китте. Шуннан яланда Агайны үртәгән балаларны күрүгә казларын онытты, кулындагы таягын болгый-болгый кычкырды:
– Әй, үртәмәгез! Үртәмәгез! Улым, кил! Кил тизрәк, дим!
Авылга таба юл тоткан балалардан бер малай аерылып калды.
Хатын култык астына кыстырган сөлгесен сүтте, малайга түгәрәк күмәч тоттырды:
– Мә, Агайның карыны ачтыр. Илтеп бир әле.
Төче камырга тәгәрмәч төсле түгәрәк итеп пешерелгән күмәчне агай клиндер дип, бик яратып ашый.
– Әни... Аңа якын барырга куркам.
– Әле генә бит үрти идегез!
– Без бит ерактан гына...
Чын дөресен әйткәндә, Агай янына барырга теләмәве куркудан түгел.
Әле берничә көн элек әнисе яңа пешергән ипинең бер өлешен кисеп, Агайга илтергә кушты. Малай ишегалдына керергә теләмичә бер ташка ипине куеп китәргә уйлады, янәсе, капка каккан тавышка үзе чыгып алыр. Әмма кагарга җитешмәде. Агай, көтеп кенә торган диярсең, үзе атылып чыкты. Бик кәефсез күренде. Йокламаганга охшаган. Кашлары җыерылган, карашы шөбһәле. Малай тизрәк кулындагы ипине сузды. Һәм үз күзләренә үзе ышанмады. Ир ипине җиргә ташлап аягы белән изде. Бәләкәйдән өлкәннәрнең ипине зурлаганын, валчыгын койган өчен дә орышканнарын белеп үскән бала бит ул! Агайның бу кыланмышын күреп, нишләргә белмәде. Артка чигенде. Авылны яңгыратып кычкырасы килде. Тукта! Нишлисең син?! Ипине мәсхәрәләмә! Ходай сугар!
Агай башта аягы белән ипине изде. Шикләнеп кенә бер малайга, бер җирдә яткан ипигә карады. Аннары җиргә чүгәләде, тапталган, балчыкланган ипине учына җыеп алды. Һәм малайга борылып та карамыйча ишегалдына кереп китте. Малай ябык капка каршында авызын ачып басып калды. Башка беркайчан бу адәмгә ипи китермәячәк!

– Улым, бар, бар. Карыны ачтыр. Аның бит ипи пешереп ашатучысы юк. Улым, сиңа берни булмас. Моңа кадәр беркемгә зыян салганы юк. Гөнаһсыз җан ул.
– Безгә таш атты!
– Тиле дип кычкырсалар, кем дә атар, улым. Акыллы да атар! Бар, курыкма. Мин сине моннан карап торам.
Малай күмәчне тотып, теләр-теләмәс кенә урыныннан кузгалды.
Җиргә капланып яткан Агайдан берәр метр чамасы ераккарак клиндерне куйды да кире әнисе янына чапты. Малай әйләнеп килгәндә, әнисе Агайга төбәлгән дә йомшак тавыш белән сөйләнеп тора иде.
– Агай, бәпкәм. Син ярата торган... Ал, ал... Аша, бәпкәм...
Үзе белән бер чама яшьтәге, кырыкка җитеп килгән иргә шулай балага эндәшкәндәй бәпкәм дию дөрес тә түгелдер инде, әмма ни дисен, күргәннәре – кичергәннәре берничә таулыктыр, әмма зиһене үзе уйнаган ташларның иң кечкенәсенә тиң калган. Чыкмаган җаны гына бар. Алырмы күмәчне?! Клиндер дип сөенерме? Әллә хәрбиләр төсле әмер биреп, кычкыра-кычкыра төп-төз атлап китеп барырмы?!
Бераз казларны куган итеп, читтән генә күзәтеп тордылар.
Агай башын күтәрде, урыныннан торды, өстен кагыштырды һәм күзе клиндергә төште. Кырыс йөзе яктырып китте, яшьле күзләрендә сөенеч күренде. Клиндер! Иң яратканы шул – төче күмәч! Яланнан клиндерне тәгәрәтә-тәгәрәтә өенә таба чапты.
Хатын яулык очы белән генә күзенә тулган яшен сөртте. Аннары казларын малаена карарга кушты да кайтып китте.
...Язгы яңгырлы көндә Агайны өендә үлгән килеш таптылар. Буш өй эче салкын, коры җиргә салам җәелгән. Шул саламда газап эчендә бакыйлыкка күчкән иде ул. Тән һәм җан газабы сөйкемле йөзенә тирән җыерчыклар булып сызылган. Киемнәре ертык. Чәчләре үскән, сакал баскан, күптән юынмаган. Бәлки, ашамагандыр да... Урамда йөргәне күренми башлагач, өенә кергәннәр иде, шундый аяныч күренешкә тап булдылар. Авыл картлары аны мөселман йоласы белән бар шартын китереп җирләргә әзерләде. Юарга алып баргач, янә гаҗәпкә калдылар, Агай учыннан җиргә вак кызыл ташлар коелды.
