ҮСЕШ БАСКЫЧЛАРЫ

1960 елда, мин Казан дәүләт университетына укырга килгәндә, остазым Мирфатыйх Зәки улы инде филология фәннәре кандидаты, ике дистәдән артык фәнни мәкаләләр һәм 243 битле «Хәэергетатар әдәби теле. Синтаксис» исемле монографиянең авторы, азе яна гьша оешып килә торган татар теле кафедрасының мөдире иде. Студент атларында онытылмас хатирә булып күңелдә уелып калган бер вакыйга саклана* Улостазымның докторлык диссертациясе яклавы. Бу хат 1963 елның 4 апрелендә булды. Бик яхшы хәтерлим: рәсми оннонентлары-филология фәннәре докторы академик Серебренников, филология фәннәре докторлары Убрятова. Киекбаев М. Зәкиевнең «Татар теленең сш гтаксик төзелеше* дигән темага язылган докторлык диссертациясенә югары бәя бирделәр. Шул ук елда диссертация рус телендә «Синтаксическгш строй татарскогоязьгка» исеме белән аерым монография булып басылып чыкты. Ул Татарстанда гьша түгел, агеккеге СССРнын барлык төркн республикаларында да киң танылды Төрки тел белг ечләре аны фәнни-тикшеренү эшләрендә атге иттеләр, аның үрнәгендә үзләренең фәнни синтаксисларын тудырдылар. Хәзер, кырык ел үткәннән соң, курыкмыйча әйтергә мөмкин, М. Зәкиевнен бу хезмәте төрки-татар лингвистика мәктәбенең нигезенә салынган беренче таш булды. Аның стенасына дигән кирпечләре дә азак көттермәде, бер-бер арглы «Синтаксис һам пунктуация». «Хәзерге татар әдәби теле: Синтаксис». «Современный татарский лнтературный язык: Синтаксис», татар академик грамматикасының синтаксиска караг ан өченче томнары «Татарская грамматика; Синтаксис». «Татар грамматикасы: Синтаксис» кебек саллы хезмәт ләре дөнья күрде. Моңа өстәп тагы шуны әйтергә кирәк, аның һәр ел саен диярлек УП-УШ сыйныфлар өчен төзәтелгән һәм тулыландырылган мәктәп дәреслекләре, студентлар өчен синтаксис буенча ку.гаанмалары чыгып тора. 1970 еллар башында галим фәнни-тикшеренүләрен яна өлкәгәтел тарихына, аның аркылы шул телне тудырган халык тарихына күчерде. Юбиляр ШӘРИФҖАН ммлгесоо 166 теоретик физика, гомуми физика, педагогика, психология кебек бер Лрофидьде мөгтакыйль кафедралар төзелде. Кайбер факультетларда һам институт күлемендә моңа кадар бөтенләй б> лмаган яңа кафедралар-химия, вычислительная математика, факультетара чит телләр һәм фәнни коммунизм кафедралары тезелеп, үз зшчөнлекләрен башлап җибәрделәр. М Зәкиев кафедраларны фән докторлары һәм фән кандидатлары исәбеив ныгыту мәсьәләсен куйды һәм 20 елга якын ректорлык итү чорында бу мәсьәләне бер гено минутка да күл уныннан ычкындырмады. Ул «кафедра җитәкчесе фән докторы булырга тиеш*.тигән таләп куйды һәм аны контрольдә тотты. Нәтиҗәдә, җитмешенче елларда кафедра мөдирләренең күбесе фән докторлары иде Дәлил өчен А Ременников, Е. Бушканец. Л. Шакирова. Ю Гатилов. М. Тугаев. X. Сабнров, Я Ханбиков. Ф Снтдиков. В Нагибаров кебек галимнәрнең фамилияләрен атау да җитә. Ректорның фәнгә, яшьләргә уңай мөнәсәбәте нәтиҗәсендә докторлар саны һаман ишәя торды Сиксәненче еллар башында Ә. Чннкнн. Р Абзалов. 3. Гатиятуллина. Р Йосыпов, Ж. Внлькеев һам башка бик күпләр докторлар сафына бастылар М. Зәкиев институт укытучыларынын барысының да фәнни-тикшеренүацендә катнашуын мәҗбүри 1гтеп куйды Чөнки үз алдына куелган бурычны уңышлы үтәү өчен укытучыга (професгор. доцент, ассистент) фәннен соңгы казанышлары белән коралланырга, методика алкәсендә туган яңалыкларны үзләштерергә һәм лекция матернагларын шулар белән баетырга кирәк иде. Шуны тәгаен аңлап, укытучылар интенсив рәвештә фәннн һәм фәнни-методик эш белән шөгыльләнделәр, монографияләр я.