ҺӘРБЕР МУЗЕЙ—ТОРМЫШ ДӘВАМЫ

«Каяндыр тетрәндергеч моң ши
Тәннәр чымырдый Ггильотина
балтасы батырларның башын чапмаган
Гуя әле алар үлем алдыннан
«Сибелә чәчәкане җырлыйлар
Бу моң чигәләргә суга, гадел булып.
халык өчен яшисе килә
Карадуганның М Жәлил муже йөрәктә
бер моңлы шигырь бу лып калыр.
ахрысы Онытылмас
Мәктәп директоры һәм әлеге иучейны
төзүче Бакый Зыятдинокка. ил к)ңелле
фшклкарьгә чын йөрәктән мең-мең рәхмәт я\х ын»
Рахман Хнсшмүллмн
13 мгуст. 1983 сл
Күренекле педагог А. Луначарский «Музей—кешелекнең искиткеч зур хәтер китабы» дип әйтүе белән
бик тә хаклы Авылыбызда «Себер тракты тарихы» һәм Муса Жәлил музее бар. Жәлил музееның барлыкка
килү тарихы исә шактый кызыклы
Безнең мәктәпнен пионер дружинасы 1955 елдан бирле Муса Жәлил исемен йөртте Укучы балаларга
гына түгел, хәтта ата-аналарга да бу исем шулкадәр якын булды Без Жәлилнс өйрәнүебез, ана охшарга
тырышуыбыз белән дә юрурлана идек Шагыйрьнең тормыш юлын җентекләп өйрәндек Тик өйрәнү өчен
шагыйрьнең шигырьләре, әдәби китаплар, башка материаллар юк дәрәҗәсендә иде шул Булган кадәресе
белән стендлар төзедек, М. Җәлилне белүчеләр белән һәртөрле элемтәләр булдырырга тырыштык, эзләндек
1975 елда география һәм рәсем укызучы Ибраһимов Әнәс, татар теле һәм әдәбияты укытучысы Әминә
Хөсәенова җитәкчелегендәге IX укучылы бер төркем Жәлил эзләре буйлап Оренбург өлкәсенә сәяхәт ясады,
Алар шагыйрьнең туган авылы Мостафада булды, М Жәлилнен авылдашлары, туганнары белән очрашты,
истәлекле язмалар һәм әнисе кабереннән изге туфрак алдылар. Яшь эзтабарлар Мостафа авылыннан
Оренбург каласына кадәр Жәлил эзләре буйлап җәяүләп бардылар Укучылар Оренбургта Муса Жәлил белән
бергә укыган, эшләгән Фатыйх Сатганов Рокыя Рәхимова, Гөлсем Хөсәенова белән очрашты Без
Оренбургтагы Хөсәен Ямашен исемендәге татар китапханәсе белән хатлар алыша илек Очрашуны да алар
оешпарлы Оренбургтагы төп очрашу, билгеле. Муса Жәлилнен сснлесе Хәдичә апа белән бу иы Без аггын
белән хәбәрләшеп гора идек, шуңа да ул безне бик җылы кабул итте Укучыларыбыз бу сәяхәттән бай
материал туплап каигты
Сәяхәттән алып кайткан хис-гойгылар бездә тагын да зур теләк уятты чын чынлап музей гозергә
уйладык. 1976 елның 15 февралендә Муса Жәшднсм тууына <0 яшь тулу көнендә музейны тантаналы
рәвештә ачтык Быел музейта инде 30 ел тулды.
Музей төзү, ана исем бирү зггге шома гына бармады каршылыклы фикерләр
сораулар туып кына торды. Хәгга кибетләрдә музей идәненә палас эзләгәндә дә -Нигә сезгә андый музей.
Муса Жәлил Карадуганда булганмы сон?» лигән беркатлы сорауларга нигезле жавап бирергә кирәк иде
Мондый сораулар урынсыз тоелды. Уйландырды...
Уйласаң, үзебезнең чын татар егете исеме акланып, арабызга кайткан икән, алай гына да түгел,
дошманның үз оясында күзенә карап, безнен азатлык өчен үткен сүзләре— шигырьләре белән көрәшеп,
башын кистерүгә кадәр барып җиткән икән, үз каһарманыбызның тормышын өйрәнү, аны башкаларга
җиткерү эше безнен— исән калганнарның бурычы бит ул! Ә аның төрмәдә язган шигырьләрендә дә туган
илгә мәхәббәт, тугрылык чагылып ята:
Син яшәмә җирдә файдасыз бер
Түмгәк булып тигез урында.