Телефон чыбыгында кыргый утыра. Үзе тыныч, күзләре уяу. Мизарлыкка килгәннәрне күзәтә. Агай авыл халкы өчен шул ялгыз кошка тиң иде.
Җеназага кеше күп җыелды, дога кылынды. Кызыл ташларны яңа казылган кабер тирәсенә сиптеләр.
Кем син, Агай?! Ватаныңны сакларга дип, чит-ят җирләргә чыгып киткән һәм төрле тарафларда: кырларда, юлларда, чит туфракларда ятып калган миллионлаган кызыл гаскәриләрнең бары берсе. Ә бәлки, аларның авыр хәсрәте, югалтулары, күргән газапларыдыр?.. Йөзләрчә кат үлем белән йөзгә йөз очрашудан, күңел һәм тән әрнүләреннән, сагыштан тилергән җаннарыдыр...
Рухың меңәрләгән чакрымнарны кичеп, туган җиреңә әйләнеп кайткандыр, кулыңда бит кире каккысыз ишарә – «куян күчтәнәче». Ә туган ягыңда – анысы кайдадыр – син, мөгаен, хәбәрсез югалганнар рәтендә, бәлки инде, күптән мәрхүмнәр исемлегендәдер. Бишектә йоклап калган нарасыең инде күптәннән ятимлек кочагына таба тәпи киткәндер...
Сугыш хакында кем ни сөйләсә дә, кан һәм күз яшьләреннән торыр. Һәр солдат язмышында сугышның үзгә бер аянычы ачылыр.
...Озак вакыт узмады, авылдан кыргый китте. Ара-тирә телгә алдылар аны. – Кыргыйны күргәнең бармы? Кыргый кошын әйтәм.
– Кошмы?
– Әйе, шундый кош бар иде. Элеккеләр кыргый дип әйтәләр иде.
– Нинди кош соң ул?
– Ялгызы тимерчыбыкта бер тавыш-тын чыгармый утыра торган иде. Сайрамый торган кош ул...
– Юк, күргән юк шул...
***
Биләҗек аша килгән әсирләрнең акрынлап тормышлары бер эзгә салынды кебек. Мөһаҗир татарларының кызларына өйләнүләре дә ярдәм итте. Иң яшьләре Җаппар үзенә ярны Искешәһәрдә тапты, Истанбулга китеп, сәүдәгәрлек юлына керде. Җирсү хисенә дәва табарга тырышыпмы, гел татарлар белән аралашты, татарлыкны саклады. Закир да Истанбулда яшәде, баштарак татар кешесе җитәкләгән заводта эшләде. Соңрак сәүдәгәрлек эшен корды, әллә ни баемаса да, тормыш көтәрлек мая туплады. Яше барган саен дингә ныграк тартылды. Ваһап җир эшеннән ерак китәргә теләмәде, ахры, бер кечкенә шәһәргә төпләнде. Яңа гаиләсе белән шунда көн күрде.
Камилнең икенче хатыны бала тапмады. Ул Россиянең Оренбург төбәгендә калган балаларын көннән-көн ныграк юксынды. Түземлеге төкәнде. 60 нчы еллар башында ничек итсә итте, икенче хатыныннан бәхиллек алып, беренче гаиләсе янына кайтырга карар кылды. Поезд белән Болгариягә, Болгариядән Мәскәү аша туган җиренә юл тотарга ниятләде. Бу адымга тәвәккәлләп, башкаларга да туган якка кайтырга бер өмет хисе бирде төсле.
Вокзалда хушлашу вакыты җитте. Алда билгесезлек һәм туган җир көтә! Бәгырь кисәкләрен кочагына алып кысар мизгел көтә! Бик каты дулкынланган, күз яшьләрен көчкә тыеп торган Камилне Җаппар башка озата килүчеләрдән бер читкәрәк алып китте.
Утны-суны бергә кичкән дусты белән болай сөйләшүнең сәбәбе бар. Чит илдә көн күрмешләре көйле генә барган кебек тоелса да, әледән-әле тынгысызланырга берәр сәбәп чыгып тора иде.
Берничә ел элек аларга үзе кебек үк әсирлек юлын үткән, Анкарада яшәп яткан бер татар килгән иде. Ул бүлмәдә ялгызы гына калганны көтеп утырган икән. Җаппар балконга чыккан арада, хатыны аш бүлмәсенә киткән җиреннән кире борылып, алгы якка керә. Һәм тегенең шкаф тартмаларын ача-ача нидер эзләгәнен күреп хәйран кала. Сиздерми генә кире чигенеп чыга да ишек кырыеннан күзәтеп тора. Кунак өстәлдәге кәгазьләргә дә күз сала, өстәл тартмасын ачып актара. Ашыгып, нидер эзли, тикшерә... Җаппарның балконнан кергәнен күреп, берни булмагандай урынына барып утыра.
