ЭШ ТУРЫНДА «ЭШЧӘН КЕРПЕ» БЕЛӘН СӨЙЛӘШҮ

Татарстан китап нәшриятында шактый еллар бергә эшләгән каләмдәше Марс Н/абаев ана үз итеп, шаяру катыш ихтирам белән лисәнме, карт керпе» дип эндәшергә ярата (Ә ул әлеге тортмә сүзләрне мыек астыннан гына мут. хәйләкәр елмайган хәлдә йотып-сеңдереп җибәрә дәрес сүзгә җавап юк, янәсе.) Чыннан да, хаклык бар бугай монда Рәис абый Даутов эшкә тотындымы, тәннәрен сак кына яфрак-үләннәргә басып ауга чыккан керпе кебек, башын да калкытмыйча кыштыр да кыштыр гына килеп сәгатьләр буена встал артында утыра ала. әйе. үтә дә тырыш вә сабыр керпе кебек, күңел салып, вәземләп, нәзәкатьле бер пехтәлек белән башкара ул һәр эшен
Каләм иясе эчен бик тә кирәкле, бик тә әһәмиятле сыйфатлар түгелме соң бу?
- РӘИС абый' Башлыйк әле сүзне һарәхмәг илә' ДИГӘНДӘЙ кигап дөньясына ничек килеп кердегез Сез нинди юллар алып керде’
- Мин чын мәгънәсендә китап культы яшәгән гаиләдә үстем Һәммә кешегә шх \ җөмләдән өлкәннәргә - әти белән әнигә дә - китап җене' кагылган иде Мәрхүм әнием әйтик Тукай шигырьләренең барысын да диярлек күңелдән белә иде һәм яшьрәк чагында үзе дә шигырьләр яза иде
- Сез бит бөек үзгәрешләр - ахвдәнахе әлифба яңартып гор\ хар чорында хәреф танырга өйрәнгән б\ ын вәкиле Сезгә б ясалма киртәләрне телнең тамырына бахта чаб өчен уйлап чыгарылган кәйлеләрне имгәнмичә исән-сах кичеп чыгарга нәрсә ярдәм итте’
- Китапка булган ярату хисе яшьлеккә хас хыялый омтылыш канатландыргандыр дип уйлыйм Беренче-дүртенче сыйныфлазда мин яңалиф әлифбасы нигезендә УКЫДЫМ аннан кириллица язуында Бер әлифбадан икенчесенә кичүнең бернинди авырлыгы сизелмәде һәрхәлдә хәтездә шулай калган Шуңа күрә сугышка кадәрге чоруа УТЫЗЫНЧЫ еллаэда латин хәрефендә чыккан китаплар да соңрак кириллица белән чыкканнары да бертигез йотыла баруы Табигый бала чакта иң мавыгып укыганың маҗаралы китап бл ла инде ул Гражданнар СУГЫШЫ колхозлашу чоры әдәбиятыннан Кави Нәҗми Афзал Шамов Гариф Гобәй Мирсәй Әмир Гомәр Баширов (ул вакытта үзен Гомер Разин дип йөртә иде) И Гази һәм башкаларның хикәя, повестьлары тәрҗемә әсәрхәруән Робинзон Крлзо 'Мюнхаузен маҗаралары' Tv лливер лилипутлар арасында Мең дә бер кичә Андерсен әкиятләре бигрәк тә Жтоль Бернның Капитан Грант балалары' Серле утрах 80 мең километр су астыннан' кебек романнар балачакның иң матур хатирәләре бл лып сакланалар Инде хәзер исемнәре белән бергә әсәрләре дә онытыла язган язхчыхаруан Г Теләшнең
Өермә аша романы Г -Халикъ Садриның Безнең таң белән Ил батырлары Хәмит Рәхимнең 'Чишмә бленда' исемле әсәрләре дә ниндидер сихерле бер дөнья булып хәтездә сакланып калган Кабат \ кыганда алар инде әлбәттә, андый тәэсир калдырмаслар иде Слгыш башланган елны Казанга күчеп әүвәл 15 нче татар мәктәбендә аннан соң 8-10 сыйныфларны рлс мәктәбендә укыганда татар әдәбиятыннан тыш рус һәм дөнья әдәбияты җәүһәрләре белән дә шактый киң танышылды Аларны укыганда их татар балалары да шундый әсәрләрне яшьтән үк ана телләрендә укып үссәләр иде. дигән бер хис туа иде күңелдә Тәрҗемәче бу лып китүгә бәлки шул да сәбәпче булгандыр
- Димәк. без хәзер җитмеш яшьлең гомер биеклегеннән торып караганда үзегезне иҗади мохитка, әдәбият дөньясына үсмер чактан \к аңлы рәвештә хәзерли башлагансыз дип әйтә алабыз Мөгаен беренче иҗат тәҗрибәләре дә шхшы чорга туры киләдер әле7 Чөнки
- Әйе чөнки яшүсмер чакта кем генә шигырь яки хикәя язып карамады икән Андый омтылышлар миндә дә булды Хәтеремдә шул мәктәп елларында ук Микеланджелоның берничә сонетын һәм Ронсарның үземә бик ошаган шигырьләрен рус геле аша татарчага тәрҗемә иткән идем Ләкин мин язган нәрсәләремне беркайчан да беркемгә дә күрсәтмәдем Әдәби иҗат минем өчен артык илаһи нәрсә иде Графоман булудан курыктым Аннан соң. у й фикерләремнең заманга ярамаячагын да сизендем Институтта укыганда совет режимының аяусызлыгын аның бик күп талантлы зыялыларыбызны әдип язучыларыбызны бернинди гаепсезгә төрмәләрдә черетеп үтерүен сизенә идем Ул чакта ук инде мин Г Рәхим Җ Вәлиди Г Ибраһимов хәтта Гаяз Исхакыйларның аерым әсәрләре белән таныш идем Алар каян килде дип сорарсың’ Бер ишесе - шәхси куллардан Әйтик укытучылар институтында укыганда (1946 - 48 еллар) курсташ бер кызыбыз лекцияләрне язып барыр өчен авылдан Г Ибраһимовның 'Казакъ кызы' романы белән Кызыл чәчәкләр повесте басылган 2 нче томын алып килде Кәгазьнең кытлык заманы мин бөтен булган кәгазь запасымны биреп әлеге томны алыштырып алдым Дәрдмәнднең 1929 елда И Рәми җыеп бастырган шигырьләр җыентыгын исә туган тиешле бер авыл кешесеннән сорап алдым Гарәп хәрефләрендә басылганнарының бер ишесе үз әтиемнең дини китаплары арасында да бар иде (мәсәлән зур күләмле 'Мәрҗани мәҗмугасы! Әмма мондый төр тыелган әдәбиятның иң зур өлешен мин урладым Әйе. чын мәгънәсендә урладым Хикмәт шунда өлкән кешеләр хәтерлиләрдер китапханәләрдә уку йортларында ул заманны укучылар кулына бирелә торган һәр китапка цензорлар һәр ел саен диярлек ревизия ясыйлар иде Эчтәлеге идеологик яктан тотрыклы булса проверено фәлән ел' дип мөһер басалар да китапханәдә калдыралар тотрыксызларын* исә каядыр җыеп алып китәләр иде 1947 елның ахырында яңа ел алдында шикелле укытучылар ИНСТИТУТЫНЫҢ татар теле һәм әдәбияты бүлеге кабинетында (китапханәсендә) дә ШУ НДЫЙ бер ревизия ясалды Үл елларны татар теле һәм әдәбияты бүлеге Казанның Зур кызыл урамында монастырь каршындагы ике катлы таш йортта урнашкан иде Икенче каттагы зур гына бүлмәдә -китапханә Бүлмә тәбәнәк аяклы биек шкафларны янәшә тезеп куеп икегә бүленгән Ишектән керүгә - уку залы, шкафлар белән бүленгән түр якта китап киштәләре Анда китапханәче апай утыра Мин китапханәдә еш була торган идем Бер көнне керсәм түр як идәнендә тәртипсез рәвештә таралып бер өем китап-журналлар аунап ята Мин китапханәче апайдан ‘Бу нинди китаплар соң’- дип сорыйм
һитапханәдән изъять ителәсе китаплар - ди Аннан нишләтәләр соң аларны’" дим Нишләтсеннәр өеп яндырачаклар 'Карап багарга ярыймы соң’’ Мин китапханәче апай белән дустанә мөгамәләдә идем Ярар кара - диде бу Мин карый башладым Шундук кан басымы башка китереп бәрде. күзләр томаланды Яңалиф Атака Безнең юл' Вестник татароведения журналларының саннары Газиз Гобәйдуллинның тарихи хезмәтләре 1926 елны Бакуда узган Тюркология съезды материаллары Г Сәгъдинең Татар әдәбияты тарихы Символизм турында’ исемле китаплары һ б һ б Китап, журнал битләрен ачып карап укыган булам әмма мәгънәләренә төшенмим мидә бер генә уй кайный Бохарны яндырып юкка чыгарачаклар бит! Шулай бик озак миңгерәүләнеп утыруым мин Ул арада китапханәче апай зал ягына да чыгып йөргәли башлады ШУЛ чакны мин форсаттан файдаланып үземә аеруча кадерле тоелган китапларны журнал саннарын калтыранган кулларым белән әкрен-әкрен генә идәннән бер ун сантиметр чамасы гына күтәрелеп торган шкаф асларына шудырырга тотындым Соңыннан аларны л ку залы ягыннан
кулны тыгып алу артык мәшәкатьле булмады БУ уркланган. дөресрәге янып бетүдән коткарылган басмалар әле дә булса минем шәхси китапханәдә саклана фәкать берничасе генә ышанып укырга биргән кешеләрдән кире кайта алмады
Шундый характердагы китапларны укый-укый. миндә татар әдәбияты тарихын иҗтимагый тарихны өйрәнү шул өлкәне үземә профессия итеп сайлал фикерте дә гуган иде Әмма моның өчен минем уемча шәрекь телләрен (гарәп фарсы төрек) яхшы белу кирәк иде ШУНЫ истә тотып ике еллык укытучылар институтын тәмамлагач мин бернинди рекомендациясез дигәндәй Мәскәүдаге көнчыгыш телләре институтына (институт Востоковедения) киттем Ләкин анда тулай торак юк булып чыкты алырга дип тә бик ашкынып тормадылар Кире кайттым Университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегенә өстәмә имтиханнар бирү шарты белән өченче курска керергә теләп кафедра мөдире Рабига Афзаловна Хакимова янына да еш барып йөрдем Ул өченче курска ала алмыйбыз беренче курстан башла дип юлны кискәч, нишләргә белмичә уйланып йөргән арада армия хезмәтенә алдылар да куйдылар Анда өч елдан артык хезмәт итеп ефрейтор дәрәҗәсендә' Казанга әйләнеп кайткач минем нәшрияттагы кырык еллык мөхәррирлек хезмәтем башланып китте Аннан - тәрҗемә эше белән шөгыльләнү Икәве дә янаша барды Көндезләрен нәшриятта әдәби әсәрләрне басмага әзерләү кичләрен-гөннәрен тәрҗемә итү Кырык ел буе берөзлексез шулай Иң мөһиме - бу эшләрнең берсе дә ялыктырмады туйдырмады Чөнки үзең әйтмешли җан теләге белән эшләнгән эшләр иде алар
- һем ул тәрҗемәче әсәрне бер телдән иленче телгә аударучы гынамы алла чын мәгънәсендә Иҗатчымы? ШУШЫ нәүбәттән аның алдында нинди блрычлар тора һәм г г нинди хасиятләрдән чыгып эш игәргә тиеш?
