МӘҖИТ ГАФУРИ ИҖАТЫНДАГЫ МӨҺИМ БАСКЫЧ

Март аенда Башкортстанла татар телендә нәшер ителүче «Кызыл тан» газетасынын дөнья күрә башлавына 90 ел тула Гасырга якын шушы вакыт аралыгы зченлә басма бай һәм матбугат тарихында мәнгегә сакланырлык үзенчәлекле юл үткән Рәсми мәгълүматларга караганда, анын беренче саны 1918 елнын I мартында чыга Оренбург шәһәрендә «Башкортстан» исеме белән татар телендә нәшер ителүче газета Башкортстан Вакытлы Революцион Советы карары нигезендә оештырыла Март ахырында Оренбург Дутов гаскәрләре тарафыннан басып алыну сәбәпле. •Башкортстан*нын биш саны гына дөнья күреп өлгерә 1919 елнын 14 сентябрендә газета Кече Башкоргстаннын башкаласы Стәрлетамак шәһәренә күчерелә һәм анда «Башкортстан хәбәрләре» исеме белән чыга башлый
1922 елнын 14 июлендә «Автономияле Башкортстан Совет Социалистик Респуб- ликасының чикләрен кинәйтү турында» ВЦИКнын декреты чыга. Ана ярашлы рәвештә республиканың башкаласы да. һәм. әлбәттә. «Башкортстан хәбәрләре» редакциясе дә Уфага күчерелә.
Бу вакытта башкорт әдәби телен формалаштыру буенча эшчәнлек тә кин колач жәя Монын нөтижәсе буларак.
1923 елнын 29 декабрендә РКП(б) өлкә комитеты президиумы «Башкорт телен
гамәлгә ашыру буенча практик эшләр турында* карар кабул итә 19.4 елнын . августыннан республикада башкорт телендә—«Башкортостан», гатар телендә «Яты авыл» газеталары чыга башлый
«Яна авыл»нын төп максагы-әлегәчә иске, начар хуҗалыгы белән сөйрәлеп килгән фәкыйрь, надан авыл урынына ничек игеп яхшы хуҗалыклы бай һәм лн белемле яна авыл гозергә ойрәгү була «Шунын белән бергә, эшчеләр юрмышынл ла гәзит зур урын бирәчәк»,—лип яза «Яна авыл* 1924 с шып 22 августында шины исемдә беренче тапкыр аерым газета булып чыккан сандагы мәкаләдә паннан ы редакция коллективы б\ мәсьәләгә тугры булып ката Арытаба. заман с\ тышы белән бергә анын исеме «Коммунача үзгәртелә һәм. ниһаять. Боек Ватан сугышы елларында оч елга якын тукталып торганнан сон. 1944 елнын 1- мартында •Коммуна.нын законлы варисы-«Кызыл тан- гаэетасынын беренче саны дөнья күрә Бүген ул үзенен күпсанлы укучыларына нәкъ шушы исем 6е шн таныш >»мма нинди генә авыр елларда һәм нинди генә исем белән чыгарыдмасын -кы ,ы , шн* дәүләг пропагандасы коралы булып кына түгел, милли традицияләрне мәдәният,,е саклау һәм үстерү, халыкны рухи яктан баету үзәге бу тыл та калган Бире, ә һәрвакы, ижади интеллигенция, зыялылар тартылган Редакцияне чәпә Ьл Ш көрте т анда яшәүче әдипләрнең ижади һәм әдәби Мәккәсе дип атарга буылыр I азегамын беренче саны дөнья күргәннән алып бүгенге коны кадәр анда эшләп киткән һәм әлеге вакытта эшләүче журналистларның алтмыштан артыгы әдәби нжа, бе >ән шөгыльләнгән, үзебезнен милли әдәбиятны горле жанрларда,ы әсәрләр ослән баеткан. Татар-башкорт дөньясында кин билгеле ижят ияләре бар алар арасында
Ш
Башкортстаннын халык шагыйрьләре Мәжит Гафури, Сәйфи Кудаш, Әнгам Атнабаев, Башкортстаннын халык язучысы Нәжип Асанбаев, Салават Юлаев исемендәге премия лауреатлары Әнвәр Бикчәнтәев. Әсгать Мирзаһитов, Аблулхак Игебаев. Гыйлемдар Рамазановларның исеме «Кызыл тан» тарихында алтын хәрефләр белән язылган Шулай ук Таһир Ахунжанов. Гариф Гомәр. Диние Исламов. Гайнан Әмири. Хәсән Сарьян. Рәис Габдрахманов, Вазих Исхаков. Фәнил Әсәнов. Якуп Колмын кебек күренекле язучыларны да телгә алмыйча мөмкин түгел Галимжан Ибраһимовнын да газетага язышуы, журналистлар белән аралашуы билгеле...