Бу хәлне хатыны кунак киткәч кенә сөйли. Башка әлеге кеше белән аралашмаска, өйләренә китермәскә тырышалар. Һәр татарга чын күңеленнән ышанган, туганы кебек күргән Җаппарның күңелендә шул көннән соң шик уяна инде. Бераз саграк булу кирәк икән дигән нәтиҗәгә килде, әмма теге адәмнең гамәленә бер аңлатма таба алмады ул. Бәлки, урлашырга акча эзләгәндер, дип акларга теләде. Әмма, белүенчә, ул хәерчелек чигендә калган адәм түгел иде...
Камилне читкәрәк алып киткәч, гозерен пышылдап диярлек әйтте:
– Камил, тыңла әле. Минем дә бер кайтып киләсе килә. Син андагы вазгыятьне кайткач күрерсең, хат язып күндер. Бәлки, килеп җитәр.
– Әлбәттә, язармын, дускай!
– Хатыңны ачык яза аласыңмы, юкмы – билгесез. Гаиләң белән фотога төш, шуны юлла. Әгәр вазгыять яхшы булса – фотога аяк басып төш. Бераз начаррак икән, утырып төш. Тагын да начар булса, чүгәләп утыр. Шуннан синең хәлне дә, вазгыятьне дә аңларбыз.
Атналар, айлар узды. Дүрт күзләп көтелгән хат килде. Җаппар кабалана- кабалана хатны ачты, эчендәге фото идәнгә очып төште. Кулындагы хатны онытып, тизрәк шуңа бакты һәм хәлсезләнеп кәнәфигә утырды. Тын калды.
...Тирә-ягында җил катырак иссә авып китәргә торган, шыр сөяккә калган, өрәкләрне хәтерләткән әсирләр үзара сөйләшә. Туган илләренә кайтачаклар, газизләре белән очрашачаклар! Чит илләрдә күргәннәре үткәндә калыр! Ничә еллар дәвамында кара кайгыга батып, өмет баглап хәбәр көткән әни-әтиләре, хатыннары, балалары кочакларына сарылып елар. Күбесенең вагонга менәрлек тә көчләре юк, бары тик җәһәннәмнән котылу, сугыш бетү, кайту турындагы җылы, шатлыклы хис аякта тота. Хәер, барысы да яхшылык кына көтми, ышану хисе күзләрендә чагылмый, ниндидер бер сиземләү, пошыну бар. Сугыш елларында күргәннәре бу хисләрне бөтенләйгә җуеп ташлаган кебек. Аңа карамастан, адәм баласын өмет йөртә, күрәчәгенә дә өмет китерә. Җаппар шулай, төрле телләрдә сөйләшкән әсирләрнең ыгы-зыгысыннан пышылдап әйтелгән берничә җөмләне аңлап алды. «Исән каласың килсә, вагонга менмә, кач...»
17 яшьтә авылдан аерылды, бөтен күргәне сугыш һәм әсирлек, яра һәм үлем. Аңа бит әле 20 яшь кенә! Үләсе килми...
Хатынының күрше бүлмәдән: «Хат кемнән?» – дип эндәшкәне ишетелде. Шул тавыш янә чынбарлыкка кайтарды. Үзен тизрәк кулга алды. Янына килеп баскан сөеклесенә хатны сузды:
– Камилдән. Гаиләсе белән кавышкан.
Хатыны идәндәге фотоны күрде, шуны ашыгып кулына алды. Җаппар тәрәзә тарафына карап, калтыранган куллары белән күз яшен сөртте.
– Җаным, балалары үзенә охшаган, әйеме? Үсеп беткәннәр инде! Бик бәхетлеләр!
Чыннан да фотода күп еллардан соң яңадан кавышкан гаилә бик бәхетле күренә, гаилә башлыгының йөзендә елмаю чагыла иде.
Берничә көннән соң Җаппар хатны Закирга күрсәтте. Иптәше сәлам хатын укып чыккач:
– Фото салырга тиеш дигән идең. Фотосы бармы? – дип кызыксынды.
Җаппар иптәше төпченмәсә күрсәтеп тормаска ниятләгән иде. Гүргә кадәр сузылачак хыял кырыклыгын яшәтәсе килмәде. Әмма үзе сорагач, юк, дияргә теле әйләнмәде. Башка бүлмәдән фотоны алып чыкты.
– Әйе, җибәрде. Мә, үзең кара...
Фотода Камил иң алга – җиргә сузылып яткан иде. Димәк, туган илгә кайту һаман да әле үлемгә тиң...

"КУ" 8, 2020

Фото: pixabay