Бөркетле кыя

Б ик борын заманда түгел, тик әтием һәм әнием тумаган, бабам белән әбием егет белән кыз. тирә-якта очсыз-кырыйсыз калын урманнар, шул урманнар тулы төрле-төрле җәнлекләр. кошлар яшәгән, зәңгәр күлләрнең саф суында алтын-көмеш балыклар йөзгән, болын-кырларында татлы җиләкләр үскән заманда булган, ди, бу хәл. Шушындый гүзәл һәм бай төбәкләрнең берсендә ирләре аучылык, тире эшкәртү, итек-читек тегү, ә хатын-кызлары мамык шәл бәйләү, чигү-тегү белән шөгыльләнүче тырыш халык яшәгән, ди Тирә-ягын зур булмаган таулар әйләндереп алган, уртасында тәүлекнең узуына карап төсләрен үзгәртеп торучы гажәеп күле булган кечкенә генә бер авылда яшәгән ди Зыятдин исемле бер аучы Бу авылдан, патшага 25 ел хезмәт итеп, әфисәр дәрәҗәсе алып кайткан бердәнбер укымышлы кешене авылда гына түгел, бу төбәктә хөрмәт иткәннәр, ди. Төрле кинәшләр сорап анын янына ерак җирләрдән дә киләләр икән. Ул берәүне дә кире борып җибәрмәгән, кинәшен биргән, кыенлыклардан чыгу юлларын өйрәткән. Авыл читендәге оер кечкенә генә өйдә бу аучы ялгызы яши икән. Егет чагында яратып йөргән, авылның ин матур кызы Бәдрижамалын оныта алмаган ул. Җиләк җыярга дип урманга кереп адашып калган Бәдрижамалны. бөтен авыл халкы белән айлар буе эзләп тә. таба алмыйлар. Аю-бүре ашаган икән. Кызыл яр хужасы урлаган икән дигән имеш- мимешләргә да карамый. Зыятдин сөйгәнен эзләп. айлар буе урманнан кайтып керми Етлаң артык таләп тә таба алмагач, тире белән сөяккә калган вкгете өзигән егет КӨННӘРДӘН бер көнне ин өстенә биштәрен аса да. авылдан чыгып китә. Байларда хезмәтче булып зшли. аз гына булса да укырга, язарга өйрәнә сотрак байнын малае урынына патша хезмәтенә алына. Яхшы хезмэтитюнечен па ана жһисәп ләоәжәсе бирә зур бер авылны, янәшәсендәге урман-кырлары белән бергә^шьщ .гарамагтына тапшыра Бу авыл халкы ана ясак тулэг.торырга тиеш бужс Тик аны байлык та. дарәжә дә кызыксындырмый, ул ■ план Бәдрижамал белән җитәкләшеп йөргән сукмакларны ““"ә™ син беп ап-ак сакаллы карт керә дә болай ди: «Улым, синен Бәдрижамалын исән, син анын белән бу дөньялыкта очрашачаксың, ул синс көтә'.-ди. Иртәгесен патшадан ^Шулай Зи“ — ^гаИвылына кайтып яши башлый. Атналар буе урманга китеп югалып т о р у ы ™ . ж д в а п бирә. Айгөл НУРЕТДИНОВА- ят ятуя», ««"“ай •”» хитвр китабы аш*ы. *■ "“* *ши сабый бала югала Икенче көнне тагы бер баланы зур бер кошның атып китүен күреп катар Кызыл яр хужасы балатар урлый. Ул көндез бөркет булып оча икән дигән хәбәрләр тарата Кызыл яр дип йөртелгән текә кындагы мәгарәдән бала елаган авазны ишетүче аучылар халыкка шом өстиләр. Ярдәм сорап, .