ХАНЛЫК ЧОРЫНДА БОЛАК АРЪЯГЫ КАЗАНЫ

К азан турында аз язылмаган. Меңъеллык шәһәребезнең үткәне турында елъязмалар, тарихи документлар һәм археологик истәлекләр сөйли, матбугат битләрендә көн күргән күп санлы мәкаләләр һәм монографияләр, әдәби һәм публицистик әсәрләр анын шөһрәтле сәхифәләрен яктырта. XV—XVI гасырларда Көнчыгыш Европада ин гүзәл калаларнын берсе булган Казанның тарихи үзәге—кремле, анда булган урамнар, капкалар һәм биналар турында тарихи әдәбиятта байтак материал бар. ханлык башкаласынын сәяси һәм икътисади тормышы да халкыбызга ярыйсы ук җиткерелгән. Әмма ул чорда шәһәр яны булып, бүгенге көндә анын территориясенә кергән авыл һәм бистәләрнең барлыкка килү, тормыш-көнкүреш һәм этимология мәсьәләләрен өйрәнмичә, аларнын кала белән мөнәсәбәтләрен белмичә мәркәзебезнең тарихын тулы итеп күз алдына китереп булмас иде Әйтергә кирәк, бу җирләрнең күпчелеге (мәсәлән. Болак арты һәм Кабан арты), археологлар күрсәткәнчә. Казанның тарихи үзәгеннән, шул исәптән кремльдән дә. кешеләр тарафыннан алданрак үзләштерелгән (Казань в памятниках истории и культуры.—Казань. 1982, Археологическое изучение булгарасих городов: сборник/редкол Ф Ш. Хузин и «.< А.. ч.~ .•. та Кашн -1949.—С 44) Ялты ташу накытынла елга агымы үлгәргән Идел һ.*м Калансу елгаларының мул су ташкыннары Балак буалап Түбән Кабайга менгәннәр, ә жәй башында барлыкка килгән кире агым күл һәм елганы сафландырып юрган Әйтергә кирәк. Балак Калан өчен елга порты ролем үтәгән Плед буйлап шәһәргә кинән лур сәүдә суднолары Калансу елгасы тамагында туктарга мәаебүр булганнар. тонар мондагы пристаньнарда Бишбалтала. Ьакалддда. Е.инта\ ла> күл санлы кечкенә судноларга бушатылып Калаисулан Болакка менгән шуннан катаның сәүдә нокталарына лигкерелгән Каланы у нанлы коры асир кеглары ал бул ым 1ЫКЫН. Илсл—Калансу Болак су юлы шәһәрнсн төп сәүдә аргериясе саналган. Каданлылар с.нанын хәлен даими күтәтеп торганнар анын ү миен күн тапкырлар гурангканнар һәм тигезләгәннәр. яр буйларын чисгарткаииар һәм ныгытканнар 1505 елла. Мөхәммәтәмин хан чорын,га. Ьагакныи төбе һәм ярлары имән бүрәнәләртә төренә. ә мона каләр анын төбенә таш дәедтәи бллтан Шул нисбәттән «Казан х.тб.»р.1«»рс* |.л «егасы 1929 елла «Балак кушылдыгы борынгы иманнардан ук яшәп ки нән ясалма канат- лигән нәтиҗә ясый япн • Болак артымым байтак ■•90 «ысшс яны ташу.ларда су астында калганлыктан. мпми к>й челләсендә дә килмәс саклыклы жирмр өслен тек ят.» Кеиле.ь«р елгамын ' и - а . и ~~ и " " '* К«»рәеш бистәсе булып, икенчесе аннан төмкяктарак. археоиммк тикшеренү ыр хүрс.мкаича. XIII \|Ч гасырлар, ха барлыкка «ки.Я1 пил1ир тапф авылы \\| I.кларнын икенче ярмачамда шушы ааыл нитсен лә урыс горяк пункты Ямчьиар бист.лсе фирмалаша Шушы бистә тмроссивә халык телемлә Патиш күле Шарсво окро) дип йөртел 1.*н күл бллпнл XIX гасырны»* "о нче елларында бу күлнен яшәве билгеле < Заримама II Очеркы Арешыеы Ка и.-., преи.ы\ии\ тт-нни и/яекә каш» 1477 С 212) Болакмын түСымге Каынглта якын агымында, җәйле Гаилияк ярминкәсе лхфъ«гәи (хәерле нирк Кш Баллый лрамы башланган урын арасы) Халык монда имми яши атчка .и суднолар өчем ттричадир нрислинь нчкан. би ир өчен корылмалар шлеләм лннииим күп млтәренмәм кмнәм кунакларны сәүдәләряорис каршы аллан кларга сагу АТ* һ.*м яшәү ««чем шартлар тудырган Коры лмд тарын боры тик ташлан ипләшәм Заһир мунчасы ты.и беяә (тилеле 1552 ешын 2$ атлетына каршы төнлә Каимны игтурм лаг анда лрыс лкчы тары -(исламнан икенче шәһ.