ВАТАННАН ЕРАКТА ТУГАН ҖЫРЛАР

о Казан утлары» журналының баш мөхәррире исеменә Мәскәүдән игътибарга лаек бер хат килеп төште. Аны Мәскәү дәүләт Халыкара мөнәсәбәтләр институтының кафедра мөдире, профессор Абдулхан Габдрахман улы Әхтәмҗан язган. Хатта мондый юллар бар:
«Хөрмәтле Равил Габдрахман улы!
Мин күп еллардан бирле Германия тарихы һәм. берочтан, заманында әсирлектә килеш нацизмга каршы аяусыз көрәшкән жәлилчеләр язмышын өйрәнәм. Күптән түгел Мәскәүнец «Особый» архивында кызыклы бер материалга тап булдым. Ул—Ватан сугышы елларында Берлинда латин нмлясында чыгып килгән «Татар әдәбияты» дигән журналнын бишенче саны. Ү. Науруз дигән кешенен (бәлки бу анын псевдонимыдыр) «Шагыйрь- дигән шигыре миндә аеруча зур кызыксыну тудырды. Хәлбуки, бу әсәр Муса Җәлилнең шул ук исемдәге шигыренә гаять аваздаш... Әлеге журналнын алдагы саннарын әлегә таба алмадым, һәрхәлдә, анын биш саны чыгуы бәхәссез...»
Абдулхан әфәнде. хаты белән бергә. • Татар әдәбияты- журналының тышлыгы. Ү Науруз шигырьләренең ксерокопиясен һәм шул турыда махсус язган мәкаләсен дә җибәргән.
Чыннан да. Ү Наурузның «Шагыйрь»е Муса Җәлил шигыре рухында язылган икән шул. Гүяки, аны М. Җәлилнең:
Төн утырып шагыйрь нәрсә язды9
Нинди хисләр аны ярсытты ?
Язганнарын биреп җил иркенә.
Таңда үзе кая ашыкты —
дигән сорауларына җавап рәвешендә язылган диярсең.
Без Мәскәүдә иҗади кимәлдә яшәүче. Татар мәдәни җәмгыятьләре Координация советы рәисенең беренче урынбасары, профессор Абдулхан әфәнде Әхтәм-җанның мәкаләсен (тәрҗемәдә) һәм сугыш елларында Германия башкаласында нәшер ителгән «Татар әдәбияты» журналында басылган Ү. Науруз әсәрләрен укучыларыбыз игътибарына да тәкъдим итәргә булдык.
«Үлмәс җырын шулай тудыра!..»
1944 елның язында нацистлар Германиясенең үзәгендә татар телендә басылып чыккан ошбу шигырь юллары, бер яктан, жанымны дулкынландырса, икенче яктан, сораулар да тудырды. «Шагыйрь» дип аталган бу әсәр кемгә багышланган? Анын авторы кем? 1944 елда Берлинда нәшер ителгән «Татар әдәбияты» дигән альманах көтмәгәндә кулыма килеп кергәч, миндә әнә шундый сораулар тууы табигый иде Моңа кадәр мин «махсус» дип аталган архивта эзләнгәндә нацистлар Германиясенең төп идеологлары Розенберг һәм Геббельсның пропаганда органы булган «Винета» эшчәнлеге белән танышкан идем инде...
«Татар әдәбияты» (5 сан) латин хәрефләре белән басылган, зәнгәрсу-соргылт төстәге йомшак тышлык белән чыгарылган. Үзенчәлекле әдәби альманахның титул битенә, баш мөхәррир һәм нашир буларак, танылган эмигрант Г Шәфи Алмас, әдәби мөхәррир буларак Г. Хәмиди кул куйган. Тышлыкның соңгы битендә журналнын исеме һәм чыгарылыш мәгълүматлары немец телендә бирелгән Журналнын башка саннарын эзләү әлегә нәтижә бирмәде Ул басмалар 1943 елның беренче яртысында чыккан булсалар, аларда Гумеровның. ягъни Муса Җәлилнең һәм аның көрәштәшләренең шигырьләре дә булырга мөмкин иде
Бу басманын бишенче саны нәрсәсе белән игътибарны жәлеп итә соң? Анда һ Такташ әсәрләре, һетенең ниндидер Рабига татарчага тәржемә иткән язмалары басылган Әмма игътибарны иң жәлеп иткәне— «Яшь көчләр» дигән бүлектер мөгаен Анда аһәне белән Муса Җәлил шигырьләренә аваздаш әсәрләр басылган Мәгълүм