хатык Зыятдин өенә жыела Бергә кинәшеп. бер төркем аучыларны Кызыл ярга җибәрергә булалар Ике атна буе эзләсәләр дә. атар буш кул белән авылга кайталар Кызыл яр тирәсендә бернинди кошнын да очмавы, бер генә жәнлекнең дә күренмәве Зыятдин аучыны гажәпкә калдыра Күпме генә эзләсәләр дә. аучылар кыядагы мәгарәгә керү юлын тапмыйлар Бик озак уйлаганнан сон. егет хәйлә корырга була. Бер көнне ул авыл хаткыннан мал-туарны көтүлеккә кумаска, үхтәренә өйләреннән чыкмаска үтенгән, ә үзе яна гына суелган сарык тиресенә бөркәнеп көтүлеккә киткән. Үлән ашаган сарык кебек кыланып, әрле-бирле йөренеп, ара тирә бә-ә-әә-лдәп тә куйгалап. төш авышканчы йөргән ул көтүлектә Инде тәмам арып, бераз ял итәргә дип яткан аучы йоклап та кигкән Бер-бер канаты икешәр метрлы кошнын янына төшүен дә. тире белән бергә аны һавага күтәреп алып менүен дә сизмәгән ул Ярты сәгатьләп очканнан сон. кош Кызыл ярга житкән. сызгырган тавыш чыгарып кыяга якынлашкан, шулчак мәгарәгә керү юлын каплап торучы, колач җитмәслек зурлыктагы түгәрәк таш артка шуышкан Филләр дә жинел генә керә алырлык тишек барлыкка килгән Кош мәгарәгә очып кергән дә. төрле сөякләр аунап яткан почмакка корбанын ташлаган да. кире очып чыгып киткән. Вак ташлар түшәлгән идәнгә килеп төшүгә аучы уянып киткән Шыгырлавык тавыш чыгарып, түгәрәк таш. моңа кадәр яктылык төшеп торган тишекне каплагач, мәгарә карангыланып киткән. Шунда ук Зыятдин үэснен кайда икәнен аатап алган һәм сикереп торган Як-ягына каранган арада түбә түшәме акрын гына икегә аерылып, төрле асыл ташлар белән бизәлеп эшләнгән, төрле төстәге нурлар чәчеп торган тәрәзә барлыкка килгән. Мондый мату рлыкка сокланып, гаҗәпләнеп торган аучынын колагына таныш кой ишетелгән Мәгарә эчендә бер зат жырлый икән Кос таныш булса да. сүзләре башка булган бу жыр аучыны айнытып җибәргән Ул саклык белән генә мәгарә эченә, көй ишетелгән якка атлаган Менә вак ташлар түшәлгән илән төрле ташлар белән бизәлеп, төрле бизәкләр төшереп эшләнгән келәмгә әйләнгән Мәгарә эчендә яктырганнан-яктыра бара икән Ике ягында төрле лиләк-җимеш агачлары, лөньялыкта үсмәгән чәчәкләр үсеп утырган гаҗәеп матур юлдан бара торгач. Зыятдин зур гына аланга килегг чыккан Ә аланнын уртасында кечкенә генә бер күл дә бар икән Берсеннән-берсе матур күбәләкләр очкан, төрле кошларның сайравыннан тибрәлеп торган дулкынлы күл кырыенда туктап озак торган ул Менә җырчы затнын тавышы якынла гына ишетелгән: Йокла, балам, күз нурым. Бөркетем син. былбылым Хәзер йоклап ял итсәң. Шат йөрсрссн көнозын Әлли-балли бәү итзр. Улым йокыга китәр Ел үсәссн. көн үсәр. Ә үскәч ауга китәр Менә шунысы аяныч Син кешедән тусан да. Алар каны булсаң да. Син очарсмн күкләрдә. Үрнәк булып күпләргә. Җитез, кө I каушап калган бөркет янына килеп. Бөркет бер сүз эндәшми, атармы тырнакларына эләктергән дә. Кызыл ярга габа очкан. Инде кояш офыкка кереп батканда, алар мәгарәгә кайтып җиткәннәр Ьәдрижачал аларнын яраларын чәчәкләр белән бик тиз дәвалаган Күл суында юындырып алган, нәни бөркет, ир балага, ә бөркел белән карчыга ир-сгеткә әйләнгәннәр Ашагач-эчкәч, бераз ял итеп алгач, хужа сүз башлаган. Спи. Зыятдин, бүген мина дошманымны жинеп, биләмәләремне турайтырга мтт.