Янып капсын гомерең маяк булып.
Үзеңнән соң килер буынга.
(«Бер үгет»)
Күбрәк эзләнергә, белергә һәм белгәнебезне (һәр истәлекле язманы, экспонатны) югалтмыйча
сакларга, килер буыннарга тапшырырга дигән изге ниятебез безне һәрчак алга—ерак юлларга, кыю
эшләргә чакырып торды. Музей, һичшиксез, кирәк иде һәм ул үзенең изге бурычын үти Алда язылган,
Рахмай Хисмәтуллинның тәэсирле сүзләре моңа шаһит.
Жәлил батырлыгын, җәлилчеләр эшен өйрәнүчеләргә зур ихтирам белән халык шагыйре, мәрхүм
Илдар Юзеев:
«Торма диварлары әйтер, бәлки
Шагыйрьләрнең җыры оз&пгэн...
Өзеперлек түгеп Җәлт гомере
Сез барганда алар эзеннән».
—дип язды 1984 елда. «Карадуган мәктәбе каршындагы «Кызыл ромашка» музеен карап, бик рәхәт
минутлар кичердек. Бу музейны оештыручылар—чын мәгънәсендә тәрбиячеләр. Бу культура
учагы—гасырларга эшләячәк»,—дип яза бер төркем язучылар исеменнән Мөхәммәт Мәһдиев.
«Без
яшәргә
хөкем ителгән!
Киләчәк буыннар хәтеренә калырлык эш-гамәлләрегез өчен рәхмәт Сезгә!»,— дип язлы Равил
Фәйзуллин Карадугандагы очрашу истәлеге итеп
Аннары Новгород өлкәсенә—Муса Жәлил әсирлеккә эләккән, «Отвага» редакциясе эшләгән
урынга—«Үлем үзәненә» сәяхәт ясадык. Ул сәяхәттә безне шул якта туып- үскән. бу урынны яхшы белүче.
Җәлилне өйрәнүче язучы-галим Рафаэль Мостафинга юл күрсәтеп йөргән Николай Орлов таныштырып
йөрде. Укучылар бу сәяхәттән кайтканда Мәскәүдә Мусаның хатыны Әминә апа һәм кызы Чулпан белән дә
очраштылар.
Мусаның көрәштәше Гайнан Кормаш укыган һәм эшләгән Мари Республикасының Бәрәнге һәм Куян
авылларына. Татарстандагы Муса Жәлил белән бәйле урыннарга сәяхәт кыллык. «Муса Жәлил»
теплоходы экипажы белән элемтәгә кердек. 1978 елда экипаж капитаны чакыруы буенча теплоходта
кунакта булдык. Одесса казасында причалдан махсус көймәләр безне диңгез теплоходына китереп
куйдылар Теплоход кадәр теплоходның алтынсыман итеп язылган «Муса Жәлил» исемен ялтыратып
океаннарны айкап йөрүе безне гажәеп сихерле дөньяда гиздерде. Теплоходта алган тәэсирләр шулкадәр
көчле иде, балалар үзләрен Муса Жәлил кочагында итеп тойдылар Шатлыкларының, кызыксынуларының
чиге юк иде. Бу хисләр герой шагыйрь М Жәлилнен батырлыгын тоемлаудан туган иң саф һәм һичкайчан
югалмас хисләр булып балаларның күңел түренә урнашты, безгә тагын да зур горурлык хисе өстәде.
Шулай итеп, музей я палап-яна экспонатлар, материаллар белән баетыла торды Муэеинын эшен
«Кызыл ромашка» дигән укучылар оешмасы атып бара Һәр елнын февраль аенла бездә Муса Жәлил көннәре
уза. Анда шигырь укучылар җырчылар конкурсы үткәрелә. Муса Жәлил призына хоккей ярышы оештырыла
Муса Жәлилнен туган көнендә «Кызыл ромашка» оешмасына тантанаты төстә яна әгъзалар кабул ителә.
