СӘГЫЙТЬ ХӘЛФИН

Бөтен Русиянсң гыйлем, фән галәмендә мөһим урын биләгән, ләкин безнең өстебезне каплап алган караңгылык астында күмелеп онытылып калган «тарихи Хэлфиннәр». Бу Хэлфиннәр олуг затлар булганнар һәм безнен Казан татарлары эченнән чыкканнар. Ләкин, ни булгандыр, безнен бу олуг затлар безнен олуг һәм кече кешеләребездән күзгә-колакка эләгеп калганнарын жыюга багышланган 2 нче том • Мөстәфадел-әхбар»да да. мөселманнарның һәр җәһәтеннән мәркәзләре булган Диния Нәзарәте янында торып вә биниһая күп фидакярлекләр сарыф итеп язылган «Асар»да ла искә алынмаганнар.
Бик кызганыч хәл! Ни булгандыр. Русиянен төрле тарафларында торып. «Асар»га ярдәм итүче затлар, бу кешеләр хакында бик аз гына булса да сүз табып. Ризаэтдин хәзрәткә бер хәбәр итә алмаганнар. (Чөнки хәбәр иткән булсалар. Ризаэтдин хәзрәт җыентыгында болар әллә кайчан язылган булырлар иде).
Аз мыни безнен берничә гасырлардан бирле Шәрык халыклары, төрки халыклар эчендә үзенен мәдәнияте, сәләте белән дөньяга мәшһүр булып килгән халкыбыз(казанлылар)ның эчендә кирәк сәясәт, кирәк гыйлем, һөнәр, байлык җәһәтеннән бик мөһим урыннарны биләп килгән, тик үзләренең барлык шөһрәтләрен үзләре белән бергә кабергә алып киткән, сәүдәгәрлек, чиктән тыш мәшгульлектәге. үзенең бүгенгесен һәм киләчәген генә кайгырта, үткәнен бөтенләй оныта торган халыкның (казанлыларның) эчендә үзләренең һичбер эзләрен кадырмаган кешеләребез?
Аз мыни? Аз мыни!..
Без бу урында сөйләргә теләгән Хэлфиннәр аталы-уллы өч кеше: Сэгыйть. Исхак. Ибраһим.
Сэгыйть унсигезенче гасырның ахырларында Екатерина (Әби патша) вакытында
гыйлеме вә милеге зур хезмәтләрдә булган зат Ул Екатерина тарафыннан халыклармын хаҗәтләренә карап канун төзү өчен җыелган сирәк депутат тарлан Ул 1769 нчы елдан башлап 1785 елга кадәр Казаннын Беренче гимназиясендә татар теле мөгаллиме булган
Без «Сәгыйть Хәлфин һәм анын хезмәтләре» темасына керешеп, куллан килгәнчә җыелган материалларны карап. Сәгыйть Хатфиннен тәрҗемәи хатсн. анын дәрес җәдвәлен һәм шул вакыттагы Пугачев вакыйгасы мәсьатәсендәге эшен, бу мәсьәләне хәл итү турысында Сембердә оештырылган комиссиягә чакырылып, анда мәшһүр галим Рычков белән танышып, анын билгеле тарихына ярдәм итүе турында язган идек. Боларнын һәммәсен «Йолдыз» мөхәррире Һади әфәнле Максуяи югалтты Шул сәбәпле укучыларга ул турыларда сүз сөйли атмадык Чөнки минем җыйган материалларымның бүген янымда караламасы катмаган һәм ул күп чыганаклардан җыелган материалларнын барысы да хәзер Беренче гимназия һәм университет архивларындагы (инде күпчелегенең исемнәре онытылган) китаплар арасында калды Инде аларны актарып йөрергә төрле киртатәр дә бар һәм озак вакытлар сарыф итәргә инде мөмкинлек тә юк Шулай итеп бу хезмәтем әрәм булды Бу мәкалә Казанга мөнәсәбәтле булган өчен үткән яз көне Казан газетасы «Йолдыз»та кертүне мәгъкуль күреп, мохәррире Һади әфәндегә биргән идем Ин башыннан берничә сәхифәсен «Йолдыз*га керпе (871 номер), янә тукталып калды Моннан сон янә басуын үтенгәч. Һади әфәнде анын уртасыннан ун битен югалтуын сөйләде Хезмәтсмнсн юкка чыгуы мине борчуга саллы Инде укучылар арасыннан минем бу кайгымны аңлап, мәкаләмнең уртасыннан өзек булуы өчен мине гафу игүчеләр булыр дип уйлыйм
18 нче гасырда рус халкы эчендә чит кавемнәрнең (бу җөмләдән безнен дә) телләре белән кызыксынырдай һәм эш эшләрдәй кеше булмаган Бу хакта ин әүвәл яхшы һәм төпле әсәр язучы—Сәгыйть Хәлфин. һәм ин әүвәл Русинлә татар теле буенча басылган әсәр—анын әсәре Дәрес өчен хажәт булганга күрә Сәгыйть кайбер дөрес китаплары язды, аларнын кайберләре басылды, кайберләре кулъязма көенчә калды.