алы.лар. югары уку йортлары һәм гомуми урга белем мәктәпләре өчен дәреслекләр, ярдәмлекләр һәм программалар тозеп бастырдылар. Мәсәлән, җитмешенче елларда институт укытучылары тарафыннан яисә атар катнашында ел саен 1)540 нсемдә драмында физнк-тәрбня факультегы бинасы янында дүрт зяллы спорт комплексы һәм анын ншегялдында өч катлы уку биналары сафка басты Тарих-филология факультетына .19 нчы мәктән бинасы бирелде Победнлово бистәсе янында-Идел елгасы ярында лгробиопншшя тезелде. Марнй-Эл Республикасының Яльчик күле буендагы спс>рг-сачамәт.тәндерү л.п ерымда яңа йортлар салынды. Ул яңа җиһаатар белән баетылды М Зәкнев ректор булып эшли өндә, интгтутның 50 һам 100 еллык юбилейлары билгеләп үтетде. Мәгълүм булганча. 191Н елда Казан укытучылар институтының исеме педагогия институты дин үзгәртелә. 1968елда шушы датага туры китереп, аның 50 еллыгы үткәрелде. Бу истәлекле датаны коллектив укыту-тәрбия, фәнни-тикшеренү аткәсендә җитди казанышлар һәм уңышлар белән каршылады. Укытучылар хәзерләүдә ирешкән уңышлары өчен РСФСР Верховный Советы Президиумы котлективны Мактау грамотасы белән бүләкләде. Тантана үткәннән соң. институт тарихын өйрәнеп, аның төзелүенә 50 генәтүгел, 100 ел дигән фикер! о киләләр. Чөнки хәзерге КДПУ үзенең башлангычын 1876 елда оешкан Казан укытучылар институтыннан ала. Бу архив материаллары белән дә раслана Шулай итеп. 1976 елның октябрь аенда институтның 100 еллык юбилеен билгелән үтәргә дигән карар кабул ителә Ниһаять, 1976 ел-юбилей елы килеп җитте. РСФСР Мәгариф министрлыгы, институтның эшен өйрәнеп бәяләү өчен. 20 пединститут вәкилләреннән торган комиссия җибәрде Ул коллектив эшчәнлеген бәген юнәлешләр буенча җентекләп тикшерде, өйрәнде, нәтиҗәсен язма рәвештә РСФСР Мәгариф министрлыгына юллады. Соңгысы, материалны җентекләп өйрәнгәннән соң, партия һәм хөкүмәт органнарына институтны бүләкләү тәкъдимен кертә. Матбугатта СССР Верховный Советы Президиумының 197бел. 22 октябрь Указы игълан ителде. Анда «Казан дәүләт педагогия институты педагогия кадрлары хәзерләүдә ирешкән уңышлары өчен һәм оештырылуына 100 ел тулу уңаеннан Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләште* диелә. 1986 елның июнь аенда Мирфатыйх Зәкиев Г. Ибраһимов исемендәге Тел, .цәбнят һәм тарих институтына директор итеп билгеләнде Исеменнән үк аңлашылганча. институт башта ук күн профильле фәнни учреждение буларак төзелә. Аның галимнәре һәм хезмәткәрләре институт оешкан көннән башлап татар халкының бик күп проблемаларын: телен, әдәбиятын (борынгысын һәм хәзергесен), авыз иҗатын, сәнгатен, тарихын, археологиясен, этнографиясен, иҗтимагый фикер тарихын—гомумән. бәген матди һәм рухи мирасын өйрәнү белән шөгыльләнделәр һәм хазер дә шул эшне дәвам нгатәр. Сер түгел. Мәскәү. Ленинград (хәзер Санкт-Петербург) шәһәрләрендә, элеккеге союздаш республикаларда бу проблемаларны өйрәнү белән дистәләгән фәнни учреждениеләр шөгыльләнде. Ат арда бер үк проблеманы 150-200 кеше өйрәнсә, биредә шуны 10-15 Казан университеты ректоры Л . II. Коновалов. Казан вепщгинария институты ректоры Н. Җ. Хаҗипов. М. 3 Зәкиев. Казан культура институты ректоры Р..4. Шамсетдинова. 