Бу музсйнын ачылу елыннан башлап, тантанатарга Муса Жәлилне белгән, анын белән эшләгән,
көрәшкән кешеләрне чакырабыз Музей оештырган бу очрашуларда Жәлилнен көрәштәшләре Рушал
Хисаметдинов. Фәрит Солтанбәков. туганнан туганы Таһир Корбанон. улы Альберт Жәлилов. анын белән
эшләгән. аны яхшы белгән Усман Әлмиев. Фатыйх Исхаков. Муса Жәлилне белгән, анын сынын эшләгән
галарнын боек рәссамы Бакый Урманче. Муса Жәлилне өйрәнүче галимнәр, язучылар Рафаэль Мостафин,
Нил Юзиев. Исхак Зәбиров. Фоат Мосгафин. Муса Жәлил турында «Моңлы бер жыр* спектаклендә Муса ролен
башкарган Ринат Таҗетдин, әнисе ролен башкарган Рәшилә Жиһаншина. ул әсәрнен авторы Туфан
Миннуллмн. халык язучылары һәм шагыйрьләре Мөхәммәт Мәһднев. Ибраһим Сәдәхов. Иллар Юзеев,
Шәүкәт Галиен. Равил Фәйзуллин. композитор Фасил Әхмәтов һәм башкалар булдылар. Хәзер бу
очрашуларга без Муса Жәлил премияләре лауреатларын чакыра башладык, сонгы елларда бу очрашуларда
Раэил Вәлиен. Роберт Миннуллин. Равил Шәрәфиен. Мөдәррис Вәлиев. Голзада Сафиуллиналар булды Бу
очрашуларга безгә районның күрше мәктәпләреннән әдәбият укытучылары җитәкчелегендә уңучылар
делегацияләре дә килә. Очрашулар бик тәэсирле үтә Алар балаларда үз милләтенә, үз халкына карата
горурлык уята.
30 ел буена очрашуларны барлап, күз алдыннан үткәреп, ләззәтле минутлар кичерәм. Чыннан ла. М.
Жәлил музее, шушы очрашулары белән безнен кешелек дәрәҗәбезне тәрбияли, жир йөзендә ни өчен
яшәвебез турынлл уйланырга мәҗбүр игә. Ә менә Колыма салкыннарын җиңгән. Сталин чоры каһәрләренә
түзеп исән калып (билгеле, күңел жәрәхәге һәм тән гариплеге белән, бер аякка катып) туган ягына
җалилчеләр чакыруы буенча кайткан Ибраһим ага Сәләхов га. Каратуган музеенда булып, үзенен җылы
сүзләрен язып калдырды
Мин шул очрашуларның аеруча тәэсирлесе. гыйбрәтлесе булган, муэен тарихында аерым урын анын
торучы—Мусаны н тоткынлыктагы көрәштәше Рушал абын Хисаметдинов белән булган очрашуны кинрәк
итеп язасы иттем
Кулдагы агреслар буенча без хатлар язып күп кешеләр белән элемтәгә керлек, шул исәптән без
Кыр1ызстанныи Ош шәһәрендә яшәүче. Муса Жәлил белән фашист тоткынлыгында булган Рушал абый
белән дә элемтә урнаштырдык Жалилчс багырны үзебезгә кунакка да чакырган идек, ул үзенен безгә махсус
канга ашаганлыгын, моны ул Казанга килгәннән сон гына эшләп булачагын әйтеп язды 19X6 елда Каншлл
Муса Жәлилнен 80 елльм ы унае белән үткәрелә торган тантанага бсзне дә чакырды, ир Менә шул тантана
вакытында без Муса Жәлил белән беры тоткынлыкта бу нам Рушал Хисаметдинов. Фәрит Солтанбәков һәм
Михаил Иконнмковлар белән очрашып сөйләшү бәхетенә ирештек һәм Ә1е бергәләп фотога та юппек
Рушад абый үзенен безгә кайтырга исәбе барлыгын, ләкин Казандагы вакыты бик чикләш.)Н һәм
тыгыз булуын, вакыты белән үзе генә идарә итмәвем ә)шс. шу ни и иргәы үзе урнашкан кунакханәгә килеп
карарга кинәш изге Мин иртән Обком гостиницасына килеп, Рушад абый һәм хатыны Таифә апа бс >ән
очраштым 11Һ I вакытта кунакханәгә паргиянен Татарстан өлкә комитеты секретаре Рәнс Кыямонич Беляев
килеп керде Ул Рушад абый һәм Таифә апалар белән күрешеп миләрен белешкәннән сон минем белән лә
шактый жылы иген күрсшгс һәм нинди эш белән килүемне сорады Рушад абыйны музейга атый кайтасы
килүемне зәкин бу мәсмнсн уңай кал изелүе Рушад абыйдан гына тормаганын әйттем Ул шул вакытта
кистереп «Карадуганга барасы I. Муса Жәдилгә багышланган андый яхшы мәктәй му к-е күр|,.нсм юк алс».