«Кызыл тан» редакциясендә төрле елларда эшләп киткән кешеләр исемлегендә Мәжиг Гафури исеменең беренче итеп язылуы һич тә очраклы түгел. Ул бүгенге «Кызыл тан»нын башында торучыларның берсе. Мәгълүм булуынча. Мәжит Гафури журналистлык эшчәнлеген 1919 елда «Кызыл юл» газетасында башлап җибәрә «Шәрекъ ярлылары» һәм анын дәвамы булган «Урал» газетасында үткен каләм остасы булып танылган Гафури 1922 елда Уфада чыга башлаган «Башкортстан» газетасына эшкә күчә. Бу редакциядә эшләгәндә 1923 елда ана «Башкортстаннын халык шагыйре» дигән исем бирелә. Газета икегә—татарчага һәм башкортчага бүленгәч. Гафури 1924 елнын августыннан «Яна авыл»нын хатлар бүлеге мөдире эшен зур кинәнеч белән башкара. Хәбәрчеләр хатларын эшкәртергә, азар белән хат алышырга ярата, шул эшләрдән ямь таба һәм яшьрәк каләмдәшләренә үрнәк булып тора. һәм. әйтергә кирәк, шагыйрь газетаның идея-әдәби ягын яхшыртуда, аны халык арасында популярлаштыруда ла мөһим роль уйный. «Кызыл тан»нын 1968 елдагы 18 март санында чыккан мәкаләсендә Үзбәк Гыймадиев билгеләвенчә, революциягә кадәр үк әдәби ижат эшен публицистика белән тыгыз бәйләп алып барган атаклы язучының журналистлык эшчәнлеге «Яна авыл»да аеруча кин ачыла. Ул 1928 елга, ягъни сәламәтлеге начарланып киткәнгә кадәр редакция аппаратында эшләвен дәвам итә, төрле бүлекләргә житәкчелек итә. акыллы киңәшләре һәм ярдәме белән күп кенә талантлы яшьләрнең иҗатына юнәлеш бирә Бу уңайдан С. Кудаш, Г. Әмири, Г Гозәеров һәм башка әдипләрнен истәлек.!әре Мәжит Гафуринын «Яңа авыл»дагы эшчәнлеге турында бик күп җылы хатирәләр саклый.
Гафури матбугат эшенә ил тормышындагы иң авыр вакытларда тотына. Сәяси формацияләрнең алышыну вакыты була ул. Бу елларның үзенчәлекләре тарихтан һәркемгә мәгълүм. Язучы шушы чорда илдә барган үзгәрешләрне үз иҗатында актив яктырта башлый. Аның шигырьләренә яна заман геройлары, башта инкыйлабчылар һәм ялкынлы көрәшчеләр, соңрак—социализм төзүчеләр, эшчеләр обрахзары килеп керә. Әмма Гафуринын идеаллары үзгәрми. Әдәбиятка мәгърифәтче, халыкны ан- белемгә өндәүче, анын киләчәк тормышын кайгыртучы буларак килеп кергән әдип шушы идеяләр системасына тугры булып кала Шуңа да аның егерменче гасыр башы революцияләрен җанланып кабул итүе һич гә очраклы түгел. Аларлан сон иллә башланачак үзгәрешләр халык тормышына һичшиксез яхшылык кына китерәчәк дип ышана ул. һәм язучының бу чорда язылган һәр шигырендә, әсәрендә диярлек, шушы ышану чагылыш таба. Ә инде Мәжит Гафури журналистлык эшенә ныклап тотынгач, идеяләр анын мәкаләләренең дә нигезенә ята. Шунысы кызыклы, әдәбия ттагы юлының башлангыч этапларындагы кебек үк язучынын иҗатында да. журналистлык хезмәтендә дә антитезаларга, ягъни күренешләрне, вакыйгаларны капма-каршы куеп чагыштыруга шактый зур урын бирелә. Бу алым анын байтак мәказәсе һәм әсәренә хас.
1925-29 еллар арасында «Яна авыл»да Мәжит Гафуринын утызга якын мәказәсе. «Ике күренеш», «Дәртле егетләр». «Басулар арасында» дигән очерклары. «Болар да пролетарийлар имеш» дигән фельетоны чыга. Алар арасында ярлы крестьян хуҗалыкларын аякка бастыру мәсьәләләренә багышланганнары да, мәдәният һәм көнкүреш проблемаларын күтәргәннәре дә, совет матбугаты тарихын һәм бурычларын яктыртканнары да, татар эмигрантларының пычрак эшләрен фаш иткәннәре дә, истәлекләр һәм сорауларга җаваплар ла бар
Алдарак әйтеп үтелүенчә, матбугат белән әдәбият бер-берсе белән берегеп үсә. Мәжит Гафуринын газета эшчәнлеге дә аның иҗатында чагылыш тапмый калмаган. Язучынын бу чорда язган шигырьләренең күпчелеге «Яна авыл»да дөнья күрә.