1982 ел. да булмады. N .1 финанс хуҗалык ягыннан СССР Фоннар академиясенең Физикатехника институтына буйсынган хаддә яшзде. Татар мәдәниятенең күп гасырлык традицияләрен гомумиләштерүче, аның үсү юлларын һам мөмкинлекләрен барлап, шул үсешнең теоретик-концептуаль нигезләрен эшләүме институтка, анын галимнәренә һәм хезмәткәрләренә карата бу бик зур гаделсезлек гие. ИНСТИТУТ җитәкчелеге моның белән беркайчан да килешмәде, хезмәткәрләр санын арттыруны, ИНСТИТУТНЫҢ категориясен күтәрүне һәм ана финанс-хуҗалык ягыннан тулы мөстәкыйльлек бирүне сорап, У т СССР Фәннәр академиясе президиумына күп мәргәбатәр телдән дә. язма рәвештә дә мөрәҗәгать итте. Ләкин фактларга нигезләнгән дәлилле сорауларга җавап һаман бер булды: «Автономияле республика институтына бусы да бик җиткән. Сезгә бирсәң, башкалар да сорый* дигән җаваптан башка нәрсә ала атмады. Ләкин тормыш һаман бер генә төсле тормый, үсә. үзгәрә. Сиксәненче елларның икенче яртысында, нгппугта үагаргеп кору эшләре башланды, директор тырышлыгы белән нәкъ шушы елларда гатнм һәм хезмәткәрләрнең күптәнге хыялларының кайберләре тормышка ашты Хезмәт һәм социаль мәсьәлатәр буенча СССР дәүләт комитеты карары белән ИНСТИТУТ 1986етньш шаленнән беренче категориягә күчерелде 1987 елның октябрь аенда ул финанс-хуҗалык ягыннан Физика-техника институтыннан аерылды, финанс мөстәкыйльлеге алды, үз балансын, үз хуҗалыгын булдырды. Алда ИНСТИТУТНЫҢ үз бинасы булмавы хакында әйткән идем инде. Бу мөшкел хатдән чыгарга институтка Татарстан партия аткан комитеты һәм Министрлар Советы җитәкчеләре булышты. Атар тырышлыгы белән институт элеккеге Ленин (хаэер- Кремль) урамында .түр бу лмаган икс бина алды. Дирекция бу биналарга капиталь ремонт ясатты, яңа җи һа. пар сатып алды, коллекцияләргә иц бай булган икебүлекне- архесхтогня. ку.тьязмалар һәм текстатогая бүлекләрен шунда урнаштырды. Биредә үк фәнни экспедицияләр вакытында табылган, ләкин, урын булмау сәбәпле, төрле җирдә сибелеп яткан кыйммәтле коллекцияләрне урнаштыру өчен ике мнрасханә төзетте. Бүгенге көндә кулъязмалар һәм текстология бүлегенә караган мирасханадә 20 мен данә папкада гуманитар фәннәрнең төрле аткәләренә кари ан 170 тан артык шәхси архив фондлары һәм коллекцияләре саклана. Болардан тыш биредә 4000 нән артык КУ тыйма һам борынгы чорларга караган сиртж китаплар тупланган. Археология бүлегенә караган мнрасханә дә археологик казулар вакытында табылган, ләкин авыллардагы вакытлы корылмаларда саклана торган бай һәм кыйммәтле коллекцияләрне бергә тупларга мөмкинлек бирде. Дирекциянең перспектив планнарында институт базасында башта Татар энциклопедиясе һәм Тарих институтлары, ә алга таба Тел белеме. Әдәбият. Кулъязмалар. Сәнгать институтлары төзү каралып, аларныц структуралары һәм штатлары да эшләнгән иде. Мәгълүм булганча, шулардай әүвәлге икесе гамәлгә ашырылды. 1994 елда институттан аерылып чыккан татар энциклопедиясе бүлеге җирлегендә Татар энциклопедиясе институты, ә 1996 елда институтның тарих, этнография, археология, иҗтимагый фикер тарихы бүлекләре нигезендә Тарих институты төзелде. Соңгысына бераздан тарихи һәм мәдәни һәйкәлләр бүлеге дә кушылды. Шулай итеп, бер гуманитар институт (Г Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институты) бүлекләре базасында мөстәкыйль өч институт-Г Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм сәнгать институты. Тагар энциклопедиясе институты һәм Тарих институты барлыкка килде. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карары белән Г Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты Г Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм сәнгать институты итеп үзгәртелде. Институтта структур үзгәрешләр үткәрү, бүлекләр санын арттыру бервакытта да үзмаксат булмады. Бу гамазләр фәнни-тикшеренү эшләренең нәтижәлелеген күтәрүне күздә телты. Солдатсыз армия булмаган кебек, фәнни хезмәткәрләрсез фәнни бүлекләр дә. инспггут та яши алмый Шуңа күрә, директор фәнни хезмәткәрләрнең санын арттыру. аларның квалификациясен күтәрү бурычын куйды Ләкин илдә даими рәвештә штат кыскарту лар барган заманда, кайберәүләр уйлаганча, моны тормышка ашыру бик җиңел түгел сие Шуңа да карамастан, дирекция Һәм коллектив алга куелган максатына иреште Мәгълүм булганча. 1988 елда СССР Фәннәр академиясе институтларында эшлаүче гыйльми хезмәткәрләрне сан ягыннан чикләү (лимит) бетерелде. Ул Мәскәү һәм Санкт-Петербург шәһәрләрендәге фәнни учреждениеләр өчен генә калды Инсштуглар. финанс мөмкинлегеннән чыгып, гыйльми хезмәткәрләрнең саньш үзләре билгели башлады. Дирекция бу мөмкинлектән нәтиҗәле файдаланды, юлларын табып, фән»** хезмәткәрләр санын арттыруга иреште. Мәсәлән. 1986 елда институтта 133 кеше эшләсә. 1993 ел башына бу сан 215 кә җитте. Ләкин М. Зәкиевне, директор буларак, сан үсеше генә канәгатьләндермәде, ул аларның квалификацияләрен күгәрү юлларын да тапты. Фәнни хезмәткәрләрнең белем дәрәҗәсен, квалификациясен күтәрүнең берничә шы бар. Беренчесе-аспирантураның эшчәнлеген яхшырту, икенчесе—өметле яшь галимнәр .1 докторлык һәм кандидатлык диссертацияләре язу һәм яклау өчен уңай шартлар тудыру Директор боларның икесенә дә «яшел ут» бирде. Бүлек модирл әреннән. аспирантлардан һәм аларның җитәкчеләреннән үз вазифаларын төгәл һам тулы күләмдә үтәүләрен таләп итте. Аларның тормыш-көнкүреш һәм эш шартларын яхшыртырга тырышты. Бигрәк тә фәндә үзләрен күрешергә өлгергән өметле галимнәр өчен докторлык диссертациясе өстендә эшләргә уңай шарт лар тудырылды һәм аның нәтиҗәсе дә куанычлы булды. Узган гасырның сиксәненче атлар азагы һам туксанынчы еллар аралыгында институтның ике дистәдән артык өлкән фәнни хезмәткәре* (Җ. Гыйльманов. С. Алишев. X. Корбатов, А. Петренко. Р Фәхретдинов. Ф. Гарнпова. М. Арслане®, Р. Әхмагъянов. Е. Казакш. X. Мәхмүте®. Н. Ханзафаров. Н. Хисамов, Р Әмирхане®. Ф. Баязнтова, Д. Рамазанова. Г. Сөләйманова. М. Әхмәт - җанов. Ә Мәхмүтов, М. Гайнетдтшов. М. Хәйруллин, И. Бәширова) докторлык диссертациясе язьш яклады, доктортар саны ике мәртәбә артты. Тет. әдәбият һәм сәнгат ь институтында фәнни-тикшеренү эшләрен оештыруның бер үэенчатеге бар: фәнни хезмәт язу өчен безнең галимнәр, хезмәткәрләр материалны китапханәләрдән, музейлардан, архивлардан гына түгел, бәлки турыдан-туры халыкның үзеннән дә җыялар, туплыйлар. Фәнни эшнең бу формасы институт төэетгән көннән үк башлана һам ул бүген дә дәвам итә. Фәнни эксиедшхия—авыр хезмәт, бигрәк тә хатын-кыз өчен. Директор хезмэткәртәрнең хезмәтләрен мөмкин кадәр җиңеләйтүне, ә файдалы эш коэффициентын күтәрүне күздә тотып, экспедицияләрне комплекслы итеп оештыру тәртибен кертте. Андый экспедицияләр автотранспорт белән тәэмин ителде. Ләкин институтта оештырыла торган һәр экспедицияне комплекслы итеп тә. һәрберсенә автотранспорт биреп тә бетереп булмый. Чөнки институт һәр ел саен Татарстан. Башкортстан, Мари-Эл. Чувашстан республикаларының. Ульяновск. Саратов. Самара. Пенза, Төмән. Новосибирск. Оренбург. Әстерхан