- Һәрбер иҗат кешесе кебек, тәрҗемәче дә. минемчә күпмедер дәрәҗәдә табигый иҗади сәләткә ия булырга тиеш Образлы уйлый белү сүзнең тәмен күп мәгънәле төсмерләрен оттенокларын нечкәләп тою уй-фикерне хис-тойтыларны эзлекле рәвештә әдәби тел чаралары белән матурлап үтемле игеп хикәяләп тасвирлап бирә алу сәләте - болар әдип өчен дә. чын тәрҗемәче өчен дә уртак һәм мәҗбүри сыйфатлар Ә инде ике телне - әсәрнең оригиналы телен һәм бигрәк тә әсәр тәрҗемә ителәсе төп телне тирәнтен аңлау үзләштерү һәм аңардан ирекле файдалана белү - монысының тәрҗемәче өчен аеруча зарурлыгын монда кабатлап торырга да кирәкмәстер дип уйлыйм Бл -- аксиома исбатлауны сорамый торган хакыйкать Чын тәрҗемәчегә хас сыйфатларны сөйләгәндә шулай ук аның ГОМУМИ белем дәрәҗәсе эрудициясе һәм хәтта фантазиягә әвәслеге турында да онытмаска кирәк Тик бер искәрмә: иҗат процессында тәрҗемәче үзенең фантазиясен билгеле бер кыса эчендә чикләп тотарга мәҗбүр әдәби әсәрнең идея-эчтәлек образлар системасы тел-сурәтләү чаралары ягыннан бөтенлеге тәрҗемәдә оригинал таләп иткән кысаларда - арттырылмыйча һәм киметелмичә бер үк төрле эмоциональ югарылыкта сакланырга тиеш Гомумиләштеребрәк әйткәндә тәрҗемәченең иң изге вазифасы геге яки бу әдәби әсәрне эчтәлек, стиль, образлылык хасиятләренә хилаф кигермичә, икенче бер телдә мөмкин кадәр адекват тәңгәл итеп гәүдәләндерергә омтылу Мин монда накь менә гәүдәләндерү' сүзенең асыл мәгънәсенә ишарәлим Шул асыл мәгънәсендә тәрҗемәченең эшен актер хезмәте белән чагыштырырга мөмкин булыр иде шикелле Актер да бит драма әсәрендәге үзе сайлаган образ-персонажның эчке дөньясына тирәнтен кереп сәхнәдә аны автор тасвирлаган яки күз алдында тоткан эмоциональ югарылыкта гәүдәләндерергә тырыша Тарҗемәче дә ШУ лай бүтән телдә ЯЗУЧЫ әдипнең рлхи дөньясын фикерләү формаларын, әсәрендәге фикри-әдәби хасиятләрне йөрәге аша үткәреп үз ана телендә бу әсәрне яңабаштан корып гәүдәләндереп бирергә бурычлы Ягъни тәрҗемәче икенче телдә авторның ТУЛЫ канлы үзенчәлекле образын күз алдына китереп бастырырга тиеш Сәхнәдә уйналган һәрбер рольдә оста актерның индивидуаль сыйфатлары ачык сиземләнгән кебек тәрҗемә әсәрендә дә табигый тәрҗемәченең үз стиль үзенчәлекләре язу манерасы беркадәр чагылмыйча калмый Монысы әйтергә мөмкин тәрҗемә әдәбиятка хас котылгысыз 'издержкалар' Ләкин тәрҗемәче үзе оста стилист булганда андый ‘издоржкалар’ оригиналның тому ми эмоциональ яңгырашына сизелерлек зыян кигермиләр аерым очракларда исә аны баетып кына җибәрәләр
- Кайсыдыр бер рлс тәрҗемәчесенең мондый бер филере \әтер\ә ла ман әсәрне тәрҗемәче сайлап алмый әбалли әсәр үзе тәрҗемәчене сайлап ала Моныничел аңларга?
- Тәрҗемә ителәсе әсәр сине дулкынландырырга уй-хисләреңне кузгатырга тиеш Татар тәрҗемәчесе өчен тагын зарури бер шарт бар ул кыска гомерле, эчтәлек һәм сәнгати хасиятләре тиз җуела торган ялган пафослы әсәрләрне тәрҗемә итүдән качарга тиеш Чөнки татарда тәрҗемә әсәрләргә бирелә торган мәйдан зур түгел, ул елдан-ел тарая бара Хәтта тәрҗемәләр бөтенләй кирәкми диючеләр дә бар Әмма тәрҗемәи әсәрләрдән башка милли әдәбият үзе дә олы була алмый үз эчендә йомылып кала милли яшь каләмнәрнең үз ана телләрендә бала чактан ук киң. әтрафлы рухи тәрбия алып үсүен тоткарлый
- Әлеге сүзләруән шундый нәтиҗә чыгарырга мөмкин димәк иҗат процессы әдәби әсәр сайлаудан уя башлана икән Әйтсәгез иде бу вакытта Сезнең күңелне нинди хисләр биләп ала?Давылны каршыларга хәзерләнү зур эшкә тотыныр алдыннан гына була торган гасабилы уйларуыр инде мөгаен?
- Әйткәнемчә тәрҗемә өчен әсәр сайлаганда үз рухыңа якын авторны күздә тоту тәрҗемәче өчен иң төп принцип булырга тиеш Үзеңнең күңелеңә ятмаган әсәрне тәрҗемә итүдән дә газаплырак бүтән бернинди эш юк Газаплануың бер хәл гадәттә тәрҗемәнең сыйфаты да шул дәрәҗәдә генә була. Үземә килгәндә, мин андый газаплы эшләрдән качарга тырышам Әйтергә мөмкин китап сөюче буларак минем күңелемә аеруча хуш килгән бер төркем язучыларым яки менә моны татар теленә тәрҗемә итсәң иде дип. эчтән хыялланып гыйшык тотып йөргән үз китапларым бар Аларның күпчелеге - рус һәм дөнья әдәбияты классикасыннан Әлбәттә үзең гыйшык тотып йөргән теге яки бу әсәрне бүген үк мөгезеннән эләктереп алып тәрҗемә итә башлау безнең шартларда шактый кыен мәсьәлә Шулай да факт моңарчы тәрҗемә иткән китапларымның күпчелеге - әнә шундый үзем яраткан татар укучысына кирәкле санаган әсәрләр
Андый әсәрләрне тәрҗемә итү әлбәттә, күп мәртәбә авыррак, ләкин шул ук вакытта бу эшне җиренә җиткереп башкарып чыгу соңыннан тәрҗемәченең үзендә дә гаять шатлыклы рухи бер канәгатьләнү хисе тудыра Мондый рухи канәгатьләнү хакына теләсә нинди авырлыкларга да курыкмыйча барырга мөмкин дип уйлыйм.
Ярар хуш. булачак корбанны' көтүдән аерып сайлап алдык ди. Шуннан соң төп эшкә керешкәнче тәрҗемәче ниндиерәк мәсьәләләрне хәл итәргә тиеш? Әллә ул китапны ачу белән каләмгә готынамы? Гомумән һәр тәрҗемәченең үзенә хас эш стиле булырга тиеш дип »йлыйсызмы?
- Билгеле тәрҗемә эшенең иҗади бер процесс буларак төрле кешедә төрлечә форма алуы бик табигый Ләкин тәҗрибәдән күренгәнчә аның барлык тәрҗемәчеләр өчен лртак булган гомуми хасиятләре дә бар билгеле. Әйтик тәрҗемәгә алынган әсәрне кулыңа карандаш тотып берничә кат җентекләп укып-өйрәнеп чьих авторның иҗат тормыш юлы белән танышу ул иҗат иткән заманның әдәби һәм фәлсәфи проблемаларын якынча гына булса да зиһенгә салып кую. автор турындагы әдәби тәнкыйтьне уку һ. б. - болар әзерлек чорында һәрбер тәрҗемәче башкарырга тиешле мәгълүм нәрсәләр
Башка тәрҗемәчеләр ничектер белмим, мин үзем әлеге әзерлек эшләрен башкарып чыкканнан соң да әле бик озак вакыт конкрет тәрҗемә итү процессына тотына алмый йөрим дөресрәге - әсәрнең татар телендә яңгырарга тиешле көен таба алмыйча аптырыйм Шуңа күрә кайбер очракларда әсәрне беренче битеннән түгел уртадагырак берәр урыныннан - диалоглар күп очраган һәм көе тамам күңелгә урнашып беткән җиңелрәк җиреннән тәрҗемә итә башлыйм аннан көй' агымына кергәч яңадан баш өлешкә кире кайтам
- Һәркем дә болай эшләмидер мөгаен
- Күпчелек тәрҗемәчеләр гадәттә, әсәрне каралама рәвешендә, җиңел кулдан дигәндәй башыннан алып ахырынача бер кат сөреп чыгаралар да ахырдан бик ныклап төзәтә редакцияли башлыйлар - шул рәвешчә тәрҗемәне үзләре теләгән кондициягә җиткерәләр Мин исә алай эшли алмыйм Аерым бүлекме ул абзац, җөмләме яки берәр логик төшенчәме барыбер - әгәр эшләгән кадәресеннән күңелем канәгать булмаса мин бу урынны һич ничек тә атлатып үтә алмыйм: бозам, сызгалыйм кабат үзгәртеп тәрҗемә итәм яңадан акка күчерәм алдагы эшләнеп беткән өлешләрне кат-кат укый-укый килеп төртелгән әлеге чатак урынны шуларга ярашлы көйдә' ялгап җибәрергә тырышам Шуңа
күрәдер балки сүзлекләр белән бөтенләй диярлек мавыкмасам да минем эшләү тизлегем артык зур түгел. унике-ундүрт сәгатьлек эш көненә нибарысы -4-5 битлек басма китап тексты Аерым кыен очракларга хәтта ярты битлек бер абзац белән дә канәгатьләнергә туры килә иде
Әлбәттә тәрҗемәне шулай үземчә тәмам җиренә җиткереп ахырынача эшләп бетердем дигәннең соңында да күпмедер вакыт узгач мин аңа яңадан әйләнеп кайтам икенче төрхле язу карасы белән, кулъязманы бөтен хәлендә Аат-кат у кый-л кый (оригиналга һич тә мөрәҗәгать итмичә) андагы вак-төяк стилистик кытыршылыклардан арындырам
Кыскасы, кулъязманы машинкага күчерергә биргәндә мин инде үз тәрҗемәмнең уз карашымча тәмам эшләнеп беткәнлегенә күңелем белән ышанган булам.
Машинкадан соң укыганда аннан редактор белән икәүләп типографиягә төшерү өчен әзерләгәндә дә. вак-төяк сүз алыштырулардан тыш кулъязмага җитди үзгәртүләр кертелми диярлек Нәтиҗәдә тәрҗемәләремнең һәркайсы дигәндәй нәшриятта тулысынча үзем эшләгән вариантта басылып чыктылар
Әйткәнемчә, эш процессында сүзлекләргә аз мөрәҗәгать ителә Сәбәбе - бездәге русча-татарча сүзлекләрнең тәрҗемәчеләр өчен ифрат дәрәҗәдә яраксыз булуында Алар үзләре үк калька юлы белән аударып салынган тәрҗемәләрне хәтерләтәләр Татарча аңлатмалы сүзлекнең дә әллә ни артык файдасы юк Шуңа күрә күп очракта үзеңнең лексик багажыңа, татар классиклары һәм хәзерге тел осталарының әсәрләрен УКУ яки редакцияләү процессында алган күп еллык тәҗрибәңә таянып эшләргә ту ры килә. Әлбәттә халык иҗаты әсәрләренә диалектлар, синонимнар сүзлегенә күз төшермичә шулай УК мөмкин түгел.