Мәжит Гафуринын -Тормыш баскычлары» дигән күләмле повесте дә әүвәл «Яна авыл»да басыла. Ул 1927 елның 16 октябреннән 1928 елнын 14 февразенә кадәр дүрт ай буена саннан-санга бирелеп бара. Гомумән, бу чорда газета битләрендә әдәби
Уңнан сулга (утырганнар) Мәҗит Гафури. Риман Алушев, Сафа Борһан. Муса Йосыпов, Рәхмәт Чурагупов. Басып торалар Гайса Габбасав. ( әйфи Кудаш, Гариф Галар һәм Морташ Якупсм «Яңа авыл» конектины 1924 ел
әсәрләргә урын шактый күбрәк бирелә башлый. Электән язышкан шагыйрьләргә Гайнан Әмири, Йосыф Гәрәй. Бәдрүш Мокамай кебек яна исемнәр өстатә Замандашы Хәлил Маннанов Мәжит Гафуринын редакциягә бу әсәрне алып килүен болайрак хәтерли: «Редакциягә килгәндә. Гафуринын кулында бер папка бар иле
Гариф Гомәр белән сөйләшеп киттеләр. Ул сонгы елларда гына язган «Тормыш баскычлары» повестен гәзитгә бастыру турында сөйләшү өчен килгән булып чыкты Алар икәүләп редакторга кереп киттеләр. Соныннан редактор «Тормыш баскыч- лары»н басарга әзерләү өчен Гариф абыйга чыгарып биргәч, анын башлап безнен гәзитгә басыласын белдек. Гафу- ринын үткән беренче Бөтен- дөнья сугышын чагылдырган бу зур повесте гәзитгә бүлеп- бүлеп басылды һәм байтак номерга сузылды. Аны басканда, ул үзе көн лә диярлек редакциягә һәм типографиягә килеп йөрде.
Материалнын әдәби бүлектән
ничек чыгуы, корректурасының ничек укылуы, типография хаталарын булдырмау мәсьәләләре белән якыннан кызыксынды Шулай ук повестьнын яхшы чьнлын тәэмин итү өчен Г Гомәр, Г Әмири. Б. Баян, мин һәм башкалар аны күзәтеп барлык һәм корректураларын үзебез кат-кат укып чыктык •
Бу истәлектән күренүенчә, Мәҗит Гафури повестен «Яна авыл»да басу тәкъдимен үзе ясаган. Бу исә газетаның ана бик якын булуы, язучынын аны укучыларны хормәт итүе турында сөйли.
•Яна авыл» редакциясе әсәр турында фикер алышу оештырган Укучылардан килгән хатлар 1928 елга 14 февраль санында урнаштырылган Аларда әсәрне аерым китап ИТСП чыгару кирәклеге әйтелә, повестьны яхшырту буенча тәкъдимнәр дә бирелә
Тормышының ахырына кадәр Мәҗит Гафури «Яна авыл», арыгаба «Коммуна» газетасы белән бәйләнешен өзми. 1930 елның 15 сентябрендә ул «Коммуна»нын хәбәрчесе сыйфатында Новосибирск шәһәрендә үтүче авыл хуҗалыгы алдынгылары киңәшмәсенә бара Биредә шагыйрь Себер ипчеләре белән очраша, алар арасында Башкортстаннан һәм Татарстаннан килүчеләрнең байтак булуын күрә. Гафури шәһәрлә татар телендә чыгучы «Азат Себер» га зетасы редакциясендә дә була
«Кызыл тан*ның туксан еллыгы уңаеннан Мәжит Гафурины искә ату һич 1ә очраклы түгел. Алдарак әйтелүенчә, ул бүгенге көндә меңләгән кеше яратып укыган басманың нигезен салучыларның һәм анын ныктан үсеп китүенә з\р <мсш кертүчеләрнең берсе Мәжит Гафуринын «Яна авыл» да эшләве газетаның халык арасында популярлашуында мөһим роль уйный Шул рәвешле. «Кызыл тан» туксан ел буена үз абруен төшермичә халыкка хезмәт итә икән, монда Мәжит Гафуринын өлеше гаять зур Шуна да анын исеме газета тарихына алтын хәрефләр белән язылган