ГАЯЗ ИСХАКЫЙ ХАТЛАРЫ

Бөек язучыбызның Садрый Максудита япан хатларының ксерокүчермә.тәрен безгә Гадилә ханым Айда җибәргән иде. Хатларны укуы бик авыр дию генә бу эшнең никадәр катлаулылыгын аңлатып -җиткерә алмый. Гаяз Исхакыинын фикере кулыннан тизрәк йор1ән. Ул кайбер хәрефләрне бер сызык белән ишарәләп кенә китә. Ул заманда гарәп сүзләренең гаять кин кулланылуы да укуны авырай!а. Соңгы хатларында моның остенә төрек сүзләре дә күп керә башлый. Ничек кенә булса да мин хатлардагы сүзләрне ботмыйча, үзендә булганча күчерергә тырыштым. Аларны укырга миңа Габделхак ага Зәбиров та булышты. Тугытынчы дистә белән баручы бу агам революциягә кадәр башлангыч белемне мәдрәсәдә алган кеше. Хатларны матбугатка икрмүче Розалина Н> РУЛЛИНА. 16 гыйнвар. 1920. Прага. Садрый! Синең хатыңны алып бик сөендем Сине күптән бирле эзләсәм дә. һичбер йирдән хат-хәбәр юк иде Җәй көне синең кайдалыгың хакында Япониядән Исганбулга Фарут әфәнделәр!ә мәктүбләр яздым Берничә мәртәбә телеграмма суктым һичбер жавап булмады Сау идекенне. борадәр. әллә ничә кеше аркылы мәктүб белән Заһидтан кайдалыгыңны сорадым Җавап булмады Шу нар! а күрә без сине әллә кайда большевик төрмәсендә череп ята дип исәбләп ку йг ан идек Шуның өчен синең табылуың мина ләхе бәгьдәлмәүт' кебек тоелды Фәүкыль- гаде* сөендерде Инде килик андагы Ссбердәге. Уралдагы әхвәлгә Беренче шул синең гаиләң, балачагаң һәммәсе исәннәр Мин аларны Казанда ту|ры китерә алмаенча, Уфада очраттым (былтыр) Аннан минем алдымда, әбиләреңнең киңәше берлән. Оренбургка киттеләр Уфада!ы дусишләренә. Акчуриннарга яман хатларына караганда. Оренбургта яхшы урынлашканнар Аннан сон Оренбург ның хәле начарланды Бик күп кеше Тройски. Чиләбс. Пстропавелга күчте Закир әфәнде Рәмиев гә Чиләбедә калган Соңра синең гаиләң, әбиләрең Оренбургтан чыкмый калганнар Быел июнь числосында. бабаң гаиләсенен сүзенә караганда, алар һәммәсе калырга карар иткәннәр һәм калганнар Исән-сау торалар ла Большевикларнын соңгы айларда халыкка каршы хатты-хәрәкәтләре* шактый үзгәргәнгә, иншалла. хәзер дә бик тыныч иттереп, ач түгел көенчә, чәйне азрак эчеп, сыеныр татлары, дус-ишләре. кардәш-кабилә һәммәсе исән Казаннан com ы мәгълүмат май ахырында-июнь башында чыккан кешеләрдән Аларнын әйтүенә караганда. Һади әфәнде дә сәламәт Әллә нинди бер мәктәптә мөгаллимлек игеп тора Танышбе.тешләрдән үлгән кеше Садыйк Галиев кенә Казанның бөтен муллалары үт урынында Агылу, үтерелү мөселманнар арасында бик аз булган Булганы да безгә таныш шул кеше бер генә Ашау-эчү Казанда ул кадәр шикле ' Ләхе бәгьдәлмәүт гүрдән чыгарылган 1 Ф ә ү к ы л ы а д ә — гадәттән тыш ’ X а т г ы - х ә р ә к ә т — тактика, тоткан юл. түгел ди Ләкин май аенда чәйнен кадагы өч йөз сум, шикәрнеке йөз сум булган. Икмәкне мөселман арасында һәрвакыт табып буладыр ди. Менә хәл анда фи әл-хәмидә' шул төстә Үземә килгәндә, синнән аерылгач та кәкере-бөкере йөри, атлы-җәяүле мин 18 нче августта Казанга килеп чыктым. Ләкин Казанда бер кем юк өйдә. Нә Сәлах абзыйны, нә Бәдретдинне, нә Һади2 әфәндене таба алмадым Бер бардым, ике бардым, һәр вакытта юклар, бикле Ахырда Һади әфәнденең бикле өеннән бер хатын чыкты Ул бик озак мине сораганнан сонында, имтиханны мин яхшы биргәнемнең соңында, Һади әфәнде бүген монда килә, ул дачада ята, йомышыгыз булса, миңа