Россиядә татар теле буенча ин беренче әсәр булып басылган «Азбука гагарского языка с обстоятельным описанием букв и склалон (сочинснная Казанскич гимназий учителем Сагитом Хальфиным и гатарских в Казанн слобод муддамн. н оных гимназиях рассмотрснная и одобренная)» исемендәге әсәре Бу китап Мәскәү университет ышан матбагасында басылды Басылып тәмам булгач та (1774 нче ел 4 сентябрьдә) Казан гимназиясенә йөз нөсхә җибәрелде Бет бу китапмын нөсхәсен Казаннын университет, академия, гимназия китапханәләрендә таба алмалык Шәрык факультеты күчерелгән вакытта мондый китапларның Псгсрбурга күчерел тәне и югарыда әйткән идек
Сәгыйть Хәлфиннен исемен мәңгегә калдырган ин мөһим вә зур \етмәтс «1Чсча татарча лөгать» исеме белән язган әсәре Бу олуг китапнын Петербургта Публнчныи император китапханәсендә һәм Азиат музеенда. Казан университетында нөсхәләре бар. Һәммәсе дә кулъязма хәлендә Чөнки китап нәшер ителмәгән
Сәгыйтьнең бу әсәрен гимназиянең мөдире И.ФЛейдеман князь Потсмкинга җттбәрын (1785 ел). Бу эш князь Потемкин һәм Екатерина өчен бик кыйммә! и әсәр булып табылган. Чөнки Екатерина ул вакыт «иноролец» (ягъии рус бу 1м.наи халыклар) телдәренә бәйле мәшһүр сүзлеген (Сравнительный с юварь иноролчее ких племен) яздыра һәм төрле тарафтагы «ииородеи» телләрен белүче тәртә 6> китапларны ничек язу хакында төзелгән планнарын җибәр.» иле Татар те тс Каын архиепискобы Антон белән Нижегород епискобы мәшһүр шич Ламаскинга шч кеше Гсггинген университетын бетертән) тапшырылган иде Архиепископ Чмюм гимназиядән бер шәкерт һәм Имаигул Чуриков исеше бер ппарсаиат .чын яп караса да. зур эш башкара алмаган, һәм шул вакытта Потемкин .мыип. Халфиннск грамматика һәм сүзлеген алган. Князь Потсмкинга жибәрепән һәм 1
1 «Шура» журналында 1774 ел дип (1779 урынына) алгыш Аи-ылгаи Чянкн Хтифииигм .лнфйа
анын китапханәсе Казан университетына китерелгән вакытта Казан университеты китапханәсенә төшкән. Һәм бүген шунда саклана торган нөсхәсендә авторынын исеме язылмаган, бәлки шул гимназия хозурында язылды гына диелгән. Шул сәбәпле кайбер кешеләр: «бу сүзлекне, шөбһәсез. Сәгыйть Хәл фин язгандыр» дип кенә әйткәннәр. С.Булич язуынча, сүзлекнен Азиат музеендагы нөсхәсендә «Авторы Сәгыйть Хәлфин» дигән сүз бар икән. Димәк, сүзлекнен Сәгыйть Хәлфин әсәре булуында шөбһә калмады.