—дип мәсьәләне хәл ит- лә куйды! Рәис Беляев 1985 елнын II октябрендә безнең музейда булып, үзенә
муэеинын бик ошаганын язып та киткән иде
Менә, ниһаять, 1986 елнын 19 февралендә без Рушад абыйларны Каралмаша алып кайттык Ул килү
конснә гуры китереп, музейнын «Кызыл ромашка» ипабынын
махсус утырышын үткәреп, аны бу осшманын почетлы члены итеп аллык. Бу очрашу үзе һәм Рушаа абый
Хисаметдиновнын чыгышы искиткеч тәэсирле булды. Ул Муса Жәлилнен бик күп шигырьләрен яттан
сөйләве белән укучыларны шаккатырды. 75 яшьлек кешенең тоткынлыкта ишетеп, тоткынлыкта ятлаган
шигырьләр сөйләве йөрәкләргә үтеп керде.
Рушад абый легионерлар составында оста рәсем ясаучы Жәүдәт Шамбасов дигән кеше булуын, аның
Муса шигырьләренә иллюстрацияләр ясавын сөйләгән иде Без Кырымның Сакн шәһәрендә яшәүче бу
абыйга берничә хат язсак та җавап булмады. 1981 елда «Кызыл ромашка» штабы членнары белән Казанга
экскурсиягә баргач, М Горький музеенда бер кечерәк кенә гәүдәле өлкән яшьтәге кеше. Каралуганнан
икәнебезне белеп, безнең янга килеп күреште. Үзенең Жәүдәт Шамбасов булуын, бездән хатлар алуын
әйтте, җавап бирмәгән өчен гафу үтенде. Мин сезгә нәрсә бирим икән дип уйланып торды да, музей
хезмәткәрләреннән кәгазь сорап алып ансат кына агач башмак рәсеме ясап бирде, ул анын немец
тоткыннары кия торган башмак икәнен әйтте. Без анын чыннан да оста рәсемче икәнен сиздек. Ул безгә
үзенең Муса Жалил кинәше белән ясаган рәсемен җибәрергә вәгъдә бирде һәм сүзендә торды: кое янында
көянтә-чиләкле татар кызынын рәсеме, еракта манаралы мәчет күренә. Жәүдәт абый Муса бу рәсемгә «Ул
көтә* дигән исем биргәнен язды.
Безнең музей Рушад абыйга бик тә ошады.Ул үзенен бик күп урыннарда Муса Жалил музейларында
булуын, ләкин безнен музей кебек бай. зәвык белән бизәлгән һәм даими эзләнүләр алып баручы башка
мондый музей күргәнем юк иде дип, безне шатландырды, укучыларның башлары күккә тиде.
Билгеле, балалар һәм укытучылар, халык белән очрашуда ул үзенен фашист тоткынлыгында
күргәннәрен, җәлилчеләр батырлыгын гына сөйләде, безнен илгә кайтканнан сон ниләр күргәнен
сөйләмәде, чөнки әле бу 1986 ел—коммунистларның «властьны үз кулларында тоткан вакыт, әсирлектә
булган кешеләр белән Совет хөкүмәте нәрсә эшләгәнне сөйли торган вакыт түгел.
Кунакханәдә без төне буе Рушад абый белән сөйләшеп чыктык. Бу очрашуда минем Түбән Камадагы
энем Азат Зыятдинов та катнашты. Сүз уңаенда Азат Рушад абыйны. Таифә апаны һәм туганының кызы
Азалияне Түбән Камага чакырып. Рушад абыйга багышлап «Җидегән чишмә»нен бик матур кичәсен
үткәрүләрен әйтеп китү урынлы булыр. Менә шушы төнге сөйләшүләрдә безне бик якын итеп ул үзенен
тормыш юлын, бигрәк тә совет лагерьларында күргәннәрен сөйләп, безнең күңелләрне тетрәндергән иде.