н. көченке дә. жаныкны да кызганмадың, шуна синен бер теләгеңне утарга әзерчен Яхшыдан уйла, иртән мина айтсрссн Тан белән яна биләмәләрне карап кашырга кирәк Бу төбәккә кем хужа икәнен барлык кош-кошлар. хайваннар тапа кешеләр дә белергә тиешләр Мин ял итәргә киттем, а сез үзегез теләгәнчә кунст ачыгыз ьутсн бар да ссзнсн карамакта'—дигән Хужа китүтә Зыятдин башыннан уланнарын Ьәдрижамалга сөйләп биргән ' _ЛИП " ар Г ’" к 1ШК ............................................................................................. .......... ........... 3 “»иин Бәдрижамалны кНташ.Ттамәта,, ТР " Т ''”’ Г84 - КШ К * РШЫ СөйГӘНСН КТШШрЫН ^ тзантГн табыйк ™ "“2? " ар “ ш ™ШҺ калдыруны та аершм1,1 каи,аруны “ рар1а 6™п. бер-берсеннон тмергә аә аерылмаска антлар бирешеп, йокыга талганнар Бөркетләр, ике баланы да сарык көтүе уртасында калдырып, кирегә очкач, аннарына килгән көтүчеләр аларга таба җитәкләшеп килүче ике сабыйны күреп алганнар Менә алар сабыйларның авылнын югалган балалары икәнен танып алганнар, көтүне дә онытып, матларны ялгыз катырып, ике сабыйны кулларына күтәреп, авылга таба йөгергәннәр. Бу көнне авыл халкы бәйрәм иткән Көтүчесез калган сарыкларның берсе дә югалмаганын белгәч, халык арасында, бу аучы Зыятдинның эше, дигән хәбәр таралган. Бар да анын әйләнеп кайтуын көткән, тик ул кайтмаган. Аны эзләргә киткән аучылар, урман эчендәге чытырманлыкларның берсендә дисталәгән карчыганың үле гәүдәләренә юлыкканнар. Еракта гына, һавада очучы, ике гаять зур бөркетне күреп калган аучылар, Зыятдин бөркеткә әйләнгән икән дигән яңа хәбәр алып кайтканнар. Тора-бара авыл халкы тынычланган, балалар табылган көннән башлап, көтүлектән бер генә сарык та югалмаган Бу төбәккә тыныч тормыш килгән. Бу вакыйгадан соң, инде бер ел вакыт үткән Кеше заты белән нәселен үрчетә алмаганын аңлаган хужа. Зыятдин белән Бәдрижамалга бергә яшәргә рөхсәт биргән. Аларнын ике игезәк ир балалары туган. Хужа мона сөенеп туя алмаган, өч ай тулгач, алардан нәни бөркетләр тәрбиялим, дип сөйләнеп йөргән Ата-ана кайгыга калганнар Көннәрдән бер көнне күрше төбәкләрнең берсендәге көтүлектән бер сарык бәрәне алып кайткан бөркет —Күршедә генә очсыз-кырыйсыз болыннар жәелеп ята, болын тулы көтүләр, көтүчеләренә кадәр юк. Берәр кеше баласын урлап бөркет ясарга, күбрәк көч туплап, шул төбәкне яулап алырга!—дигәч. Зыятдин сикереп торган: —Инде мин сине кешеләрне тынычлыкта калдырырсың дип уйлаган идем, шуна күрә дә сиңа тырышып хезмәт иттем Әле һаман явыз эшләреңне ташларга җыенмыйсын икән Улларыбызны да. мине дә начар эшләргә кулланырга уйлыйсын Мин мона каршы. Улларым да, үзем дә сина хезмәт итмәячәкбез. Сина да кешеләргә зыян китерергә юл куймам!—дигән ул. —Син каршы, кем соң син, миңа каршы торырлык көчең бармы соң синен? Мин сина боерык бирәм, синен киңәшен мина кирәкми. Мин сина болай ла күп мөмкинлекләр ачтым, ә кешеләргә килгәндә, алар миннән куркып торырга, һәркөнне ясак түләп торырга тиешләр. Сина килгәндә, мин исән чакта, син беркайчан да кеше була алмаячаксың,—дигән хужа канлы күзләрен Зыятдинга төбәп —Бу очракта мин сине кара-каршы сугышка чакырам. Тик көрәш беребез жан биргәнче булырга тиеш,—дигән аучы. —Бәгърем, син нәрсә эшлисен? Ул сине юкка чыгарачак, мине тол калдырма, балаларыбызны кызган, дип елый-елый