Сүзлекнен Казан университетындагы нөсхәсе олуг китапханәнең «Кулъязма әсәрләр һәм сирәк китаплар бүлеме*ндә саклана. Китапның беренче битенә бу рәвештә язылган: «Татарский словарь, в пользу обучающихся при Казанских гимназиях юношества татарскому языку, сочиненный при оных же гимназиях 1785 году». Китап сәхтиян белән матурлап зиннәтләнеп, ике калын томда тышланган һәм бик яхшы кәгазьдә язылган. (С.Буличның әйтүенчә, бу сүзлеккә 25 меннән артык сүз кергән). Беренче томы 653 бит, икенче томы 876 битле.
Китап русча тәртип белән сулдан уңга таба укыла. Язуы (Сәгыйть Хәлфиннең кулы)—кирәк русча, кирәк татарчасы—бик ачык, матур. Кайбер русча сүзләр русча графада язылган, татарча графада тәржемәләре юк. Болар китапта бик аз урында, ихтимал ки, язучы ул сүзләргә татарчада сүз эзләргә авырсынгандыр яки таба алмагандыр. Чөнки мондый сүзләр, күбесенчә, татарчада сүзләр табылып бетми торган русча булмаган чит (иностранный) сүзләр.
Русиядә Сәгыйть Хәлфин әсәренә кадәр татар теле буенча грамматика да. рәтле сүзлек тә булмаган. Сәгыйтьнен бу әсәре басылмый калса кала биргән, анын әсәрендәге барлык хаталары-ниләре белән бергә күчереп, шундый ук зур итеп Тобол побы Гиганов русча-татарча сүзлек язган һәм Гигановнын әсәре исеме белән Фәннәр Академиясе тарафыннан нәшер ителгән. Бу китапның ун нөсхәсен 1806 елда Казан гимназиясенә җибәргәннәр икән. Якулин шунда ук эшне сизгән. Ул: «Безнен Сәгыйть язган сүзлекнең нөсхәсе ничек тә бу автор кулына төшкән дә. ул аннан сүзгә-сүз, үзгәртмичә, һәм барлык хаталары белән күчергән һәм шул көенә бастырган» дип язган Хәлбуки. Гиганов Россиядә генә түгел, бөтен Европада татар теле буенча беренче мәртәбә грамматика һәм сүзлек чыгаручы дип мәшһүр. Сәгыйть сүзлеге булган кебек, Гиганов сүзлеге дә Казан университеты китапханәсендә бар Кызыксынган кешеләр укырга мөмкин.
Без, ниһаять, шуны әйтәбез: Сәгыйтьнен сүзлеге безнен бу көннәрдә русча- татарча сүзлек язучы әфәнделәр өчен дә зур файда итәр иде. Сәгыйтьнен моннан башка нинди әсәрләре бар һәм нәрсәләр, без бу хакта бер нәрсә белә алмадык. Инде бу эшләр һәм Сәгыйтьнен тормышына бәйле башка тикшеренүләр башка кешеләребезгә калды...
Мин бер ялгызым бу затлар хакында күңелләрне басарлык сурәттә төпле, нигезле мәгълүмат бирә алмадым Кулымда материаллар шул кадәр генә булды. Бу язганнарым ул хөрмәтле тарихи затлар хакында беренче язулар булу җәһәтеннән бәлки ярап торырлар. Ихтимал ки, тиз вакытлар эчендә безнең халык арасында үзләренең үткәннәре. Хәлфиннәре-фәләннәре белән яхшы таныш кешеләр пәйда булырлар.