*р1ә якын ялылиа чокыр ир катылылар һәм 1я ларлар! а шәһәрләп чытар1а мөмкинлек бмрыыаедәр Һәм омда, шәһәр нииры астында. Лянр дин йөртелгән таш млнча Сыр шлшы мунчада воевода клип ы буенча урнилитмлар* днп хәбәр итә сти>мачы т 1рглншв ка *гиь гм шм шторчым и«хтргмтишам так таиитеш ы авторы ьоичттарыев Ф III Хуят. А I СитАтея) Аашнк II*) т> •Ф>хт* /УҺФ—С 34) Ьл мунча Iмонда лллгыи берничә млнча жыр башшнЛ! Ьпыи салынганлыгы билгеле) кремль калкулыгының инеш-чишмәләргә бай төньяккөнбатыш итәгендә. Болакның Казансуга койган урыныннан ерак булмаган жирдә урнашкан булган. Казанлылар Болак артын XV—XVI гасырлар чигендә интенсив үзләштерүгә керешәләр. Елга аркылы күперләр салына, төрле үләннәргә бай көтүлекләр, тезелеп киткән бакчалар, хуш исле печән болыннары барлыкка килә, балыклы дистәләгән күлләр һәм елгалар кешегә хезмәт итә башлый. Көрәеш бистәсеннән көнбатышта Эчке Казан (Ичка) дип йөртелгән елга агып яткан, ул Түбәнге Кабан һәм Болак арасында урнашкан күп санлы кечкенә күлләр, инеш- чишмәләрдән туенган. Бу елга Зур Болактан 200 метр көнбатышта башланып, көньяк һәм көньяк-көнбатыш юнәлештә агып. Казансу тамагыннан көнчыгыш якта 3 км. ераклыкта Иделгә койган (тамагы Иске дамба дип аталган урында булган) Эчке Казан XVII гасыр һәм аннан сонгы Казан шәһәренең планнарында озынча һәм боргаланып яткан күлләр һәм кушылдыкларнын чолганып беткән чылбыр булып күренә. Казанлылар бу елгадан XV—XVI гасырларда интенсив файдаланганнар, чөнки моннан су юлы. Елантауны әйләнеп үткән Туры Казанга караганда, кыскарак булган (Калинин Н Ф История Казани с древнеиших времен до XVII века// Рукопись докт. дисс — Архив НЯЛИ АНТ—Ф 8. Оп. I. Ед. хр. 202). Шушы шактый ук мул сулы елга белән Түбәнге Кабан күле арасында куе кара урман башланган, ул күлнен көнчыгыш яры буйлап дәвам итеп. Арча урманы белән кушылган Болактан алып Тирән Үзәк дип аталган үзәнгә кадәр елъязмаларда телгә алынган Падишаһ болыны (Царев луг) жәелеп яткан, һәр жәйдә шунда сабантуй, ат чабышлары, хәрби өйрәнүләр үткәрелгән, шәһәр халкы йөзләгән чатырлар корып, елнын ин матур мизгелен саф һавада, кәеф-сафа корып уздырган. Бу болын турында А. Курбский хшитна Репринттн■ ниспроишпМгние и китим 1923 г Кайчы.. 1990 —С. 195) Көрәеш авыл тарымын мөселманнарда хөрмәме санамам жраг лар яныилд барлыкка кинәне .м билгеле Хәзерге Көлхог батары жирсн.лә олы бер мөселман шраты булган. К1»р.<спи.*рнсн шмны борынгы иггс урынны саклаучылар булу ихтималы булып. Казан үсү процессында монда бистә барлыкка килә Әйтергә кирәк тарихчылар арасым.га биегәнен ашышын Олуг Мөхәммәт ханга күрсәткән хезмәтләре өчен бу авыл биләмә итен бирелгән Кор.кмм бәк исеме белән бәйләүчеләр лә бар Ханлык чорымы Көрәеш «кемле аныл Тау ягында ла булгин (Чернышон I Н Селпшя каюпскоео ишства Iпо тк чиным кыигам) // Виприсы нпноеенею тюркая шчных нарохкш (ряһг/и Пошыжъл каымь 197/ Выпухк / С 272 292) Көрәеш бистәсемсм ярыйсы гына г\р бу нам Ботик артынлл әһәмиятле роль уйнанын хаилыкнын атаклы морзасы Чапкынмын әтисс Үтәш (бу кешемен ханлыкта зур роль уйнавын анын урыс стья1м.сюрыни сш телгә алынуы сөйли) салдырган мәчгг күрсәтә Мәчет таштан миләнгәм б% парга тиеш, 15б< 156Х еи ы м зу теркәү кенәгәләрсиаа гипәги Каим ип пыш инин сон 13-16 сл үткәннән сон да исән бу нан ә агачтан зшламгәм бармак мәчет». *р лә юк игслгәннәр| ул телгә апама (Сптик . пиармюй кмиги .■ Адзаям < «гкЯи* Ка шнь, 1877 С к0) Шәһәрләп бу бистәг ә юл Кырым КЛИКА ымнан (иш ТАНЫП Болак аркылы салынган күпердән үткән 1552 елмын каиилмллр өнен фаҗигале җәендә шушы бистә урнашкан Кырым юлынла. Үтәш мәчете янында урыс паннасы Инан IV нен шәхси полкы лагерь булып урнаша Чанлык яулап алынганнан сон Көрәеш бистәсе яшәүдән туктый. бу жмрләр Казанмын беренче архнспискппы |уриша биләмә итеп бирелә (билгеле, гитарлар моннан куыла урыс креельмнниры күчертеп утыртыла). Көрәеш атамисы онытылып, архнепне комская слобош булып китә Тирән үзәктән еракта түгел. Туры Каин буйлап Т.интауп яенмны. XV гасырла барлыкка кинән, күн санлы сәүдә һәм хәрби кораблармы сыйдырырлык УНЗЙЛЫ дәү бухтасы булган Ьмшбдлта исемле тагын бер тагар бистәсе хрмам кисүчеләр, балга осталары һәм кораб тхнүчел.*р бистәсе гөрләп яшәп яткан