Бәдрижамал Зыятдиннын кочагына ташланган —Ярый,—дигән хужа,—мин моңа риза, тагы сина кыюлыгың өчен хөрмәт йөзеннән мәгарәнең бер серен ачам. Әгәр дә мин жинелә калсам, синен улларын да, Бәдрижамал да күл суында юынып, сихер көчен юкка чыгара алалар, шунын белән бергә аларга мәгарәдән чыгу юлы да ачылачак. Тик син генә мәңгегә бөркет булып калачаксын. Әгәр дә мин җиңсәм, бар да элеккечә калыр. Син шуна ризамы? —Минем дә бер шартым бар,—дигән Зыятдин,—иртән иртүк көрәшне башлыйбыз, көн озынлыгында бары тик бөркет кыяфәтендә генә калырга, жинүче булмаса төн озынлыгында кеше кыяфәтендә көрәшне дәвам итәргә! Шулай итеп, алар, Бәдрижамалнын елый-елый сугышмаска үтенүенә дә карамастан, тан белән очрашырга килешеп, төрле бүлмәләргә таралышканнар Тан атуга һавада аяусыз көрәш башланган, йолкынып алынган беренче каурыйлар бөтерелә-бөтерелә җир өстенә коелган Тирә-юнь тынып калган, бар да һавадагы бәрелешне күзәткәннәр Бөркетләр бер-бер артлы жиргә егылып төшеп, жирдә канлы эзләр калдырып, тагы һавага күтәрелеп, бер-берсенә ташланганнар Гәүдәгә зур бөркет акрынрак хәрәкәтләнгәнгә, кечерәге уктай атылып төрле яктан һөжүм итә икән Берсендәге көчне, икенчесеңдәге җитезлек тигезләндергәнгә, берсе дә җиңүгә ирешә алмаган. Инде кич якынлашкан Бер мизгелдә Зыятдиннын исенә Бәдрижамалнын әйткән сүзләре килеп төшкән: күзләреннән саклан, аның көче күзләрендә! Унайлы мизгелне туры китереп, кояшка каршы яктан ул дошманына һөжүм иткән, сул күзенә тырнакларын батырган. Алар икесе дә бөтерелә-бөтерелә жиргә килеп төшкәннәр Икесе дә бик озак тынсыз ятканнар. Сул күзе күрмәгән зур гәүдәле бөркет акрын гына һавага күтәрелгәндә, инде кояшнын офыкка кереп баруы булган. Ул бар көчен җыеп мәгарәгә таба очкан. Инде ул мәгарәгә кайтып җиткәндә кояшның сонгы нүрдары офыкка кереп югалган 1ән «итсен. Дошманны җиңүенә ашланып, яраларыннан канын гачыза-тамымсукмакган атлаучы, бер күзен кар., чүпрәк белән бәйләгән пәһлеван мряына а) .ы Зыяшгн миен бае кан N I бер генә минутка адданрак кайтып жилкән булган АЯУКЬП сутыш лавам иткән Күле белән бергә ярты көчен лә югалткан тау чуткае ы житез һәм хәйләкәр аучыга каршылыкны азрак күрсәтә башла, ан. Инде ^,Гте1шгюен ЧЧ АЛ котмәгәнлә сонгы көчен жыеп аучыга ташланган һәм аны җиргә егып тешләрен боә.енә батырган Аччы бар көченә тнбеп җибәргән Хужа янәшәдә горган мәрмәр баганага килеп бәрелгән. Анын авызыннан, борыныннан кан - Мин жинелдем. ләкин син дә шатланырга ашыкма, хәзер безнең каннар бергә кмпылды. беләгеңне кара, минем урынга син каласын, тик минем соңгы сулышым белән мәгарәнең сихри көче лә юкка чыгачак. Син гали Оөркег булып ком нтәчәксен. төннәрен кеше кыяфәтенә керү мөмкинлеген синдә калдырам Ган атканчы у тирынмы һәм Бәдрижамалны ат ла. мәгарәдән чыгарга тырыш Таң агуга мәгарә юкка чыгачак, бу урында бары бер текә кыя катачак. Ә хәзер син мине катдыр, мин сүземдә тордым Калганын үзен теләгәнчә зшлә'-дигән дә. тау хуждсы аңын җуйган Шу .