әткәләренең татар авылларына диалектология, этнография, археология, археография, халык авыз иҗаты һәм сәнгатьнең төрле тармакларына караган материаллар жыю өчен егермедән дә ким булмаган фәнни экспедицияләр оештыра. Анда җыйналган кыйммәтле материаллар эшкәртелә, системага салына, соңыннан китап булып басылып чыга. Мәсәлән, унике томнан торган «Татар халык иҗаты» тупланмасы, алты томлык «Татарстан АССРның археологик каргасы», алты томлык «Татар халкының этнографик атласы» (дүртесебасылган). ике томлык (Татар теленең Урга Идел һәм Урал төбәге сөйләшләре атласы» шундый юл үтеп дөнья күрделәр. Бу атласларны төзеп бастыру өчен галимнәрдән белем ген ә түгел, күмәк көч тә. күп вакыт та таләп ителде. Эшнең кыенлыгын «Татар теленең Урта Идел һәм Урал төбәге сөйләшләре атласы» мисалында күрергә мөмкин. Аңа материал тупла) Рязань. Тамбов. Түбән Новгород. Киров. Пенза. Саратов, Ульяновск. Пермь, Екатеринбург', Курган. Чнләбе. Оренбу рг. Самара өлкәләрендә һәм Мордва. Чувашстан, Удмург. Татарстан. Башкортстан республикаларында урнашкан 845 татар авылында махсус «Программа...» нигезеңдә оештырылды Материал җыйнау 20 елдан артык дәвам итте. Тупланган байлыкны өйрәнү, эшкәртү, бер системага китереп карталарга салу һәм анлатма-комментарий язу өчен тагын сигез ел вакыт кирәк булды. Ниһаять. 1989 елда үз эченә 240 картаны аттан ике томлык «Татар теленең Урта Идел һәм Урал төбәге сөйләшләре атласы» дөнья күрде. Бу эшнең әйдәүчесе, оештыручысы һәм рухландыручысы ул вакытта тел секторы мөдире булыр эшләгән Л. Мәхмүтова булды. Материалны җыйнау һәм аны эшкәртү, атлас хатенә китерүдә бүлек гашмәләре Н. Борһанова. Д. Рамазанова, 3. Садыйкова, Т. Хәйретдннова. Ф. Баязитоваларкүпкөчкуйды Инде дГггелгәнчә. институтта фәнни экспеднцнядәрнең туктал торг аны кж Экспедшшя вакытында табылган материалларны галимнәр өйрәнеп, системага салын фәнни әйләнешкә кертәләр, алар нигезендә докторлык һәм кандидатлык диссертацияләре языл яклыйлар, фәнни ачышлар ясыйлар. Факни экследициялар индивидуальдә. комплекслы да (төрле белгечләр, галимнәр бергә тупланып). х.стыкара характерда да оештырыла. Мәсатән. 'Гөркиянеи М.р. Г Ибраһимда исемендәге институт очен бу яңалык түгел Республика җитәкчелеге кушуы буенча, институт 1987 елда ук рәсми рәвештә барлык гуманитар тикшеренүләрне координацияләү үзәгенә әйләнгән иде. Аның директоры М .Зәкиев, составында ун тармак советы бу лган. Татарстан һәм та гар халкы проблемалары белән шагыльләнүчеЗОО гоякын гуманитар галимне берләштергән республика координация советын житәкладе. Шуңа күрә институтта күп кенә фундаменталь хезмәтләр Татарстан Фәннәр академиясе төзелгәнче үк инде фәнни-тикшеренү институтлары һам югары уку йортлары галимнәренең уртак тырышлыгы белән язылды. Шулар арасында ем томлы «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге*, алты томлы «Татар әдәбияты тарихы», классик язучыларыбызньщ сайланма әсәрләре, унике томлы «Татар халык ижаты» тупланмасы, академик басма дип йөртелә торган «Татар грамматикасы» (рус һам татар телдәрендә өч том). Бу капиталь хезмәтләрнең күбесе республикабызда гына түгел, чит илләрдә дә югары бәя алды һәм атар Татарстан гуманитар фәннәрен дөнья тюркологиясенең ан ы сафына чыгардылар. Институт тарихчылары һәм археологлары татар халкының барынгы. урта гасыр һам хәзерге чор тарихына караган кыйммәтле хезмәтләр яздылар. Алар