- Ирексеэдән шундыирак сорау туа бармы ул тәрҗемә теориясе фәне? һ беәдә эшләнгәнме'’
- Фән кешеләре өчен аның теориясе дә бардыр инде Андый хезмәтләрне укыштыргалап карасам да практик яруәмен сизмәдем Иң мөһиме - эчке тоем күңел салып эшләү һәм практика Бер егерме еллар элек тәрҗемә теориясе белән махсус шөгыльләнгән һәм шул өлкә буенча соңыннан фән докторы булган хөрмәт иясе бер кешенең кечкенә генә тәрҗемә хикәясен редакцияләргә туры килгән иде шуны рәткә китерү өчен яңабаштан сөреп чыгарга мәҗбүр 6$ удым Һәркем үзенчә тәрҗемә итә дияргә да мөмкин Юкса кайбер атаклы әсәрләрнең икенче бер телдә кырыкмаса-кырык яңа тәрҗемәләре булмас иде
- һәм берничә буын әдипләр тарафыннан дөнья һәм pvc классик әдәбияты үрнәкләренең шактый ул күләмдә татарчага тәрҗемә ителүен исәпкә алып бүгенге көндә татар әдәбиятында тәрҗемә мәктәбе бар дип әйтә алабызлты?
- Фәннең төрле тармакларында аерым бер юнәлеш ачыш хасиятләрен күздә тотып әйтелгән мәктәп’ сүзен тәрҗемәчелек эшенә ябыштырып куярга ярыймы икән’ Бер телдән икенче бер телгә тәрҗемә игү гади генә итеп әйткәндә, оригиналдагы фикерне уй-хисне мөмкин кадәр адекват рәвешендә икенче телдә гәүдәләндерү дигән сүз Нәтиҗә нинди булырга мөмкин’ Ялгыш тәрҗемә чиле-пешле тәрҗемә’ ярыйсы тәрҗемә’ әйбәт тәрҗемә бик әйбәт тәрҗемә һ б Тәрҗемә эшенең бл саналган төрләре гамәлдә даими очрап торса да. чиле-пешле тәрҗемә мәктәбе яки бик әйбәт тәрҗемә мәктәбе дип аерып карап бл лмый бит Димәк тәрҗемә яхшы" яки'начар'булырга гына мөмкин Шуннан чыгып, без тәрҗемәченең дә профессиональ дәрәҗәсен билгелибез
- Ягъни талант дәрәҗәсен?
- Тәрҗемәчегә карата талантлы' сүзен кулланудан сагаер идем мин Талантлы' дигәч аның 'талантсыз дигән антонимы да бл лырга тиеш кебек Ә галантсыз тәрҗемәче була аламы соң’ Була калса андые аның гомумән тәрҗемәче дигән сүзне күтәрә алмас иде ‘Талантлы’ сүзе минемчә күбрәк мөстәкыйль иҗат кешесенә генә карый талантлы язучы шагыйрь лйлап таблчы һ б Ә менә галант’ сүзенең татарча синонимы булган
сәләт' дигәне тәрҗемәчегә де ябыша ала сәләтле тәрҗемәче ягъни оста тәрҗемәче Тәрҗемәчелек традицияләренә килсәк аның чишмә башы бик борынгы заманнарга барып тоташа Тагар язма әдәбиятының нигезен тәшкил иткән һыйссаи Йосыф поэмасын мәсәлән Фирдәүсинең Йосыф вә Зөләйха’ поэмасы һәм башка шәрекъ легендаларыннан
файдаланып язылган ярым тәрҗемә әсәр дип бәяләргә дә мөмкин булыр иде XIY гасыр төрки-гатар шагыйре Котбның 'Хөсрәү вә Ширин поэмасы да фарсы шагыйре Низаминың шул исемдәге әсәреннән ирекле тәрҗемә ителгән Гомумән урта гасыр татар поэзиясе һәм прозасында андый ярым тәрҗемә һәм ияреп язылган әдәби әсәрләрне күпләп табарга мөмкин Бу традиция 19 йөздә хәтта 20 йөз башында да дәвам итә әле
- Үзегезнең кайсы тәрҗемәләрегезне аеруча уңышлы сез теләгәнчә эшләнде дип исәплисез?
- Күңелемә иң ошаганнары - Ф Достоевскийның Җинаять һәм җәза М Галәүнең Мөһаҗирләр’ романнары. А Купринның Повестьлар һәм хикәяләр Атышу әсәрләре
- Ә ошамаганнары?
- Күләмле тәрҗемәләремнән беренчесе 1958 елда басылып чыкты Бу - Марк Твенның Янки король Артур сараенда' исемле мәгълүм романы иде Заманында уңай бәя алса
да. хәзергесе көндә бу тәрҗемәмнең сыйфатыннан үзем һич тә канәгать түгелмен Кабат нәшер ителә калса шәт аны яңабаштан бөтенләй үзгәртеп сөреп чыгар идем шикелле
- Ләкин бу бер 6viu хыял гына түгелме? Чөнки бүгенге көндә тәрҗемә әсәрләрне кабат бастырып чыгару түгел яңа оригиналь әсәрләр дә нәшрият портфелендә сөрсеп ягарга мәҗбүрләр Сәбәбе ачык - акчасы юк Шулай да әйтегез әле кл лыгыздан килсә дөнья әдәбиятыннан ниндирәк әсәрләрне татар телендә сөйләштерер идегез?
- Ни генә булмасын дөнья әдәбиятыннан рус классикларыннан байтак китапларны үз ана телебездә күрергә теләр идем мин Монда кайберләрен генә санап үтәм Братья Карамазовы' (Ф Достоевский) Кадеты' (А Куприн), дөнья әдәбиятыннан - Дон-Кихот' (Сервантес). Собор Парижской богоматери (В Гюго) Красное и черное Пармская обитель' (Ф Стендаль) Госпожа Бовари (Г Флобер) Жизнь Милый друг (Г Мопассан)
Романы о кожаном чулке' (Ф Купер), һ б Һ б Ни өчен кирәк бу? Татар баласы теле ачылу белән саф татар телендә дөнья әдәбияты җәүһәрләреннән дә авыз итәргә тиеш Шушы очракта гына ул татарча фикер йөртә ала торган киң эрудицияле шәхес булып формалаша ала Шушы очракта гына телебезне киң функцияле тулы канлы җитлеккән тел буларак саклап калуда тәрҗемә тәҗрибәсе үзенә йөкләнгән миссияне күтәреп бара алачак.
- Анысы шулай.. Ләкин бер четерекле мәсьәләгә карата Сезнең фикерегезне ишетәсе килә иде тәрҗемә итеп булмый торган әсәрләр авторлар бармы? Минем өчен әйтик. Пушкин әсәрләрен татарча бөтенләй укып булмый киресенчә Такташ белән Тлфан да русча яңгырамый
- Теләсә нинди катлаулы яки сәнгати дәрәҗәсе бик югары бу уган әсәрне дә бер телдән камиллеккә ирешкән1 - икенче бер телгә тәрҗемә игәргә мөмкин әлбәттә Гадәттә ул шулай эшләнә дә Ләкин камиллеккә критерий юк бит Камиллекнең үзенең дә чиге юк Бу бигрәк тә шигъри тәрҗемәләргә карый Инглизләр шигъри әсәрләрне шигырь ЫСУЛЫ белән тәрҗемә итүдән юкка баш тартмаганнардыр дип уйлыйм Ту кай рус телендә Тукайча яңгырамаган кебек Пушкин да татар телендә Плшкинча яңгырамый бит Тхкай Пушкиннан Лермонтовтан аерым шигырьләрне гаҗәп оста тәрҗемә иткән ләкин алар Тукай тәрҗемәсендә инде Пушкинныкы Лермонтовныкы түгел. Тукайның үзенеке булып кабул ителәләр Проза тәрҗемәсе чагыштырмача җиңелрәк, монда күлмедер дәрәҗәдә оригиналга якынрак килеп була. Дөрес кайчак оригиналында сәнгати яктан бик үк камил булмаган әсәрне тәрҗемәдә кәнфит ясап куйган очраклар да юк түгел Ләкин монысы инде тәрҗемәдән бигрәк әдәби эшкәртү ысулын хәтерләтә
- Тәрҗемәче алдан ук азимуты тәгаенләнгән автор тарафыннан кулына компас готтырылган сәфәрче генә түгелдер ич? Иҗат иреге - тәрҗемәче өчен бармы ул ?