Нинди батыр йөрәкле кеше, әмма аерым бер урыннарда, КГБчыларнын явызлыкларын сөйләгәндә
күзләреннән яшь тама иде. Мин анын сөйләгәннәреннән кайбер эпизодларны искә төшерәм.
Жәлилчеләрнен барысынын да башларын кисмәгәннәр. Ул яшерен оешманын ин актив члены булган,
шулай да үлем җәзасыннан котылып калган. Монда ана аның сугышка кадәр 1932—1940 елларда чик буе
гаскәрләрендә хезмәт итүе, ягъни чекист булуы ярдәм иткән. Беренчедән, ул листовкаларны ераграк
яшергән, үзе йоклаган урынга гына куймаган, икенчедән, иң мөһиме, сорау алу вакытында үзен ничек
тотарга икәнен яхшы белгән һәм үлем җәзасыннан котылган, ана гомерлек төрмә җәзасы бирелә. Аларны
бер төрмәдән икенчесенә күчергәндә, ике ксшенен богауларын бергә бикләп, вагоннарга төяп озаталар.
Поездны юлда бомбага тоталар. Рушад абый Татарстаннан Гатин Зиннур дигән кеше белән бергә
богауланган була, ә Рушад абый чекист буларак богауның йозагын ача белгән. Ул йозакны ача һәм,
бомбага тоту моментыннан файдаланып, алар икесе ике якка качалар. Рушад абый әйткән Гатин Зиннур
белән кызыксындым, сонга калып булса да 2001 елнын апрелендә аны Алабуга картлар йортыннан
таптым. Ул. чыннан да, үзенең Рушад Хисаметдинов белән богаулары бергә йозакланган булуын, Рушад
йозакны ача алуы аркасында исән калуын сөйләде Зиннур абый да немец пленыннан котылгач, бездәге
төрмәләрдә, лагерьларда күп газаплар чиккән Поездда кайтканда, ничектер вагон идәнендә очраклы
рәвештә газета кисәге табып алган һәм шунда Рушад абый турында язма укыган. Анын кайда яшәгәнен
белгән. Шул адрес буенча Ош шәһәренә барып. Рушад абыйны тапкан Искиткеч булган икесе бергә
богауланып йөргән дусларның бу очрашуы! Зиннур абый үзенең туган ягына Тәберле Чаллысына (Балы к
Бистәсе районы) чакырган.
Авыл халкы Рушал абыйны зурлап өйлән-ейгә йортеп кунак иткән Бик кызганыч
булды Зиннур абый белән минем бу очрашу Ул инде бик бетерешкән Мин анын
гомеренең сонгы чорын картлар йортында үткәрүенә борчылып кайтып киттем.
Язмыштан узмыш юк дияргә генә кала. Без элегрәк очраша-табыша азмавыбызга
үкенеп аерылыштык.
Рушал абый француз партизаннарына эләгә һәм анда россиялеләрлән оешкан
отряднын командиры була, атар үзләрен французларга караганда остарак
сугышканнарын исбат итәләр Рушал абыйлар безнен якка чыкканнан сон тикшерүләр
үтәләр һәм ул 1945 ел ахырында үзенен туган ягына Урта Азиягә кайта, туганнары
һәм хатыны Таифә, улы Равил белән очраша. Ош шәһәрендә ит комбинатында баш
ветеринария врачы булып эшкә урнаша. Ул сугышка кадәр үк ветеринария
техникумын тәмамлап, ветврач булып эшли, армиядә дә кавалериядә хезмәт итә.