ки. Жал ил не н көрәштәшләре арасын ла сугышка кадәр үк шигырьләр язган әдип һәм журналистлар булган. Әмма бу басма дөнья күргән вакытта Жалил группасы фашистлар тарафыннан кулга алынган һәм Алман рейхынын хәрби куәтен какшатканнары өчен империя суды тарафыннан үлем жәзасына хөкем ителгән инде Муса Жалил белән бергә Абдулла Алиш, Әхмәт Симаев, Гайнан Кормаш һәм башкалар жәзаланып үтерелә
•Татар әдәбияты»нын бу санындагы шигырьләр астында инде башка исемнәр Ү Науруз, И Хайруллин. Р Рабига. Г Мокамай һәм легионер К Шакиров 3. Танып дигән кешеләрнең шигырьләре аерым цикл итеп бирелгән Алмания тарихын өйрәнүче буларак, шуны билгеләп үтәсем килә шул замандагы наиистларнын большевикларга каршы юнәлтел- гән пропагандасы никадәр көчле булуга карамастан, әлеге журнал нейтраль позициядә тора, андагы әсәрләр, сагыну-сагыш. жирсү хисләре белән өртелгән Татар шигърияте буенча белгеч булмасам да, мина калса, әлеге шигырьләр нормаль әдәби телдә, кемгә дә булса ачу сакламыйча, «зур сәясәткә» кагылмыйча язылганнар. Алар гаилә жылысын. Ватанны ихлас carыну хисләре белән сугарылганнар Яшь шагыйрьләрнең бу шигырьләре •• Моабит дәфтәре-ндәге әсәрләр белән шактый ук аваздаш Кайбер авторларның үз исем-фамилияләре урынына псевлоним-тәхәллүсләрен куйганнарын чамаларга мөмкин Ихтимал, профессионал әдәбият белгечләре әлеге шигырьләрнең тел-стиль чараларына, ритмика үзенчәлекләренә карап, аларның авторлары нинди шигъри мәктәпк ә карагайлыкларын билгели алырлар Шигырь юлларын анализлау-тикшерү билгеле бер нәтижәләргә дә китерергә мөмкин. Әйтик, бу әсәрләр профессиональ шагыйрьләрнең хәрби әсирләр лагерьларына барып укыган шигырьләренең язмасы түгелме икән ’
Арада Ү Науруз исеме (ә бәлки гәхәллүсе) белән бирелгән «Шагыйрь» днгән шигырь аеруча тәэсирле Ул Шагыйрьгә атап язылган, әмма аның лирик «Мин»е кем булуы билгесез. «Үлмәс жырын шулай тудыра!» - дип тәмамланган строфаның ике урында кабатлануы хисси гомумиләштерүне ассызыклый. шигырьгә «ачкыч» ролен үти сыман Науруз шигыренен рухы, гел-сурәтләү чаралары Муса Җәлил лирикасы белән аваздаш кынатүгел, алар охшаш, бер үк «ачкычта» язылганнар I үяки, лирик герой жәлилчеләрне хөкем иткән көннәрдә (шигырьләр аегына ла 15 03 44 ел дип куелган) Шагыйрьне искә ала. белә, хәтерли ул аның ү гемсез жырларын Авторның күз алдында - безнең өчен «Моабит дәфтәре»ннән мәгълүм Муса Җәлил тарафыннан 1942 елның октябрендә үк язылган •Шагыйрь» шигыре Бу ике шигырьнең аваздашлыгын ачыклау өчен кайбер юлларны чагыштырып уку да жигә
ЖЭЛИЛ шигырьләрен тәржемә итүче шагыйрь Вил Ганиев бе гән бервакыт сөйләшкәндә Ү Наурузнын «Шагыйрь»е турында сүз чыккач, ул да башлап Муса Җәлилнең шул исемдәге шигырен искә алды
Җәлилнең - Шагыйрь» шигыре рус укучысына, баш гыча. Арсении Тарковский тәрҗемәсендә билгеле Науруз шигырен укыган саен бер нәрсәгә һаман тирәнрәк төшенәсең ул Шагыйрьнең үлемсез жырлар ижат итүенә соклану белән бергә, анын үз якташлары язмышындагы, үз халкы намусын саклаудагы гаять зур ролен яхшы аңлап яза Шигырьнең үлемсез жырлар язучы олуг татар Шагыйренә багышланганлыгы кон кебек ачык Бит Муса Җәлил үзенен шигырьләрен нәкъ менә «жыр ырым- дип атаган габаса 1944 елнын язында, тиздән киләсе Җиңүгә бөтен җаны белән ышанган Шагыйрь турында шагыйрь яза Ә Науру«исеменә кем яшеренде икән соң’ Әлеге бездә бу сорауга жавап юк 1944 елда Берлинда «Шагыйрь- зигән шигырен бастырып чыгарган 6v шагыйрьнең кем булган гыгына -Науруз табышмагын- чишүдә, ихтимал, чит илләрдәге татарлар тормышын өйрәнүчеләрдән кем до булса ачыклык кертә алыр’’