арасында комплекслы тикшеренүләрнең иң җитди нәтиҗәсе саналырлык «Урта Идел һәм Урал төбәге татарлары», дүрт томлык «Болгар шәһәре», ике томлык «Казан шәһәре», «Татар халкы тарихына материаллар». «XVIII гасыр азагы-ХХ гасыр башында татар халкының тарихи һәм мәдәни һәйкачлоре» кебек күмәк монографияләр дә. «Төрки- татар этногенезы». «Татар хачкы һәм Татарстан тарихы». «Татарстан хезмәт ияләре Бөек Ватан сугышында», «ХУ-ХУ1 йөзләрдә дәүләгара мөнәсәбәтләр: «Мәскәү-Казан* кебек шәхси монографияләр дә бар. Китап белеме, этнография, иҗтимагый фикер тарихы, шулай ук сәнгать белеменең төрле тармакларына караган «Татар китабының башлангычы*. «Реформадан соңгы Россиядә татар китабы». «Татар мәгърифәтчелек фикере», «Урта гасырда татар социаль-фәлсәфи фикере». «XIX гасыр ургасы-ХХ гасыр башында Идел буе һәм Урал татарларының хуҗалыгы», «Татар режиссерлык сәнгате» (өч китап). «XX гасыр Татарстан сәнгате» кебек әтрафлы хезмәтләр шулай ук фәнни җәмәгатьчелекнең ачы ихтирамын казанды Галимнәрнең хезмәтләрен басмага әзерләү һәм аларны нәшер итүне тизләтү өчен, дирекция институтның үз фәнни-нәшрият бүлеген һәм «Фикер» нәшриятын булдырды. Бүген институтны ачар эшчәнлегеннән башка күз алдына да китереп булмый. Бу аңлашыла да. чөнки бүлек һәм нәшрият эшчәнлеге китаплар чыгаруны тизләтергә һәм атарның сыйфатын күтәрергә мөмкинлек бирде. Хәзер нинди генә катлаулы текст булмасын, барлык фәнни монографияләрнең, җыентыкларның, сүзлекләрнең оригннач-макеты шушы бүлектә эшләнә. Үзгәртеп кору чоры башлангач. М. Зәкиев һәм аның җитәкчелегендә галимнәребез. хезмәткәрләребез хаксызга рәнҗетелгән шәхесләребезнең исемнәрен, мирасларын халкыбызга кире кайтару өчен күп тырышлык куйдылар. Ал арның тормышы һәм иҗатына багышлап, фәнни конференцияләр (Г Исхакый, С. Максуди, С Габәшн һәм башкачар) уздырылды, ул материаллар фәнни җыентык булып матбугатта нәшер ителде. Галимнәребез тырышлыгы белән кайберләренең әдәби әсәрләре, фәнни хезмәтләре дөньяга чыгарылды, аларның тормышларына һәм иҗатларына багышлап монографияләр язылды. Мәсәлән, 1988 елда татар хачык даланы «Идегәй* әсәре, 1989 елда Я Абдуллин җитәкчелегендә Ш. Мәрҗанннең «Мөстәфадел-әхбарфи әхвали Казан вә Бачгар», 2000 елда Г. Гобәйдуллина әзерләгән «Олтан Габяши Материалы и исследования» фәнни хезмәтләре һәм музыкаль әсәрләре. 1999 елда Ф Урмаичеевныи «Народный эпос Идегей», Ф. Гаффарованың «Садри Максуди* исемле монографияләре басылып чыкты. Бүген институтның кулъязмалар һәм текстология бүлеге хезмәткәрләре Гаяз Исхакыйнын унбиш томлыгына материал туплау белән мәшгуль. Аның дүрт томы дөнья күрде инде. Төзүчеләре—өлкән фәнни хезмәткәрләр Ф. Ибраһимова һәм Л. Гайнанова. М Зәкиев. директор буларак, халыкара багланышлар урнаштыруга, булганнарын тагын да ныгытуга зур игътибар бирде. Соңгы елларда мондый бәйләнешләр аеруча көчәйде һәм киңәйде. Мәсәлән, галимнәребез Уфада. Англиядә. Шотландиядә. Америкада. Төркиядә. Кытайда халыкара конференцияләрдә катнаштылар, докладлар белән чагышлар ясадылар. М. Зәкиев Уфада. Лондонда һәм Шотландиядә өч халыкара конгрессны оештыруда турыдан-туры үзе катнашты, ачарда докладлар белән чыгышлар ясады. 