Ана 1949 елда әсирлектә булган очен яман аты чыккан 58 статья белән 25 елга төрмә
җәзасы бирәләр. Монда төп гаеп итеп Муса Жәлил җитәкләгән каршылык хәрәкәтендә
катнашу күрсәтелә, чөнки бу вакытта Муса сатлык итеп санала Монда тагын бер
чигенеш ясап алыйк. Фәрит абый Солтанбәковка үзеннән беренче мәртәбә сора>
алганда татар тикшерүчесе туры килә. Ул. миһербанлы бәндә. Фәрит абыйга Муса
оештырган яшерен оешма эшендә катнашуын әйтмәскә кинәш итә Һәм Фәрит
абый, анын кинәшен тотып, совет төрмәсе газапларыннан котылып кала. Мин Рушал
абый сөйләгәннәрнең бөтенесен тасвирлап язып тормыйм 1953 елда Ксмерово
өлкәсендә урман кискән җирдән аларны ерак төньякка алып китәләр Тагар
бугазындагы Ванино портыннан Төньяк Боз океанына кадәр йок парохоаынын
трюмында (йөк тутыра торган аскы кат) алып баралар. Анда ачлыктан. Һава
җитмәүдән, төрле авырулардан кешеләр кырыла, үлекләрне динтезгә ташлый баралар
Монда Рушал абыйга анын ветеринария врачы булуы күпмедер ярдәмгә килә
Корабльдәге тоткыннар врачына Рушал абый бу.зышкалыи чөнки дарулар,
инструментлар ана ветврач буларак таныш була Коннәрдән бер көнне врач ү м1
китә һәм аның сумкасы Рушал абый кулында кала Ул бу сумканы тапшырырга
кирәклеген әйтеп, часовойга мөрәҗәгать итә Ана өскә менәргә рөхсәт бирәләр 111%
вакыгга палубага менеп, саф һава сулагач туган кичерешләрен искә төшереп сөйләгән
иде. Корабльнең капитанына сумканы тапшырганда, ул Рушал абыйдан сумканың
ничек анын кулына эләгүен һәм һөнәрен сорый Рушал абыйга сумканы кире биреп
булдыра алган кадәр тоткыннарга ярдәм итәргә куша Азар Камчатка. Чукот
ярымутрауларын урап үтеп Төньяк Боз океаны буйлап Яна елгасы гамагына кадәр
баралар. Шуннан сондингез корабыннан елга пароходына күчеп утырып Яна е пасы
буенча күтәрелеп, бер урында туктыйлар Шушы алар буш урында концла1срь ю кр1ә
тиеш булалар. Лагерь начальнигы Украин кешесе (хохол). бөтен тоткыннарны те Һ М
төрле һөнәр кешеләрен ачыклый башлый « Балза осталары, бер алым а.п.Г
Ташчылар, бер адым алга!» һәм башкаларны аерып төрле һөнәр кешеләренең
төркемнәрен төзи. Ахырлап чират медицина хезмәткәрләрен сорауга барып АШ -
Шуннан ул үзенә тапшырылган кешеләр белән амбулатория өчен палатка т*ми
Рушал абый: «Иң үзәккә үткәне шул иде.-дип сөйли. Безне караклык өчен ләим
тартылганнар һәм авыр җинаять эшләүчеләр белән бер.ә урнаштырды.тар- \дар
исә сәяси тоткыннарны күмме кирәк тунын кадәр җәберләгәннәр Ашчан.. *р •
складларда, башка җиңелрәк эшләрдә эшләүгә 58 иче статья белә., утыручылар ям.ш
китерелмә, ән Коммунистлар өчен караклар, кеше талаучылар, үлерүче '-Ф куркыныч
булмаган, ә пленда булган яки контр сүз белән мәккән тоткыннар куркынычрак
булган икән Лагерьның исеме дә тоткыннардан көлү ксбстрәк яңгырый
«Депутатский*. „
Рунш абый беркддар федышзерзык шки башкаргач «чь |һ|н и| ........................................................................................................
Врачы- бер ХЖТЫН-КЫ1НЫ жибнрлт*>. ш» ШИ Ы Р>нш Тбый .ШЫМ яр 1.1.Г..Ч . ... 1,1
К.1М Гогк...................... ар зззеле метил чы.арзла *и»И> ...........- "““'У'
алла ............. ......... зшләүче була. Югарыда зыга алынган »Р*чб>
уза һам декрет Я1ЫН.1 кита Коннардан бер мзинс Ризш абыйны тифка
чакыруы зурында зйтадар. а у.з барып керкз аими <киа ы™ 11 •"«
була Рушал абый берничек I» ардан изеп .мапишн к'рс" к ^
авырга
ашы
шуннан сон аны кире чакырып китерәләр, шәфкать туташы ана баланы ярып алырга юлла, Рушад абый
мин башкара торган эш түгел дип. баш тарга -Барыбер үләм. зинһар, ярдәм ит.»—дип елап ялынгач,
ул—йөрәкләнеп, бу эшкә ризалык бирә. Рация аркылы хәбәр иткәч, район больницасыннан тиешле
инструмент һәм медикаментларны самолет белән килеп ташлап китәләр. Рушад абый үзенең бар
белгәннәрен искә төшереп, бөтен көчен, акылын туплап, чыннан да баланы ярып ала (кесерево сечение).