- Минем уемча тәрҗемә әсәр барыннан да элек, теге яки бу халыкның тормыш тәҗрибәсен рухи халәтен фикер йөртү дөньяны күзаллау үзенчәлекләрен сөйләменең образлы хасиятләрен тәңгәл чагылдырырга тиеш дидек Татар кешесе болай әйтер иде тегеләй әйтер иде дип кенә үтеп китеп булмый Төп нөсхә сине барыбер чикләнгән бер кыса эчендә тота читкә чыгармый Шх-ңа күрә еш кына калька юлына басарга да мәҗбүр буласың. Әйтик, менә С чего начинается Родина? С обыска дигән русча бик тирән
кинаяле җөмләне алыйк Монда сүз ничәмәдер ай чит диңгезләруә йөзеп туган җирен сагынып кайткан диңгезче турында бара Моны саф татарча Туган җиргә аяк баскач иң әүвәл тентиләр әле сине дип тә әйтергә булыр иде Ләкин болай тәрҗемә иткәндә русча оригиналның экспрессив көче сүлпәнләнә кинаяле мәгънәсе тарая Җөмләне нәкъ оригиналына охшатып Ватан нәрсәдән башлана7 Тентүдән ’ дисәң, җөмләнең җегәрлеге саклана Монда инде таможняның нинди ил таможнясы икәнен дә тентеп синнән конкрет нәрсәләр эзләгәннәрен дә чамалыйсың Әйтим, бу мин уйлап чыгарган җөмлә түгел. М Юнысның бер хикәясеннән алынды Җ аны нәкъ менә русчасы үрнәгендә калька юлы белән төзегән Ахыр чиктә әйбәт тәрҗемә ителгән әсәрләр әдәби телебезнең сузлек составын гына түгел, аның грамматик төзелеш формаларын да баета дип уйлыйм
— Төп нөсхә сине барыбер чикләнгән бер кыса эчендә тота, читкә чыгармый' дисез. монысы — бәхәссез Әмма тәҗрибәдән күренгәнчә кайбер тәрҗемәләр төп нөсхәдән кыскарак яки тәңгәл, икенче бер очракта күләм артыбрак та китәргә мөмкин Әйтик Сезнең тәрҗемәгездә Җинаять һәм җәза'романының татарчасы русчасыннан шактый калыная төште булса кирәк Минем аңлавымча иҗади тәрҗемә вакытында әсәрнең калынаюы' табигый күренеш бугай Аннары, биредә тел хасиятләрен структур төзелеш аерымлыкларын да (рус теле - флектив татар теле - агглютинатив тел ләбаса) онытырга ярамыйдыр мөгаен
- Дөрес Илленче елларда нәшриятта Ленин әсәрләренең татарча 50 томлыгын әзерләү һәм бастырып чыгару буенча махсус редакция эшли иде Моңа дисталәгән тәрҗемәчеләр редакторлар тартылган Тәрҗемә ителгән һәр хезмәтне мәкаләне бергәләшеп тикшерәләр төзетәләр бәхәсләшәләр - шулай тәрҗемәне кондиция гә кигерәләр Шунда бер редакторның Русча оригиналның фәлән абзацында 56 сүз татарча тәрҗемәсендә 72 сүзгә кадәр озайтылган' - дип тәнкыйтьләгәне хәтеруа калган Синең алеге соравыңнан шул вакыйга искә төште Достоевский романының текстындагы фигыльләр татарның аптырату мәгънәсендәге сүзларуән генә торса татарча гомуми күләм бәлки русчага караганда син әйткәннән кыскарак та килеп чыккан булыр иде Аптырату сузенең мәгънәсен русча төгәл аңлату өчен, ялгышмасам Г Богородицкийга бугай русча 15 сүз кирәк булган бит хәтерлисеңдер7 Икенче яктан, тыгыз мәгънәле русча сүз фикерне татарчага тәрҗемә итү өчен дә еш кына күбрәк сүз кулланырга кирәк була Аннары җөмлә ахырында татарча фигыльләрнең күп очракта парланып килүен дә исәпкә алсак тәрҗемә дә оригиналдан озыная төшә һыскасы мин бары шуны гына әйтә алам Достоевский язганга мин үземнән бернәрсә дә өстәмәдем аңаруагы образлар системасына хилафлык китермәдем Күләм күбрәк чыгу күрәсең әнә шул тел үзенчәлекләре инан килгәндер инде
- Рәис абый моңарчы без классик' тәрҗемә алымы турында сүз алып барьык ягьни бер телдә язылган әсәрне икенче телгә тәрҗемә итү турыңда Мәхмүт Галәүнең Мөһаҗирләр' романын татарча яңгырату исә бу калыпка сыймый башта п татарча язылган аннары автор аны русчага тәрҗемә иткән һәм Сез кабат татарчага тәрҗемә иттегез. Бу олы. изге лезмәтнең статусын күтәреп бәлки аны тәрҗемә'дип түгел әсәрнең кабат торгызылган варианты ' дип агарга кирәктер Аннары кызык ич Сез бу эшкә ничек нинди шартларьа алынасы иттегез һәм ничек курыкмадыгыз - әдәби җәмәгатьчелекнең 'куян шулпасының шулпасы кебегрәк килеп чыккан 6У 'ДИГӘН гаепләү ташлавы да мөмкин иде бит
- Мәхмүт Галәүнең иҗатын әле 1956 елга кадәр да ягьни әсәрләре һәм үзе акланганга кадәр үк бераз белә идем Русча тәрҗемәсендә Мөһаҗирләр’ романын укыганым бар иде Кызык кына кулга килеп эләкте ул миңа IW7 елны УКЫТУ чылар институтында укыганда гадәтемчә бер көнне Үзәк китапханәгә киттем дә югары капагы уку залына менеп рус телендәге әдәбият каталоглары ящигында актарына башладым Таляу М Млхаджиры Роман дигән картотека килеп чыккач аптырап калдым КМ7 ел цензураның иң яман заманы Мәйтәм карточкасын гына алырга онытып калдырганнаруыр китабы Сллмаска тиештер дим Шулай да картотекадагы шифрны язып алып китапханәче кызга илтеп бирдем Китап ераграк җируә саклана иде булса кирәк киткән җиреннән шактый озак кайтмый торуы Ниһаять күренде кулында саргылт төстәге катыргы тышлы китап Нәкъ үзе М Галәүнең Мөһаҗирләр романы Титул битенә перевод автора' дип язып куелган Мин китапханәнең мәгарә дип йөртелгән мәгълүм сихри у КУ залының иң түренә барып утыруым
да, романны йотлыгып укырга керештем Китапханәгә ике көн рәттән килеп, китапны тоташтан укып чыктым Дәфтәремә әсәрнең кыскача эчтәлеген дә язып теркәдем. (Мин күңелгә аеруча ошаган китапларның эчтәлеген язып куярга ярата идем) Ул дәфтәр әле дә исән
Ул чакта бу романны үземә тәрҗемә итәргә туры килер дип кем уйлаган! Ә гамәлдә бу нәкь шулай килеп чыкты 1956 елны М. Галәү аклангач әдипнең иҗат мирасын туплау югалган әсәрләрен эзләү эше башланды Мәскәүдә Ә Фәйзи җитәкчелегендә бер комиссия дә төзелгән иде Утызынчы елларда Мәскәүдә русча тәрҗемәдә чыккан басмалар буенча 1959 елны Татарстан китап нәшрияты 'Болганчык еллар’ ("Муть ) һәм Мөһаҗирләр' романнарын бер китап эчендә яңадан бастырып чыгарды Әмма романнарның оригиналларын, никадәр генә эзләтеп карасалар да таба алмадылар. Ниһаять, русча басмаларыннан кабат татарчага әйләндерергә кирәк дигән фикергә килделәр Тәрҗемә практикасында сирәк очрый торган уникаль бер хәл иде бу 'Мөһаҗирләр' романын тәрҗемә итүне миңа тәкьдим иткәч, мин. эшнең гаять катлаулы һәм җаваплы булачагын эчемнән сизенсәм дә тәкъдимне шатланып каршы алдым. Тәрҗемә шактый озак эшләнде Конкрет эшкә керешкәнче әдипнең татарча басмада күренгән барлык әсәрләрен өйрәнеп язу стиленә, тел-сурәтлаү үзенчәлекләренә күнегергә кирәк иде Бәхеткә, егерменче елларда Мәскәүдә хикәяләре тупланган шактый санда китаплары да нәшер ителгән булган икән Җентекләп шуларны укыдым Тәрҗемә процессында аларның зур файдасы булды Бигрәк тә 'Чүлмәк тулгач" җыентыгы чөнки анда урнашкан өч хикәянең өчесе дә 'Мөһаҗирләр' романының алдагы бүлекләре булып чыкты Бу хикәяләрне рус теленә тәрҗемәләре белән чагыштырып карагач шул да аңлашылды русча текст шактый ярлыланган кыскарган автор стиленә хас милли үзенчәлекләр төссезләнеп югалып калган йоннары-төкләре коелган иде Шуңа күрә мин үз эшемдә тәрҗемә итүнең иреклерәк ысулын сайладым Тәрҗемәдә үземнән кушып җибәргән урыннар, хикәя барышының логик эзлеклеген бозмас өчен ачыклагыч сүзләр, гыйбарәләр ярдәмендә "күперләр" салу очраклары да шактый булды Әсәрдәге образларның телләренә сөйләү манераларына аеруча игътибар итеп крестияннәрнең. мулла-мазиннәрнең. хаҗиларның. Гәрәй морза кебек зыялы кешеләрнең үз телләрен табарга аларны индивидуальләштерергә тырыштым Әсәрдә төрле катлау кешеләре тарафыннан язылган берничә озын-озын хат китерелә Аларны тәрҗемә иткәндә 19 йөз татар мәгърифәтчелек әдәбияты әсәрләрендә очраган хат язу үрнәкләренә мөрәҗәгать итәргә. Шакир Мөхәммәдев. Тукай Әмирханнарның хат язу стильләрен өйрәнергә туры килде Кыскасы, күп көч түгелде ул тәрҗемәгә, рус телендә язылган әсәрләрне үз кысасыннан чыкмыйча" тәрҗемәләүгә караганда ул күпкә авыррак мәшәкатьлерәк булды. Иң мөһиме - тәрҗемәне укучы яратты әдәби җәмәгатьчелек хуплап каршы алды. Тәрҗемә турында нәшриятка эчке рецензия язган Афзал ага Шамов аны 'Әгәр кулъязманың беренче битенә тәрҗемә дигән сүз язылмаса. укучыларның аны М Галәүнең үз каләме белән татарча язылган әсәр итеп кабул итүләре мөмкин Романның авторы М. Галәү бүген исән булса, уңай туры килгән, аерым күренешләрне фикерчәрне яисә тасвирлауларны тутырып, баетып җибәргән өстәүләрне дә урынлы итеп табар һәм әсәренә кертер иде" - дип бәяләде Тәрҗемәче өчен шуннан да артык мактау булырга мөмкинме? Мондый чакта кичергән газапларың да. хезмәтеңнең авырлыклары да онытыла. 'Мөһаҗирләр" романы Болганчык еллар" романы белән бергә (анысы Яхъя Халитов тәрҗемәсендә), 1968 елны басылып чыкты А Шамовның сүзләрен искә алып, без китапның титул битенә тәрҗемәчеләрнең исемнәрен күрсәтеп тормадык ул турыда басманың аннотациясендә генә искәртеп үтелде 1976-77 елларда романнарның аерым-аерым яңа басмалары дөнья күрде Хәзер инде бу басмалар библиографик 'редкость' булып әверелделәр...