1996 елның 23-27 сентябрендә Төркиядә үткән тюркологлар съездында Татарстан Республикасы делегациясен дә ул җитәкләде һәм делегецияне Төркия 2000 елның март аенда Төркиянең Самсун шәһәрендә узган «Төрки дәүләтләр арасында дуслык, туганлык һәм бердәмлек* дигән халыкара конгресс эшендә институтның ун галиме катнашты Академик М. Зәкиен Тнркстан халыкара казакъ төрек университетында лекцияләр укый, университет галимнәре белән бергә хәзерге төрки терминология мәсьәләләрен хат итү буенча үз фикерләре белән уртаклаша. Директор М. Зәкнев Россия Фәннәр академиясе. Россия Федерациясенең Мәгариф. Мәдәният министрлыклары фәнни институтлары. Башкортсган, Казакъ стан республикалары. Бөекбрггтанггя. Финляндия. Төркия кебек ерак чит илләрнең университетлары, фәнни-тикшеренү институтлары һ.зм үзәкләре белән хезмәттәшлек турында килешүләр төзеде. Бу килешүләр нигезендә институт Казан дәүләт университеты. Төркия хөкүмәте янындагы Ататөрк исемендәге мәдәният, тот һәм тарих җәмгыяте, Төркия гуманитар академиясе. Төрки дөньяны өйрәнү фонды галимнәре белән бергәләп «Гомумтөрк грамматикасы», «Гомумтөрк сүзлеге». «Гомумтөрк тарихы», Төрмг халыкларның фольклоры һәм ятма әдәбггяты антологиясе» кебек әтрафлы хезмәглер язуда катнаша Институт галимнәре фәнни-тикшеренүләр белән беррәгтан. дәүләт, хөкүмәт, мәдәният, мәгариф органнары гозере буенча да күп төрпе зш башкарды Мәсәлән, «Татарстан Республикасы хцшкларыньщ телләре турында» Татарстан Республикасы Закс шы «Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасы». 1998-2001 елларда Татарстанда м.аәниятне үстерүнең республика программасы проектлары һәм т атар телендә югары белем бирүне оештыру. татар язуын латин графикасына күчерт концепцияләре институт галимн.гренең турыдан-туры катнашында язылды. М Зәкиен эшчәнлегенең соңгы ун елы Татарстан Фәннәр академиясе белән тыгыз бәйләнгән 1991 елда Татарстан Фәннәр академиясен төзү эше башланды Татарстан Республикасы Президенты М III Шәймиевнең 1991 ел 80 сентябрь Указы бел.щ академик учредггтельл.трсоставы расланды. Атиа. әлбәттә. М. Зәкиев фамилиясе дә бар иде. Бу җаваплы вазифаны аңа фән докторларыннан тына торпш тел бетеме галимнәре җыелышы ышанып тапшырды. 1992 ет башында академиянең тармак бүлемнәре төзелде. Гуманитар бүлемнең академик-секретареитеп бертавыштан М Зәкнев сайланды. Бу бүлемгәбашта барлык иҗтимаг ый һ.гм гуманитар фәннәр кертелде, алармы координацияләү буенча академик секретарь зур. мн җ.гелдерде, чөнки республикада Фәннәр академиясен төзүнең максаты да шул иде. Хакыйкый әгъзалар, мөхбир әгъзалар, фән докторлары җиг.жчелстендә фәнни советлар төгелде. Алар үз эшләрен 1992-2005елларга төзелгән п тан-прси рамма нигезендә алып бардьиар. 1995 ел ахырына фәнни советларның саны 18 гә җитте. Алар иҗтимагый һәм гуманитар фәннәр алкәсендә эшләүче 900 дан артык югары уку йортлары укытучыларын, фәнни-тикшеренү институтлары хезмәткәрләрен берләштерде. 1996 елда Татарстан Фәннәр академиясенең Президиумы карары белән гуманитар фәнгыр бүлеме базасында мөстәкыйль ике бүлем—гуманитар, социаль икътисади һәм хокук фәнние бүлемнәре төзелде. Беренчесенә академикч,ек|жчар1> итеп академик М Зәкнев, икенчесенә-академнк М Мәхмүтов ашланды Академик М. Зәкиевнен купкырлы фггншт, административ һәм җәмәгать эшчәнлеге рәсми органнар тарафыннан да, җәмәгатьчелек тарафыннан да кип танылды Күп санлы дәүләт бүләкләре, фәнни дәрәҗәләр, мактаулы исемнәр-анын күпьеллык намуслы һәм фидакәрь хезмәте нәтиҗәсе Фән үсешенә һәм югары квалификацияле фәнни кадрлар тәрбияләү зшенә керткән зур хезмәтләре өчен М Зәкиевкә Татарстан Республикасының һәм Россия Федерациясенең атказанган фән эшлеклесе. Фән һәм техника алкәсендә Татарстан Республикасы Дәүлтя бүләг е лауреаты дигән мактаулы исемнәр бирелде Юбиляр—дөньякүләм танылган шәхес һәм анын хезмәтләре иң йогынтылы хезмәтләрдән санала Моны Аггглиянең Кембридж. Американың Рали шәһәрләрендә урнашкан халыкара биографик институтлар (үзәкләр) үткәрг ән конкурс нәтиҗәләре дә раслыи 1992 елда Кембриджда үткәрелгән биог рафшъл.