бала күгәреп беткән була, аны үзенең ярдәмчеләренә биреп, салкын суга батырып алырга һәм суккаларга
куша, шуннан бала кычкырып җибәрә һәм Рушад абый моңа куанып, яраларны тырышып тегеп,
операцияне унышлы тәмамлый. Без аның сөйләгәннәреннән ничек бу эшкә алынуын сорагач. -Безне
ветеринария уку йортында хайван суярга яки дару эчерергә һәм справка язарга гына өйрәтмәделәр,
операция ясарга да өйрәттеләр.»—дип көлгән иде Күп тә үтми, бу шәфкать туташы ире белән район
үзәгенә күчеп китәләр. 1956 елда Рушад абый амнистиягә эләгеп, тоткынлыктан азат ителә. Тиешле
документларны рәсмиләштерү өчен район үзәгенә китә һәм сорашып теге шәфкать туташларын таба
Килеп керүгә Рушад абыйны кочаклап алалар, ә Рушад абый туарга булышкан малай инде йөгереп йөри
Шәфкать туташының ире бөтен документларны рәсмиләштерүне үз өстенә ала. Рушад абыйга өйдә ял
итеп кенә утырырга куша. Монда берничә көн кунак булгач. Рушад абыйны Иркутскига самолетка билет
алып озаталар. Рушад абый тоткынлыктан чыккан килеш кенә өйгә кайтырга уңайсызлана. Себердә
бераз акча эшләп, өс-башын карап, шуннан сон гына кайтырмын дип. кунакханәгә (дөресрәге крестьян
йортына) урнаша. Шуннан киемнәрен алыштыру өчен чемоданын актара башлагач, анын төбеннән бер
пачка эре акчалар килеп чыга. Рушад абый теге кешеләрнең яхшылыгына куанып, елап җибәрә. Бу
акчаны мин берничә ай эшләп тә ала алмаган булыр идем».—ди. Шуннан соң үзенең өс-башын юнәтеп,
гаиләсенә бүләкләр дә алып, туп-туры Ош шәһәренә кайта.
Ул сөйләгән истәлекләрдән Рушад абыйның нинди йөрәкле, кешелекле, ярдәмчел, курку белмәс кеше
икәнлегенә, чыннан да легендар шәхес булуына ышанасын.
Муса Жәлил музеенын тагын бер эшчәнлеген әйтеп китү уңышлы булыр. Безнең музейга 1979 елда
мәктәп музее статусы бирелеп, ул мәктәп музейларының Бөтенсоюз каталогына кертелде һәм анын эше
турында Мәскәүдә «Литература в школе». «Пионерская правда» газеталарында мәкаләләр чыкты.
Шуннан соң безгә элекке союзнын барлык почмакларыннан хатлар ява башлады. Камчаткадан башлап.
Украина. Эстониягә кадәр. Урта Азия республикаларыннан, хәтта ГДР дан хатлар килде. Баксаң, илнен бар
почмакларындагы мәктәпләрдә Муса Жәлил исемендәге пионер дружиналары, отрядлары,
интернациональ дуслык клублары бар икән. Алар бездән Муса Жәлил турында күбрәк белергә
теләүләрен, аны өйрәнүләрен, хәтта музей төзергә әзерләнүләрен әйтеп бездән ярдәм сорап хатл ар
яздылар. Без Муса Жәлил турында Казанда чыккан китапларны күпләп алып, шул сораган урыннарга
җибәреп тордык. Үзебездә булган истәлекләрнең күчермәләрен дә җибәрдек.
1990 елда Муса Жәлил батырлыгын, иҗатын пропагандалаудагы зур хезмәтебез өчен безнен муз ейга
Муса Жәлил премиясе бирелде.