чак улларын ияртеп Бәдрнжамал атанга килеп чыккан Алар бар да Зыятдиннын кочагына ташланганнар. — Мин жиндем. ул сүзендә торды, тизрәк моннан китәргә кирәк, минем яратарны дәвала, үзен дә баталар да күл суында юыныгыз! Тан атканчы мәгарәдән чьпьш китәргә! Ашыгырга кирәк'—дигән Зыятдин. Ул әйткәнчә, барысын да лиләп, алар сукмак буйлап барып мәгарәдән чыгу юлын тапканнар Бормалы-бормалы юлдан аска төшеп житкәнчс. тан ата башлаган -Ни генә булуга карамастан, авылга кешеләр янына кайтыгыз, минем чакга барысын да сөйләгез, алар сезне ташламаслар, мин дә һәрвакыт сезнен янда булырмын, дип әйтергә өлгергән Зыятдин. Кояшның беренче нурлары жир өстене сибелгән. Кыя чайкалып киткән, күк күкрәгән тавыш чыгарып, жиртә ташлар сибелгән, бормалы юл юкка чыккан Шул минутта Зыятдин бөркеткә әйләнгән дә һавага күтәрелгән. Күпме генә чакырсалар ла. ул алар янына төшмәгән, чөнки ул глп-гади бөркеткә әйләнгән Бик озак көткәннән сон. Бәлрижамал улларын җитәкләп авыл ягына юнәлгән Төш җиткәндә авыл халкы, икс игезәк малайлар ияртеп, авылга кереп килүче Бәдрижамалны күреп шаккаткан. Ут авылдашларыннан аучы Зыятдиннын өен күрсәтүләрен сораган Барлык авыл халкы җыелып аларны авыл кырыенда! ы өйю урнаштырганнар Тормышны башлап җибәрергә атарга бар да булышкан, ә кичләрен Ьәдриждмалның сөйләве буенча, аучы Зыятдинның батырлыклары турында тыңлыйлар икән. Тик Бәлрижамал сөйгәненең озын төннәрдә, кеше кыяфәтендә бу йортка кайтып йөрүе!! сср итеп саклаган Жәиге кыска төннәрдә, улларын ияртеп Кызыл ярга, бөркетле кыя янына сөйгәнен күрер өчен үзс дә еш барган, чөнки аучы Зыятдин кешегә дә Бөркеткә дә бары шул Кызыл ирлагы кыя итәгендә генә әверелә икән. Бу вакыйгалардан сон бик күп еллар үткән, бик күп сулар аккан, игезәкләр үсеп житеп. үзләрснен тормышларын корганнар Алардан туган балалар үсеп җиткән Аучы Зыятдинны да авыл халкы сирәк искә ала башлаган Бәдрнжамал әби генә атна саен Кызыл ярга бара икән Шундый бер чыгып китүендә ул әйләнеп кайтмаган Икенче көнне игезәкләр әниләрен ззләп Кызыл ярга киткәннәр Ярты юлда зур таш күләгәсендә хәлсезләнеп яткан әниләрен тапканнар. Мәңгегә ташка әйләнәсен белсә дә. ул мине ташламады, ул хәзер да минем янымда Мине шушы таш янына жирләгез. Бу минем сонгы әманәтем, улларым, әтиегез дә шуны теләде,—дигән дә. Бәлрижамал уллары кулында ждн биргән. Бөтен халык җыелып аларны сонгы юлга озаткан. Матур бизәкләр куеп ЭШЛӘНГӘН чардуган белән әйләндереп алынган, авылнын Кызыл ярга бара торган юлмын уртасына урнашкан ялгыз кабер өстенә куелган таш астыннан бәреп чыккан чишмәнен шифалы суын эчәргә ерак төбәкләрдән дә кешеләр килеп торалар, ди. Шул чишмәнен саф суын эчкән парлар бер-берсен яратып озын гомер кичерәләр икән. ди. Буранлы кыш көннәрснен берсендә адашып калган юлаучылар, нурлар чәчеп торган ташны күреп, авылны эзләп таба алганнар һәм исән калганнар. Дөньялыкта чәчәк аткан Зыятдин белән Бәдрижамалнын мәхәббәте, икенче дөньяда да чәчәк булып төрле нурлар чыгарып, янып тора икән, лшән имеш ми иешләрне дә ишетертә туры килде Нәрсә генә булса да. алар хәзерге көндә лә кешеләргә хезмәт итәләр,