р конкурсларының икесендә М Зәкиев җиңеп чыкты Беренче конкурста җиңү аңа «1992 елның халыкара ин абругглы кешесе, .дигән исем китерсәикенчесебуемчаул«КазанышлардаенXXйөз6үләге»нәлаекбуддьг конкурсларда академик М. Зәкиен файдасына тәмамланды Беренче конкурста җиңү нәтиҗәсендә аның исеме «Дөньяның иң танылган биш мең кешесе* дигән китапка кертелде Икенче конкурста җиңү нәтиҗәсендә М. Закиев «Дөньяның иң күренекле 500 йогынтылы шәхесе» арасына керде. Бүгенге көндә ул Татарстан Фәннәр академиясенең һәм Халыкара төрки академиянең хакыйкый. Төркия Республикасы Төрек Дил курумының шәрәфле әгъзалары булып тора. Академик М. Зәкиев—500 дән аргык фәнни хезмәт авторы. Шуларның 50 гә якыны аерым китап һәм брошюра рәвешендә басылып чыкты. 150 дән аргык китап һәм җыентыкларның гыйльми редакторы Ул кырыктан аргык фән кандидаты әзерләде, шуларның унысьг—Г Саттаров. Р Йосьшов. X. Абдурахманов (Ташкент). С. Поварисов (Уфа), Ф Сафиуллина, Д. Сәлимова һ. 6.—инде үзләре дә фән докторлары, профессорлар М. Зәкиевнең тагын бер күркәм сыйфатын язмый китсәм, зур хилафлык булыр кебек Аның тюркодогталимнәр арасында да. хезмәттәшләре арасында да, гомумән, тормыш-көнкүрештә дә дуслары бик күп. Ул алар бе.лән бәйләнешне беркайчан да өзми, халләрен белешеп, мөмкин булганда ярдәм итеп юра. үзенә ярдәм күрсәткән, игелек кылган кешеләрне беркайчан да онытмый. Мисалга үзенең докторлык диссертациясенә оппонент булган башкорт галиме, танылган тюрколог профессор Җ. Киекбаевка булган олы ихтирамын әйтү дә җитә. Бу ике галим арасындагы дуслык һәркемгә үрнәк булырлык. Алар бер-берсенә һәрвакыт булышып, ярдәм итешеп яшәделәр. Профессор Җ. Киекбаен Казан дәүләт университетының татар теле һәм әдәбияты бүлеге студентларына лекцияләр укырга еш килә иде. «Кунак ашы кара- каршы* дигәндәй. М. Зәкиев тә бурычлы булып калмады, ул да Башкорт дәүләт университетының башкорт һәм татар бүлеге студентларына лекцияләр укыды, махсус курслар алып барды. Җ. Киекбаевның вафатыннан соң. М. Зәкиев анын турында «Дәртле йыр* исемле китап язып, бу алы җанлы галимнең исемен мәңгеләштерде. М. Зәкиевкә шушы китабы өчен Башкортостан Республикасының Гафури районы карары белән Җәлил Киекбаен исемендәге бүләк бирелде. М. Зәкиевнең кешелеклелеге аның үзенә кадәр пединститут ректоры булып эшләгән Ю Туишевка. Г. Ибраһммов исемендәге институтның элеккеге директоры Я. Абдуллинга булган дусганә мөнәсәбәтендә дә ачык чагылды. Ул аларньш икесенә дә ихтирамлы булды. кылган гамәлләрен хөрмәтләде, институт хезмәткәрләренең дә бу шәхесләргә игътибарлы, ихтирамлы һәм миһербанлы булуларына иреште. ц «Халыкны дөньяга олы шәхесләр таныта».—дип әйтергә ярата М. Закиев. Шуңа күрә ул татар халкы тарихында билгелә бер эз калдырган олпат әдипләрнең мирасын җентекләп өйрәнә, аллрнын халкыбыз тарихында тоткан урыны һәм роле турында яңа-сүз. яна фикер әйтә. Өлкән яшьтә булуына карамастан, ул яшьләргә хас дәрг-дәрман белән с|>әнш1 процессны яңартып кору өстендә зшләвен дәвам итә.