- Без үзебез дә сизмәстән әңгәмәнең икенче өлешенә - кулъязманың китап булып әверелү процессы турында сөйләшүгә күчеп киттек ахрысы. Нәшриятта 40 ел редактор булып эшләү дәверендә Сез Хүпмеләп китапка фатиха бирдегез
- Редактор буларак ничә китап минем кул аша узганын төгәл генә санап-хисаплап бармадым һәр редактор ел саен уртача Ю - 15 кулъязманы басмага әзерләргә туры килүен истә тотканда, шактыйга җыела минемчә Каядыр 400 белән 500 арасындадыр дип уйлыйм Үзе бер китапханә
- Бу урында үземнең шиклэнулэр'емне сездәй бай тәҗрибәле редактор белән
уртаклашмыйча булдыра алмыйм Мәгълүм ки редакторларның хезмәтенә бәя бирүдә ике төрле караш яшәп килә әйтик берәүләр үз иҗатына җиңелчәрәк карах чы язу чылар кулъязманы редактор тиешле кондициягә җиткерер әле дип уйлыйлар, кыскасы редакторга салыналар Икенче фикер тарафдарлары исә. язучыны төзәтеп у тырырга кирәк түгел, кулъязма ничек бар. шулай чыгарырга кирәк, диләр Найда рациональ уртаклык? ГОМУМӘН кем ул редактор? Мөхәррир белән редактор арасында аерма бармы? Редактор цензормы ул әллә язучының киңәшчесе ярдәмчесеме? һәм кирәкле профессияме? Сорал лар сораулар
Piuc Даушое һем Фзреаз Мнннузлин басарга рохса, б„рмага„„вр
Татарстан язучыларымы// XI съезды яанне- шунды(1 ,ур,ыныч ч>и„„ар„ы „вр рендз /989 елның /7 мае тымасыинан ачып таш чаганнар latap
әдәбияты тарихында андый мисаллар бик күп Гаяз Исхакыйның атаклы Ике йөз елдан соң инкыйразын ничек ботарлаган булганнар? Исеңдәдер М Госманов Казан утлары нда язып чыкты? Димәк үз заманында цензорлар да максатчыл бер юнәлештә 'редакторлык' вазифасын үтәгәннәр
Совет чорында цензорлык хезмәтен Главлит дигән оешма алып баруы Нәшриятларда редакторлар контингенты да күпмедер дәрәҗәдә шул цензура таләпләрен күздә тотып оештырылган булган, билгеле Ләкин әдәби редакторның төп бурычы теге яки бл әсәрлән 'идеология хаталар' эзләү түгел. Анысын аның заманында главлит хезмәткәрләре дә бик тиз тотып ала торганнар иде Редактор - ул китапның сәнгати эчтәлеге техник эшләнеше бизәлеше ягыннан мөмкин кадәр югары дәрәҗәдә сыйфатлы культуралы итеп басылуын тәэмин итүче Бу мәгънәдә редактор - чыннан да язу чыныту авторның беренче ярдәмчесе Соңгы вакытларда төрле вак нәшриятларда ара-тирә хәтта Татарстан китап нәшриятында да редакторсыз яки тәҗрибәсез редактор КУЛ астында чыккан китапларга бигрәк тә дини басмаларга күз салсаң сүзләр язылышында җөмләләр төзелешендә хәтта тыныш билгеләре куелышындагы бихисап хаталарны, чатаклыкларны күреп чәчләр үрә тора Кодрәтем булса, мин шәһәр советында диния нәзарәтендә татар зираты идарәсендә дә редактор штаты булдырыр идем Юкса храм чатларындагы кабер ташларындагы мантыйксыз язулардан татар теле өчен күңел рәнҗи Менә шуңа күрә, акыл хезмәтенең бер төре буларак редакторлык эше һичшиксез мөстәкыйль бер профессия ул Һәм бик тә кирәкле файдалы профессия
Әлбәттә һәрбер профессиядәге кебек редакторлык эшенә очраклы килеп эләккән аңа чынлап торып күңеле ятмаган яки бл эшне хезмәт юлындагы бер карьера баскычы- 'Мөхәррир' дигәнең редактор мәгънәсендәдер инде Шлңа ачыклап китүем классик татар әдәбият ында мөхәррир' сүзе күбрәк ЯЗУЧЫ әдип автор' мәгънәсендә КУ уланылган Газета- журнал редакторларын да еш кына шулай атап йөрткәннәр Электә совет заманына кадәр, китап нәшриятларында редактор дигән вазифа гомумән булмаган кулъязмалар типографиягә автор язып китергән рәвешендә үзгәртелмичә тапшырылганнар \әкин бл әле кулъязманы беркем дә укымаган басарга ярыймы-юкмы икәнен берәү дә тикшереп тормаган дигән сүз түгел Нәшрият хуҗасы, кәсепче бл ла- рак әсәрнең басылып чыккач сатып алучыларда КЫЗЫКСЫНУ уятырмы-юкмы икәнен у йлап эш иткән аннан да бигрәк кулъязманың язмышы иң беренче нәүбәттә цензура комитеты дәүләт хезмәтендәге цензуралар кулында булган Гадәттә алар төп игътибарны әсәрнең эчтәлегенә аның сәяси ягына юнәлткәннәр Сәяси зарарлы
итеп караган кешеләр дә булган һәм бар Нәшрият тарихында теге яки бу әдәби әсәэдән фәкать идеологии хаталар эзләүне, рәсми карашларга аз гына туры килмәгән һәр фикерне сызып ташлауны төп вазифасы итеп санаган кәсепче редакторлар да очраштыргалады Андыйлар авторның язучының узе белән киңәшеп-аңлашып маташмыйлар иде Җавап бер килешмисең икән әсәреңне чыгармыйбыз Вәссәлам'
- Моннан шундыйрак фикер аңлашыла булса кирәк димәк редактор булу - ул әле хәреф катасы төзәтеп утыру тына түгел, әдәбиятка карата үз карашыңны булдыру шуны тормышка ашырырга омтылу да дигән сүз. Сез авторлар белән ниндирәк принциплардан чыгып эш итә идегез?
- Авторлар белән эшләүнең төп принцибы бер-береңне аңлау, һич югы аңларга тырышудыр инде ул. Иң мөһиме - автор сине цензор итеп түгел, ә ярдәмчесе, әсәрен камилләштерергә булышучы итеп танысын Талант әдәби сәләт ягыннан алар төрлечә билгеле Ләкин һәрберсенең әдәби әсәр аша ниндидер әйтәсе сүзе тормышны яшәешне күзаллау карашы бар Шуны истә тотып, аның әсәрен тематик планга керткәннәр Бу исә автор өчен бик зур козырь Кулъязманың җитешсезлекләрен күреп тоеп торсаң да әлеге козырьне җиңеп чыгу кыен моның өчен автор белән низагъка керергә ачуланышырга туры килә ШУНДЫЙ бер низагъ бәхәс вакытында Нәби Дәүли үзенең курчак театры өчен язган бер кульязмасын үзе үк умырып-ертып ташлаган иде Бу редакторлык тәҗрибәмнең башлангыч елларында булган хәл Шуннан соң мин низагь-бәхәсләрга кермәскә тырыштым әсәрне камилләштеру юнәлешендәге үз фикерләремне авторга фәкать киңәш төсендә генә әйтә торган булдым. Сүзгә җөмлә төзелешенә, язу стиленә караган төзәтүләр тәкъдимнәр дә автор белән уртак килешү, аңлашу рәвешендә барды Ахыр чиктә авторның үз әсәрен үзе теләгәнчә бастыруны таләп итәргә хокукы бар Бу уңайдан шул ук Н Дәүли белән булган тагын бер вакыйга искә төшә Җитмешенче елларның беренче яртысында булса кирәк әдип ниндидер чыбык очы туганнары чакыруы буенча Бельгиягә барып кайтты Кайткач безнең исләрне китәреп, нәшрият һәм язучылар берлеге коридорларында Бельгиядә халыкның ничек яхшы яшәвен унар-уникешәр бүлмәле фатирларда торуын шәһәр урамнарының чисталыгын, тротуарларны сабынлап юуларын дәртләнеп сөйләп йөрде Шуннан соң күп тә үтми миңа Н Дәүлинең публицистик мәкаләләр очерклар китабын редакцияләргә бирделәр Шунда Бельгиягә әлеге сәяхәте турында да бер очерк бар иде Эчтәлеге коридорда сөйләп торган фикерләренең тәмам киресе эшче халкы хокуксызлыктан мохтаҗлыктан җәфа чигә, илдә эшсезлек хөкем сөрә, хөр фикер ияләрен аяусыз эзәрлеклиләр һ б. һ б Автордан сорыйм: Нәби ага телдән сез башкачарак сөйләп йөрдегез бит ничек инде алай? - дим Очеркны мин совет кешесе исеменнән язам бит башкача ярамый - дип җавап бирде язучыбыз Очерк ШУЛ язылган рәвешендә басылып чыкты. Нишләмәк кирәк ул заманда ялган пафослы андый китаплар бик күп нәшер ителделәр
Әсәрләрнең чын ләззәт, соклану кичереп редакцияләнгәннәре дә аз булмады Андый кулъязмаларга каләм бөтенләй керми диярлек, сүзләрнең дөрес язылышын тыныш билгеләренең урынлымы-юкмы икәнлеген җентекләп карыйсың-тикшерәсең дә. редакицяләу "не тәмам булган саныйсың Кайвакыт автор үзе үк киңәш сорап сиңа мөрәҗәгать итә әле Бервакыт Ә Еникинең ике томлыгын басмага әзерләгәндә Әмирхан ага бүлмәгә килеп керде дә кулъязманың фәлән битен ачтырып Рәис уйлап кара әле. 6У җөмләдәге менә бу сүз урынлымы икән бүтән сүз белән алыштырмаскамы икән?' - дип әлеге сүзгә төртеп күрсәтте Аннары Үзем дә уйлармын' - дип чыгып китте. Хәзер аның конкрет нинди сүз булганы хәтердә калмаган әмма вакыйгасы истә. Мин әлеге сүзне алыштырырдай әллә никадәр синонимнарны җөмләгә куеп карадым, тик берсе дә язылганыннан яхшырак түгел иде Күпмедер вакыттан соң Әмирхан ага янә килгәч, артык тәфсилләп тормыйча Шулай калсың - диде дә мәсьәләгә нокта куйды Аны нәрсә шикләндергән булгандыр. анысы аңлашылмый калды
Бер гөр авторларның кулъязмаларында цензорлар күзлегеннән бик хәтәр’ кинаяләр дә очрый Андыйга мәрхүм Салих ага Баттал бик оста иде "Баштан үткәннәр" исемле әсәрендә ул мәсәлән, болай дип язып куя: Эшче" ("Коммунист" булып үлде) газетасында " Бу - Мәскәүдә Эшче исемле татар газетасының 1955 елда Коммунист" исеме белән аталып 1954 елда Татарстаннан тыш бөтен татар газеталары Совет хакимияте тарафыннан бөтенләй туктатылуына ишарә Икенче бер урында цензорларның гына түгел, редакторның да наданлыгына исәп тотып булса кирәк мәгълүм пьесалар исемлегендә "Зөләйха"ны да атап үтеп китә "Монысы Гаяз Исхакый әсәре бит инде Салих абый" - дим Ә ул җитди
кыяфәт белзн Аларның авторларын каян белеп бетерәсең - ди ШУ лай да ирен кырыйлары ничектер елмаерга иткәндәй кыймылдап ку я Хәзерге әдипләрдән тагын да чәнечкелесе Миргазыян Юныс әлбәттә Ләкин аның хәтәр уй-фикерләре текст эчендә ачыктан-ачык ярылып ята. цензура аша исән-имин уздырыйм дисәң, аларга бераз томан өрегергә кирәк була иде Шәмдәлләрдә утлар яна повестенда ул татар матбугатында беренчеләрдән 6У - лып әсәр героеның төштә күргән картиналары аша кырымтатарларының тлган җирләреннән куылу фаҗигасен тасвирлап күрсәтте Әмма киная артык ачык маңгайга бәреп әйтелгән иде Шуңа күрә ул урынны һазан утлары нда төшереп калдырдылар Нәшрият басмаларында исә без аны яшертенрәк итеп эшләдек Мәгәр асыл мәгьнәсе ШУЛ килеш калды
- Яраткан'авторларыгыз бар идеме7