әйтеп калдырыгыз, диде Мин аңарга үземнең кемлегемне һәм мәктүб барлыгын әйтеп. Һади әфәндене үземә чакырдым. Ул синең кодачан Өммегөлсем ханым икән. Һади әфәнде мин көткәндә килмәде Аннан сон килеп, мәктүбне кодачага бирергә кушып, язып калдырган Аннан бер атнадан соң мин авылга да кайтмыйча Самарага килдем. Анда мәгълүм киңәш мәҗлесе булачак иде. Анда берни булмады. Бер-ике атнадан соң Уфага киттем Анда Милли Идарә яңадан төзелгән, һәммәсе эшкә керешкән Сине көн дә-көн дә көтеп ята идек. Уфада синең гаиләңне күрдем һәммәсен сөйләдем Ләкин, ник инде алып кайтмадың шунда, дип үпкәләделәр Төрле дәлилләр белән, алып кайтмадым түгел, шулай мәслихәт булды, дип сөйләдем, һич анлата алмадым Менә син кайткан, ул юк, диделәр дә тордылар Уфада Милли Идарә янында эшли башладык. Государственное совешаниегә ишгиракь иттек2 . Анда таный башкортны гына. Татар, Төркестан мәсьәләсен аерыбрак өстерәп-өстерәп. конференцияләр ясап маташтык Уфаның да хәле начарлана башлагач. Себергә күчәргә карар бирдек. Тройски, Чиләбедә туктау, анда куркынычлы төсле булганга, Петропавелга күченергә булдык, һәм дә 12 октябрьдә иртә белән телячий вагоннарга төялеп киттек. Гәзитә чыгарырга уйлаганга, азрак хоруфәт4 алдык. Анда безне шактый салкынча каршы алдылар. Имештер, ни уйлабтыр, Милли Идарәгә каршы компания Андый хәшәрәтләрдән зарар күп. Берсе сиздермәстән генә аяк чалырга маташкан. Анда барысы да бер телдә. Компанияләреннән Тарик бәк. Гомәр, Фуад сиңа бер киңәшкә дип бергә киләләр иде Җыйнау җыелышып бер кечкенә генә гәзитә чыгарырга да берни җитми. Наборщик юк. Почтасы юк. Вакытында гәзитә чыгарып булмады. Шул араларда Германиядә революция булып, анда солых мәсьәләсе туды. Мин шуны. Милли Идарәдә хәзерләнеп, гәзитәнең беренче номерына языр- га тотындым Моны бер кат аңлатып башлаган булып, фәкать бераз тарихи штрихлар да таба алып, файдаландым . (Моннан соң бер җөмлә танылмый— Р Н.) Без Петропавел сәүдәгәрләреннән бер нәрсә оештырып акча җыйдырмакчы идек. Алар берничә ай алдап йөрттеләр дә ахырдан гомумән ташладылар Шуннан Милли Идарәнең кырык төрле мәҗлесләрен ясап, берничә кешедән мөрәккәб һәйәт чыгарып җибәрергә карар иттеләр. Берсе мин, берсе Фуад. берсе Гомәр Миңа, әлбәттә, акча җыярга да йөкләделәр. Мин 24 гыйнварда Петропавелдан чыгып китеп, Себернең шулай бер рәттән ' Фи әл-хәмидә—мактарга яраклылары. ‘Сәлах, Бәдретдин, Һади Максудилар — Садрый Максудинын ага- энеләре. ’ Иштиракь иттек—катнаштык. * Хоруфәт — хәрефләр. Гаяз Исхакый хаты үрнәге акча теләнеп Харбинга кадәр ике йөз мен сум акча җыйдым Ул акча Милли Идарә әгъзаларына фәүкыльгадә зур күренгәнгә, әлләни кадәр әйбер юлларга сабышып, бик зур мәшәкатьләр тудырдылар һәм дә шулар өстенә тагы өч-дүрт кеше жибәрмәкче булдылар Без Гомәр белән Фуадны көтеп. Харбинда бераз калдык та Солтан бәк ибне Бубины да озата барырга булганга, аларны Япониядә көтәргә булып, виза хлопотать итә торырга Япониягә киттек. Анда ун көн торыб, рәсми отказ алыб, кабат Харбинга кайтып киттек. Анда берәр атнадан сон Фуад килеп чыкты. Йөри торгач, чехлар белән инвалид булып китәргә юл ачылды. Без чехларның усрак солдатлары берлә солдат булып барырга Востокта1 3 нче октябрьдә пароходка утырдык Пароход Марсельгә барырга булганга, без төрле юллар берлән Марсельдә төшеп калу ниятендә идек