- Миңа бик күп татар язучыларының әсәрләрен басма итеп чыгаруда катнашырга туры килде. Г Баширов Р Ишморат С Хәким 3 Нури. X. Камалов И Юзеее Ш Галиев С. Баттал. Р Мингалимов Зөлфәт - саный китсәң, күп инде алар Арада тәмам үз авторларым булып киткәннәре дә бар М Әгъләм Р Файзуллин М Юныс әнә шундыйлардан
- Күзәткәнем булды Сез әдәбият-сәнтать кичаләрена бик еш йөрисез БУ да шул авторлар белән эшләүнең редакторлык хезмәтенең дәвамы алла7
- Әдәбият белән кызыксынгач яшәешең мохитың, хезмәтең дә шуңа бәйле булгач әдәбият сәнгать кичәләренә йөрмәү үзе бер сәер нәрсә булып тоелыр иде ШУНДЫЙ заманнар да булды бит әдәби сүзне татарча сөйләшүне фәкать шундый әдәби кичәләрдә концертларда театр биналарында гына ишетергә мөмкин иде Мин але мәктәптә институ па укыганда үк Матбугат йортының Тукай клубында оештырылган кичәләрне язучылар җыелышларын калдырмаска тырыша идем Аннан инде ул гадәти бер ихтыяҗга әверелде Соңга таба редакторлык хезмәтендәге потенциал авторларым белән дә ШУНДЫЙ кичәләрдә таныштым. Мөдәррис Әгъләм Зөлфәт Равил Фәйзуллиннарның үз шигырьләрен артистларча күңелгә үтемле итеп укуларын беренче шунда ишеттем
- Янәшәгездә гадәттә аерылмас юлдашыгыз - Дилерам етез дә бу ла Тормышта бит сез бер-берегезгә менә шулай, көнләштерерлек итеп Диларәм’ ’Рәисем' дип кенә эндәшәсез Хәтта бераз кәефләрегез кырылган вакытта да м' кушымтасын чит-ят итмисез Гаиләгез белән таныштырып китсәгез иде7
- ‘Дилерам' мәсьәләсенә килем моннан мөгаен икебезнең дә тәкъдирендә изымай бер фал булгандыр инде Армиядән кайтып 1955 елның башында Татарстан китап нәшриятына эшка урнашкач миңа драматург Әнәс Камал. шагыйрь Сәхаб райский белән
бер бүлмада утырырга туры килде Алар әйтергә кирәк, редакторлык хезмәтемдәге беренче остазларым ШУЛ. ӘНӘС һамал янына теге яки бу йомыш белән еш кына кызы - ул вакыпа медицина институтында укучы Диларә килгаләп йөри иде Шәрекъ кызларыдай күз явын алырлык чибәр бите-яңагы керфек-кашлары бернинди иннек буяу -мазар белән бозылмаган табигый матур йөз. калын бер толым итеп үрелгән чем-кара озын чәч. Үзе тыйнак кыланчыклыкның әсәре дә юк шәһәрдә ТУЫП үсүенә карамастан татарча саф әдәби телдә сөйләшә һыскасы һәркемне гашыйк итәрлек Ул елларда нәшрият газета-журнал редакцияләре Язучылар берлеге барысы да Матбугат йортында урнашкан иде Һәр иҗат оешмасына яшьләр күп килгән заман Бер үк бинада булгач аралашу да көчле иде Тора- бара Матбугат йорты яшьләре арасында Диларә дә үз кеше булып китте Театрларга әдәби кичәләргә йөрү бәйрәмнәрне каршылау демонстрацияләргә чыгу экскурсия тәртибендә яңа кинофильмнарны карау, җәйләрен бергәләшеп табигатькә сәйранга чыгу кебек хозурлыкларда еш кына Дилера дә катнаша иде Ике-өч елга сузылган шул аралашулар безне бик якынайтты ахырда бу якынлык тиран мәхәббәткә әверелде 1956 елның көзендә гаилә тормышы корып җибәрдек Инде менә кырык елдан артык гел бергә яратышып берберебезне аңлап ихтирам итеп кадерләп яшибез Ике бала тәрбияләп үстердек укытып кеше иттек кызыбыз Фәридә - физик, улыбыз Нияз - әнисе кебек табиб Оныкларыбыз да бар - Айрат белән Айгөл татар гимназиясенең өлкән сыйныфларында хкыйлар Киявебез Җәүдәттән уңдык - фән кешесе матур гаилә атасы
- Элегрәк Татарстан китап нәшрияты квалификацияле редакторлар хәзерләүче мәктәпне хәтерлә иде һәм аны бетереп чыккан кадрлар үзенә к үрә редак торлар эталоны буларак кабул ителделәр Редакцияләү өлкәсендәге кануннарны рәсмиләштерү институты вазифасын да нәкь менә китап нәшрияты р ти килде Кабул ителгән гомл ми кагыйдәләрдән тыш нәшрият тарафыннан редакцияләү принципларына багышланган махсу с җыентык лар чыгарыла киленүе дә шул хакта сөйли булса кирәк
- Чыннан да илленче-алтмышынчы-җитмешенче-сиксәненче елларда Татарстан китап нәшриятында шактый санда тәҗрибәле оста редакторлар эшләде Я Халитов Т Нурмөхәммәтов һ Миңлебаев Фәния Гайнанова һ б Һәрберебезнеке шикелле әлеге редакторларның да аеруча яратып эшли торган үз жанрлары бар алар нәкъ менә үз жанруларында осталыкларын күрсәттеләр дә Әйтик Яхья Халитов авыл сөйләм телен яхшы белүче буларак тел-стиль ягыннан башлап язучыларга зхр ярдәм күрсәтте К Миңлебаев Т Нурмөхәммәтов бигрәк тә тәрҗемә әсәрләрен редакцияләүдә үз йөзләрен ачтылар
Сиксәненче еллар ахырында нәшриятта өметле яшьләр дә шактый күп күренә башлаган иде (Р Кукушкин Фәез Зөлкарнай Наис Гамбаров һ б) ләкин хәзерге яшьләрнең күбесе бер урында озак эшләргә яратмый бит - күбесе таралышып бетте \акин барыбер алар нәшриятта башлап җибәргән редакторлык хезмәтен гәзитә-журнал редакцияләрендә дәвам иттерәләр Димәк, югалып төшеп калмадылар дигән сүз.
- Хәзер исә. таләпләр планкасы' түбәнәя төшкән кебек?
- Китапның хаталы чыгуына иң беренче нәүбәттә редактор гаепле, билгеле Хәзерге яшь редакторлар (бөтенесе дә түгелдер, әлбәттә) үз эшләренә игътибар биреп җиткермиләр
миннән киткәнче иясенә җиткәнче диебрәк эшлиләр сыман Таләпләр дә йомшарды шикелле Безнең заманда нәшриятта таләпләр бик каты иде Кайчак юк кына хәреф хатасы өчен дә хезмәт хакыңнан штраф тотып калалар иде Сәяси дә хата җибәрсәң эшең белән бөтенләй саубуллаш дигән сүз Дөрес Брежнев заманнарында андый ук катгый таләпләр бетте, иркенрәк була башлады Аннан соң. без эшләгән елларда кулъязма кат-кат укыла текст типографиядә җыелып бетеп биткә салынгач та. аны тагын ике тапкыр корректура сыйфатында укып тикшерә торган идек Хәер 6У процессларны син үзең дә яхшы беләсең нәшриятта шактый еллар эшләгән кешесең бит Хәзер исә китап басу эшенә яңа технология компьютерлар үтеп керде хезмәт процессы яңача корыла башлады
Бл әле нәшриятта шулай Газета-жу риалларда киткән хаталар турында әйтеп тә тормыйм Димәк наширлек эшен җайга салу редакцияләү принципларын системалаштыра өчен фәнни үзәкне булдыру якындагы төп бурычларның берсе булып кала бирә
- Кеше хатасын табу җиңел ул Ә менә үзегезнең җибәргән хаталарыгыз өчен {берәү дә хатадан хали түгел ләбаса) үкенеп куйган чакларыгыз булдымы?
- Үз редакцияңдә чыккан һәрбер басма китапта теге-бу хата китми качмый Бл - котылгысыз хал. Ул. гадәттә, типография гаебе аркасында була. Күп очракта УЛ хаталарны бары редактор үзе генә күрә әмма ул турыда кычкырып хәбәр таратып реклама ясап йөрми Редакцияләгән китапларымда алай гомер онытылмаслык зур хаталар ясамадым кебек Әлбәттә үзем редакцияләгән күптомлыклаодагы искәрмә-аңлатма ларда аерым шәхесләргә яки вакыйгаларга бирелгән бәяләмәләрне бүген бүтәнчәрәк үзгәртер идем Монысы инде - ул замандагы идеологик таләпләр бәласе Шллай да v л замандагы андый бәяләмәләрне мөмкин кадәр объективрак төстә бирергә тырышуым хак
Үкенечле хаталарымның берсе - Г Ибраһимовның 7 нче (тарих) томындагы искәрмәдә Һади Атласины ак эмигрант дип бәяләүгә игътибар итми калдырганмын 1агын берсе - Дәрдмәнд шигырь китабында бер урында гарәп язуындагы бәлки' сүзен белгә' дип ялгыш укыганмын
- Мине уз вакытында зыялы гына бер кешенең редакторлык хезмәте турындагы фикере гаҗәпләндергән иде Менә сез аны татар әдәбияты классикларының томлык ларын басмага хәзерләп чыгарды дисез Аны бит нәшриятка ТУЛЫ бер институт хәзерләп китерә редакторга эш тә калмый' - дип ычкындырган иде vл Шулаймы мөхтәрәм редактор7
- Әйе. кайберәүләр уйлавынча, классик язучыларны редакцияләү' җиңел эш сыман тоела Ләкин асылда ул бик катлаулы һәм җаваплы эш Мәсәлән Кыйссаи Йосыф ны басмага әзерләгәндә без төзүче Фазыл Фәсиев белән бергә поэманың һәр юлын, сүзен уннарча кулъязма нөсхәләре буенча чагыштырып-тикшереп чыктык Әсәрүә бу лган вариант строфаларны ачыкладык, кулъязма нөсхәләрнең саклану урыннарын күрсәтеп картотекалар төзедек Әсәргә карата булган төрле карашларны ачыклау һәм тәфсилле кереш сүз искәрмә- аңлатмаларның обеъктивлыгын билгеләү өчен миңа редактор буларак Мәскәүтә төрки телләр белгече профессор Әдһәм Тенишев янына барып консультация алырга да туры килде
Гомумән татар классик әдәбиятын редакцияләгәндә төп таләпләр түбәндәгеләр
• Автор тексты үзгәртелмичә, автор үзе исән чагында чыккан соңгы басмасы яки кулъязмасы буенча бирелергә тиеш. Гарәп-фарсы сүзләренең язылышы хәзерге графикада мөмкин кадәр дөрес яңгырашында булырга һәм бит асты искәрмәләрдә тәрҗемәләре бирелергә тиеш;
■ Фәнни аппарат (кереш сүз, ахыр сүз, искәрмә, аңлатмалар, библиографик белешмәләр, фотоиллюстрацияләр, факсимилеләр) мәгълүмат бирү ягыннан киң катлау укучыларны да, махсус фән кешеләрен дә канәгатьләндерерлек дәрәҗәдә тулы булуы зарур. Шул ук вакытта белешмәләр бүлегенең фәндә кабул ителгән үз стиле (кыскалык, эчтәлек бай) бар — шул сакланылсын
• Һәр басманың сатылуга чыкканда үз йөзе-кыяфәте була. Аның сәнгатьчә матурмы-түгелме буласы алдан ук күздә тотылырга тиеш. Бу исә — редакторның зәвыгына бәйләнгән. Төзүче яки автор кулъязмасының китап булып чыгасы макетын үзе әзерләп китерми бит Моны редактор хәл итә Шуңа күрә ул әсәрләрнең урнашу тәртибен, кайсы текст нинди хәреф белән җыеласын, иллюстрацияләр санын — кыскасы, китапның техник эшләнешен дә алдан фараз итеп куярга һәм шуны эшкә ашыру өчен рәссамнар, техник редакторлар, корректорлар белән даими элемтә тотарга тиеш. Нәшрият практикасында бу таләпләр ахыргача искә алынмыйча, шапшак чыккан китаплар да шактый булды. Исемнәрен атап тормыйм, китап продукциясен игътибар белән күзәтеп барган кешеләргә бу яхшы мәгълүм.
Мин монда бары классик әдәбиятны фәнни поплляр хүпюмлыхларны чыгарлга бәйле таләпләрне генә мисалга китерүем Асылда басма әдәбиятның һәр төре редахтор алдына үз специфик таләпләрен хля Әйтик тәрҗемә әсәрне редакцияләү - бер бүгенге авторның әдәби әсәрен редакцияләү бөтенләй башка Плб-лицистика очерк фәнни әсәр дәреслек китабы тәнкыйть мәкаләләре җыентыгы һ б - боларның һәркайсы редакторүан үзенчәлекле якын килүне сорый Берсендә күбрәк тал-стиль ягына икенчесендә эчталеккә 11 *
өченчесендә объективлыкка күбрәк игътибар итәргә кирәк була
- Һәр профессиянең профессиональ авыруы була
- Тел төбеңне аңладым миндә дә бар андый авыру - татарча нинди тенә басма яки кулъязма тексты укый башламыйм КУЛ үзеннән-үзе карандашка үрелә нәрсәнедер төзәтәсе алыштырасы килә башлый Гади укучы кебек бер китапны да тәэсирләнеп онытылып укып булмый
- Мин Сезне ярыйсы ук яхшы белам дип йөри идем (ни дисәң дә шактый еллар бер бүлмәдә кара-каршы утырып эшләргә туры килде хәзер дә якыннан аралашып яшибез) ялгышканмын икән Беркөнне һич көтмәгәндә мин бит диссидент та идем дип ычкындырдыгыз Шушындый образцовый бәхетле кеше ничек инде диссидент була алсын? Аннары татар мохитында диссидентлык хәрәкәте чагылыш тапмады дип уйлыйм мин
- Нәрсә ул диссидентлык’ Аны мин тоталитар режим хөкем сөргән чорда, җитмешенче-сиксәненче еллар дәвамында, шәхес хокукларын сүз иреген яклап җәмгыятьтәге хөкем-хокук системасындагы гаделсезлекләргә бозуларга каршы төрле сәяси акцияләр ярдәмендә ризасызлыкларын ачыктан-ачык белдереп чыккан бер төркем зыялыларның оешкан бер хәрәкәте дип аңлыйм. >л хәрәкәт башлыча Мәскәүдә һәм Петербург шикелле зур шәһәрләргә барлыкка килде Аларның эшләре кылган акцияләре демонстрацияләре тараткан өндәмәләре ту рында без чит и л радиостанцияләре тапшырган хәбәрләр буенча гына ишетеп белә идек Безнең тарафларда чын мәгънәсендәге диссидентлык хәрәкәте булмады билгеле. Ул хәрәкәт алга сөргән караш-фикерләр күңелдә теләктәшлек уятса да мин үземне ниндидер көрәшче-диссидент итеп саный алмыйм Минем рухи дөньям милли җирлектә туган яхшы мәгьнәсендәге милләтчелек идеяләре нигезендә тәрбияләнгән. Ләкин мин күңелемдәге чын хисләремне кычкырып әйтеп йөрмәдем Бу мәсьәләдә балачагым ук сак булырга өйрәткән иде Мин үземнең нинди җәмгыятьтә яшәгәнемне балачактан ук шактый ачык аңлый башлаган идем Әйткәнемчә минем әти авыл мәчетенең гади бер имамы булган Казанда Күл буе мәдрәсәсендә укыган беренче бөтендөнья сугышы вакытында фронтларда йөргән. Варшавага кадәр барып җиткән Аннан мәдрәсәдә өзелеп торган укуын тәмамлагач 1918 елда аны хәзерге Мамадыш районының урта зурлыктагы Шәмәк исемле авылында әтисе урынына мхлла итеп кх йганнар 1929 елны миңа бер яшь чагында авылда бик кызу күмәкләшү башлангач әтине руханилар катлавыннан булганы өчен ерак Архангельск өлкәсенә сөргенгә җибәргәннәр Әни дүрт бала белән берүзе утырып калган Хәтергә сеңәрлек яшемә җиткәндә безнең йорт хх җалыгы тәмам таркалып бетү чигендә иде инде Каралты-кх ра келәт ише нәрсәләр юк - аларны налог исәбенә авыл советы сүтеп саттырган Әни колхозга керергә гариза биреп караса да аны алмаганнар Бу инде йорт яны бәрәңге бакчасыннан да колак кагу дигән сүз һыскасы ишегалды дип аталган ике сотый чамасы такыр җир мәйданы х ртасында ялгыз йорт кына утырып калган иде Урам якка өч ишегалды ягына ике тәрәзәсе караган гадәти авыл йорты тик түбәсе генә тактадан Аннан соң тагын йортның арткы түренә тоташтырып салынган һәм без балалар бик ярата торган зур тәрәзәле ялдысы (өйалдысы) бар иде Ялды йортның үзеннән шактый соңрак салынган иде булса кирәк чөнки ул сап-сары нарат тактасыннан, ялтырап тора иде Пуәйләрен без аның ШУНДЫЙ УК сап-сары идәненә урын җәеп тезелешеп йокларга ята торган идек Ләкин озакламый без бх ялдыдан да мәхрүм калдык Анысы инде бик тә хәтердә һөзге салкыннар төшә башлаган вакыт без бишебез дә сәке өстендә аякларыбызны бөкләп кысыр аш ашап утырабыз Иртәнге аш иде шикелле Бервакыт ишек ягында тук-тук иткән, кадак СУыргандай чытырдаулы тавышлар ишетелә башлады Әнидә өлкәнрәк апаларым абый да бер сүз дә дәшмиләр Мин генә
Әни нишлиләр анда чыгып карыйм әле - дип үсергәләнәм Ләкин әни мине чыгармады бик озак вакыт ишекне ачтырмый торды Бары такылдау тавышлары тынгач кына безгә чыгарга рөхсәт итте Ишекне ачып җибәрсәк каршыда ап-ачык һава җәйрәп ята бакча түрендәге инеш буйлары авылның күрке булган чишмәле тау битләре күренеп тора Ялдыны колхозга керергә дә хокукы булмаган хосусый хуҗалык өстенә салына торган налог исәбенә сүткәннәр икән Өлкәннәр сөйләвенчә аның такталарын сатып алырга безнең авыл кешеләреннән теләк белдерүче табылмаган шуннан аларны очсыз гына бәягә күршедәге Дусай авылының бер укытучысына төяп җибәргәннәр Мин белгәндә инде өй эче тап-
такыр күзгә ташланырдай бар нарсане салымчылар ташып бетергән иде Әнинең тегү машинасы Зингер белән самавыр гына ничектер алар күзеннән алетә читтә калган Тегү машинасын әни идән асты базында яшереп тота самавырны исә чәй эчеп бетергәннән соң чыбык-чабык арасына яисә карга чыгарып күмә иде Бүксәсенә дистәләгән мөһер сурәтләре төшерелгән самавырның шхннан соңгы язмышы ничек тәмамлангандыр әйтә алмыйм әмма озынча шүреле 'Зингер' машинасы әниебезнең кадерле бер истәлеге сыйфатында әле булса Төмән шәһәрендә яшәүче пенсионер Сайярә апам гаиләсендә саклана һәм иң гаҗәбе бернинди отказсыз' эшләвендә давам итә
Утызынчы елларның урталарында Татарстан авыллары кытлык кичергәнен без хәзер укып беләбез Инде ул кытлыкның безнеке ише ХОКУКСЫЗ гаиләләрне нинди өстама газапларга дучар иткәнен чамаларга мөмкиндер Ашарга юк. ягарга УТЫН дигәне чыбык- чабык яки салам Кышларын ярым йорты җылытылган тү шәм такталары юешләнеп бәсләнеп тора Күңелне чиркандыргыч бер вакыйга да истә Аз гына арыш онына алаблта оны кушып тугланган аш ашап утырганда кинәт түшәмнән нәрсәдер ашка төште сыман тоелды да шигемне табындашларыма белдерүем Алар болганчык су төсендәге шл лпаны кашыклары белан болгатып карый-карый берни да юк. сиңа тоелган гынадыр дип мине тынычландырдылар Мин ашавымны давам иттем Кинәт теш арасында нәрсәдер чытырдап куйды Капкан ризыгымны учыма кире чыгарсам - кыргаяк Мин елап җибәрүем Чи суган ашый башласам әле хәзер да ШУЛ вакыйга искә төшә дә УКШЫП КУЯМ
Нәрсә, балачакның бер дә ямьле истәлекләре булмадымыни7' дип сорарсың инде син Юк нишләп булмасын Җәй көннәрендә урманга җиләккә Шәйхи Маннурның ТУ ган авылы Тулбай кырыннан талгын гына аккан Ышьяга балык тотарга барулар көз һәм кыш көннәрендә иске кыскыч тимерләреннән тимераяк юнәтеп инеш бозында йөрүләр тал шуулар җәйге челләдә урамны иңләп үскән яшел чирәм өстена чалкан ятып һавадагы болытларны төрле җанвар сурәтләренә охшатып хозурлану лар авыл урамыннан самокатка (велосипедка) атланган берәр кеше үтеп китсә аның артыннан йөгерә-чаба авыл читенә кадәр озатып барулар сабантуйлар җыеннар - болар барысы да балачакның матур хатирәләре
- Сәгатьләр буе сөйләшеп утырганнар\ан хәтерлим. Сез нәнь ш\ шы чорха китап дөньясына'юл алгансыздыр кебек тоела
- Мулла балалары дип. минем өлкән апамны - ике ел абыйны бер ел совет мәктәбенә укырга алмый торганнар Мин уку яшенә җиткәндә андый чикләү юк иде инде Укырга мин I9J6 елны керүем Абый-апаларымнан укырга мәктәпкә кергәнче ук өйрәнгән булсам кирәк беренче сыйныфта хареф үзләштереп азапланганымны хәтерләмим
Туган авылда беренче сыйныфны тәмамлагач әни мине җәйне уздырырга дип үзебездән кырык чакрым ераклыкта урнашкан ул вакытта - Кызыл Йолдыз хәзер Балык Бистәсе районына кергән Көчек (хәзерге исеме - Биектау) авылында яшәүче әтинең берүәнбер апасы Шәмсуан абыстай янына илтеп куйды Шәмсуан апа егерменче еллар башында шул авылның Мирхәйдәр исемле тол калган мулласына кияүгә чыккан булган Кияүгә картаебрак кырык яшьләрендә чыкканлыктан аларның уртак балалары бл умаган өстәвенә колхозлашу чорында Мирхәйдәр мулланы да Архангельск якларына сөргенгә озатканнар Иренең каты авыру хәбәре килгәч Шәмсуан апа русча беравыз сүз белмәгән килеш бер капчык сохари күтәреп декабрист хатыннарыдай ерак юлга чыгып киткән (әрле маҗараларга очрый-очрый тәки ирен барып тапкан бит Аның янында айдан артык яшәп, авыру иремне өйгә алып кайтырга рөхсәт итегез дип ялына торгач сөрген ХУ җалары барыбер тиздән үләчәк бу диярэк булса кирәк аның гозеренә каршы килмәгәннәр Чыннан да Мирхәйдәр мулла туган авылына кайтканнан соң озак тормаган вафат бл лган Шәмсуан апаның хәзер беркеме юк ялгыз яши иде (ормышы да ярыйсы кәҗәсе тавыклары бар колхозга алмасалар да йорт яны бакчасына тимәгәннәр - димәк бәрәңгегә мохтаҗлык юк. Мондагы тормыш шартлары миңа җәннәт кебек тоелды Шуңа күрә көзгә таба мине алырга дип килгәч тә мин тлган авылыма кайтырга теләмәдем абыстай янында яшәргә калдым шул авыл мәктәбенә икенче сыйныфка укырга керүем икенче өченче елны да кайтмадым Бары биш класс тәмамлагач кына СУГЫШ башланган елны Казанга күчеп килдем Бу вакытны инде әти сөргеннән котылып кайткан әнине дә Казанга алдырган олы апам техникум бетереп авыл җирендә укытучы булып эшли фельдшер-акушерлык мәктәбен тәмамлаган абыем исә армия хезмәтендә иде Ул шуннан фронтка китте СУГЫШНЫҢ ахырына
кадар алгы сызыкта булып, исән-сау кайтты Әти-әни янында мин дә кече апам гына торып калган идек Ләкин сугыш еллары безнең тормышны җиңеләйтмәде тагы да авырайта гына төште Аннан соң мулла малае дигән мөһер дә минем арттан шактый озак ияреп йөрде әле Яхшы укысам да. бер мәртәбә мине хәтта мәктәптән дә куып чыгара яздылар Анысына үзем гаепле идем әлбәттә Көчеккә күчеп килгән беренче елда ук. икенче сыйныфта укыганда булды бу хәл Бер тәнәфестә сыйныфташлар белән үзара җыр такмаклары әйтешеп шаярышканда мин туган авылымда ничектер күңелемә сеңеп калган бер такмакны әйтеп җибәрмасменме:
Колхозларның дилбегәсе
Чабага киндерәсе; Быел инде колхозларга Чөгендер кимерәсе
Укучылардан кайсыдыр шуны укытучыга җиткергән, тегесе - директорга Икенче көнне абыстайны педсоветка чакырып бик каты сүккәннәр килмешәк малаеңны' мәктәптән чыгарабыз дип куркытканнар Абыстай күрәсең, җылый-җылый гафу үтенеп сорагандыр инде гаебем өчен эшне мәктәптән куып чыгару дәрәҗәсенә үк җиткермәделәр Шулай да абыстай педсоветтан пешекләнеп кайткач мине дә әйбәт кенә пешерде Шуннан соң мин артык авыз җырып' йөрүдән туктадым, малайларга хас уен-көлкеләргә катнашудан читләшмәсәм да. үзара сөйләшкәндә хәтәр сәяси темалардан' качарга тырыштым Үземне мәктәптә тәртипле тоным күңелне күбрәк укуга белем алуга салдым Мәктәп күләмендәге кайбер өстенлекләрдән читләштерсәләр дә үпкәләмәдем Мәсәлән мине пионерга алмадылар Җәйләрен мәктәп балалары Кама буена Берсут төбәгенә пионер лагерларына китеп бара ә мин абыстай белән ухалла тартып урманнан чыбык-чабык имән каерысы һәм ботаклары ташыйбыз, кәҗәбез өчен кышлыкка басу ызаннарыннан чалгы белән үлән чабып җиргә ятып үскән эт эчәгеләрен җыеп кайтабыз Аларны ишегалдына җәеп киптерәбез дә абзар эчендәге сәндерәләргә дыңгычлап тутырабыз БУ елдан-ел шулай дәвам итте 1947 елны абыстай вафат булгач аның сараенда өч кышка җитәрлек утын запасы калган иде.
Әйткәнемчә, сугыш башланган елны Казанга әти-әниләр янына күчеп кайтып алтынчыны мин 15 нче татар урта мәктәбендә укыдым аннары, җиденчене янә авылда тәмамлап 1945 елны Казанның ул вакыттагы иң престижный уку йортларыннан саналган хәрби һава көчләренең 9 номерлы махсус урта мәктәбенә барып кердем УКУ русча иде шуңа күрә баштарак телгә өйрәнү шактый авыр булды Укыту эшләренең яхшы куелуыннан тыш башка өстенлекләре дә бар иде бу мәктәпнең Аеруча СУГЫШ елларында Өстә - офицерлар формасына биргесез ялтырап торган җиз төймәле китель-чалбар билле шинель кокардалы ОЧУЧЫ фуражкасы һәм бүреге: хәрби заводлардагыча 800 гр күләмендәге икмәк карточкасы, аның өстенә - көненә бер тапкыр бушлай ашау Беренче тапкыр мәктәпкә постау- кисәгеннән тегелгән чүәк киеп килгән малайга тагын нәрсә кирәк1 Җилкәгә погоннар тагып өч ел укыдым мин бу мәктәптә Иң мөһиме — шушы мәктәптә гомерлек өч ДУСТЫМНЫ таптым Абыйлы-энеле Нил һәм Үзбәк Вәлиевләр Аумаз Ибраһимов Өчесе дә Казанда ТУ ып үскән, җиде классны татарча бетергән малайлар Уйлар, хис-хыяллар тиз дуслаштырды безне. Бөтен буш вакытлар бергә уза иде. Островский урамындагы Вәлиевләр фатиры үзенә күрә бер штаб хезмәтен үти Шунда сугыш хәлләре дөнья хәлләре турында сөйләшәбез киләчәккә планнар корабыз, бу фатирга каядыр килеп эләккән егерменче- утызынчы елларда басылып чыккан Литературная энциклопедия томнарын Ф Сәйфи имзасы белән тамгаланган ике зур төпләм Вестник Оренбургского учебного округа журналыннан татар мәдрәсәләре, татар-башкорт халыкларына кагылышлы мәкаләләрне Маркс Энгельс Ленин әсәрләрен укыйбыз: бәхәсләшәбез ниндидер уртак фикергә килешәбез Шәхес культы турында сүз кузгатабыз Маркс Ленин шәхестән культ ясауга каршы булган ә менә Сталин үзе язган дип игьлан ителгән краткий курс ВКП(б)' китабында үз-үзен күккә күтәреп мактый Бу ничек алай инде? Безнең хәтта шуңа бәйле үз уеныбыз да бар Берәр яңа газета сатып алабыз да текстлы мәйданын уен картасы зурлыгындагы кисәкләргә турап дүртебезгә дә берәмләп өләшеп чыгабыз Аннары һәркайсыбыз үз карталарында Сталин сүзенең ничә тапкыр кабатланганын саный Кемдә күбрәк - ШУУ җиңүче Җиңүчедә кайчак бу сан 15-20 гә кадәр җитә ә менә карталарында' бу сүз бер мәртәбә дә кабатланмаган уенчыбыз булмый
Әйләнә-тирә чынбарлыкка тәнкыйди караш рәсми идеологиягә оппозиция әнә шулай акрен-әкрен чарлана баргандыр инде ул Тора-бара ул безнең күңелгә ныклы бер иман булып сеңде Һәм без күңелебездәге ул иманга беркайчан да хыянәт итмәдек тормышка җайлашып аны вакламадык Әле булса без якын дуслар, фикерләшләр Төрле профессия кешеләре булсак та һәрберебез яшьлектәге шул хыяллар белән рухланып яши кулыннан килгән кадәр үз иманына хезмәт итә Нил Валиев профессиясе белән химик хәзер пенсионер дистәләрчә еллар Казакьстан Үзбәкстан якларында эшләп демократик үзгәрешләр башлануга Татарстанга кайтты. БТИҮнең Чистай шәһәре бүлегендә актив җәмәгать эшләре алып бара Сүз уңаеннан Һуйбышев мәйданын Тукай мәйданы итеп үзгәртү кирәклеген беренче башлап ул күтәреп чыкты һәм шул идеясе гамәлгә ашырылганчыга кадәр шәһәр хакимияте бусагаларын таптап йөрүдән туктамады Үзбәк Валиев студент елларында берничә тапкыр Татарстанның классик көрәш бл енча чемпионы галим-физик. I ранглы капитан (ягъни полковник) - БТИҮнең Петербург бүлеге җитәкчеләреннән берсе Петербург татарларының сабантуй бәйрәмнәрен оештыручы татар теленнән дәресләр бирүче
Безнең диссидентлык' менә шундыйрак иде Аны диссидент сүзен кулланмыйча тагар милли аңының бер төре дип атау бәлки дөресрәк тә булыр
- Диссидентка' тагын бер диссидент сорал бирәсе килә латин әлифбасына к үчүта ничек карыйсыз?
- Дүртенче сыйныфка кадәр мин латин әлифбасы нигезендә ягъни, ул вакытта әйтелгәнчә, яңалифчә укыдым Шуңа күрәме яңалиф миңа бик якын хәтта ки язмада һәм басмада сурәте белән дә иң матур әлифба булып күңелгә сеңгән Яңалифнең татар теле өчен хәзерге кириллица белән чагыштырганда өстенлекләрен исбатлап торасы юк Иң беренче өстенлеге аның сүзләрнең фонетик принципка таянып язылуында татар әдәби сөйләмендәге һәр авазның диярлек язмада да үз тамгасы - хәрефе булуында. Яңалифчә дүрт класс белемле кеше дә татарча дөрес граматалы яза торган иде Ә кириллица белән мәктәп грамматикасы өйрәткәнчә төгәл дөрес язучыны югары белемле кешеләр хәтта журналистлар әдипләр арасында да сирәк очратасың Бу аларның наданлыгыннан' мәктәп грамматикасы кагыйдәләрен' белмәүдән түгел ә ул кагыйдәләрнең сәерлегеннән фәнни булмавыннан килә Мәрхүм Сибгат ага Хәким грамматика кагыйдәсе буенча үз исеме ахырына язмада куелырга тиешле нечкәлек билгесен үзе үк алып ташлаттырган иде Редакторлык тәҗрибәмдә бигрәк тә борынгы һәм классик әдәбиятыбыз текстларын редакцияләгәндә мәктәп грамматикасы кагыйдәләрен мин үзем дә бик күп боздым'
Къәтрә къэтел кьәлеб къәриб кебек гарәптән алынма сүзләрне, яки Йа хода йә болай. йә тегеләй кебек гыйбарәләрне катрә (тамчы мәгънәсендә) ’кател' (үтерү) калеб' (йөрәк) кариб' (якын кеше каруәш) Я хода я болай, я тегеләй дип язарга минем кулым бармый торган иде Яисә менә кириллицада гарь язулы гарәпчә сүзнең ике мәгънәсе бар гъар - тау куышы мәгарә гьәр - хурлану гарьләнү Һәр ике очракта да аны ничек бер үк төрле язылышта бирмәк кирәк?1
Гомумән, кириллица әлифбасы әдәби телебезгә язмада гына түгел, сөйләмдә дә инде үзенең кире тәэсирен сиздерә башлады Сөйләм телебез тупаслана табигый нәфислеген югалта бара Табигый нечкә кушымчалы вакыйгалар Фәхретдиневләр табиблар кебек сүзләр хәзер язмада да радио-телевидение дикторлары телендә дә калын кушымчалыга әверелделәр Хәтта гамәлдәге грамматика кагыйдәсе буенча кушымчасы нечкә тиешле *фаҗига'не дә фаҗигаләр рәвешендә калын кхшымча белән яза һәм әйтә башладылар Озакламый сәламнәрне дә саламнар яки саламнар дип язарбыз ахрысы Татар теленең гөп хасиятләреннән берсе сингармонизм булса да. ул кагыйдә нигездә тамыры саф төрки-татар сүзләренә генә карый гарәп-фарсыдан кергән сүзләр исә традицион язылыш һәм әйтелешләрен саклыйлар
- Әңгәмәгез өчен рәлмәт Рәис абый Сезгә ныклы сәламәтлек иҗади лңышлар телибез