Ләкин борып, Трксибтә пароходымыз Зитска2 барырга әмер алды Шулай итеп без чехларның мәркәзе Прага шәһәренә декабрь дүртендә килеб кердек. Шуннан бирле монда. Килгәч тә Франсиягә керү тәшәббесенә3 тотындык. Аның өчен Фуаднын паспорты юк Минем, булса да, руслыгым көенчә торганлыгын- дан, чехларның хәрби назариятының4 киңәше буенча, безнең паспортларыбыз да бер генә еллык иде Йөрергә керештек. Аның өстенә, безнең кулымыздагы кәгазьләрдән чехлар берәр нәрсә оештырып, аңарга заграничный паспорт төсе бирергә булдылар. Назарияттән назарияткә йөреп, кәгазьләребез бик төпле түгслгә, кичә тәмам сүзләрен рәсмиләштереп, кулымызга алдык Инде шуларны күгәреп Франсия консулына барырга калды Иртәгә шул консулга нәрсә илтсәк, кабул ачылыр. Файдалы бабларда гына белешеп бирәләр Чехларның зур кешеләре, рәсмият ирләр, мәктүбләр бирәләр Шуның берлә руслыкдан чыккач, бәлки визаны җиңел алырмыз дип уйлыймыз Әгәр ул юл барып чыкмаса, әлбәттә, синең игътибарга калачакбыз. Син инде ничек тә тырышырсың. Эзли башлаганга бер ел тулыб әйләнгәндер-юктыр, сузылу мине шактый ялыктырды инде. Баргач, иншалла, июнь тәфсыйләтен5 сөйләшербез Фәкать һәрбер төбәк .. (бер сүз танылмый- Р. Н ) файдаланып сине, инде һәйәтнең1 2 рәисе сыйфаты берлән эшне дәвам иттерүдә бул. Чөнки безгә әүвәлдәге конференция шул вазыйфаны йөкләде. Акча мәсьәләсе шәп түгел. Курсның төшүе бик зур. Франсиядә алай ук түгел. Кулымыздагы иң ышанычлы нәрсә—алты кадак чамасындагы алтынымыз Аны исән-сау Франсиягә алып бара алсак, иншалла. шактый гына франк алып була. Рус акчамыз да бар. Ләкин бик күбесе яшел иде Хәзер аларны чех кронына алыштырып маташтык Киләчәк мәктүбдә анда русның романовский акчасын алып бару файдалымы, әллә чехларның кронымы файдалыгы хакында бер мәгълүмат бир әле Чөнки кулымыздагы чех кроны шактый күп булачак. Икесенең дә куәте хакында мәгълүмат бир Тизрәк күрешергә теләп. Гаяс. Фуадган бик күп сәләм. Галимдән бик күп сәләм. садрыи.’ Мин сау-сәләмәт. Яна эш юк Фәкать Нияз Максудидан гына бер мәктүб бар. Бүген җомга көн зиарәткә бардым Гали-бәк. тагы бер төректән башка кеше юк иде Безнең гаилә хәятымыз шул дип яза Иртәгә шимбә көн Сезне чакыруымыз хак. Фуад да килергә булды. Син оныта күрмә Бик мәшәкатьләнеп, хафаланып кәефсезләнәчәк Син сәгать җиде чиректән калма инде Мин иртәгә комиссиягә барам да. аннан булып чыгып, Фуадны алып кнтәм. Мәктүбләр хәерле булса, җыеп кил Хуш. Гаяс 23 сентябрь. 1921 ел. Адресым: 10 Мелахтон штр. Берлин В В5. оей Брзезинскии 2 май. 1922 ел. Садрый! Мин синен мәктүбеңне алдым Андан элгәре генә Мидхәтне күргән идем Ул сынакны үткән Әллә кая Берлиннән читкә китмичә, фермәләре белән барып- • Владивосток булырга тиеш ’ Трксиб. зитс «порт-сәид, Триест» дип укылмыймы икән'’ » Тәшәббес инициатива, ният ‘Назарият министрлык ’ Тәфсыйлат -җентекләү 2 һәйәт комиссия. килеп фигурант3 4 булып тамак туйдыра икән. Бу арада бер фильмада бер актыда шау-шучылар кирәк булган икән дә, ул шаулый белгәнгә, шактый акча эшләгән (Ягъни көненә 150 марка алган.) Шундан бирле үзене күргәнем юк. Адресларын күндерә. Синең гаилән килүе шәп булган Култыкка бераз акча тәэмин итә алсаң, шуның өстенә бәлки берәр журналга Берлиндә язып торырга да айга ике йөз-өч йөз франклык эш таба алсаң, көнең начар булмас иде. Хәзерге көндә монда тормыш, шөбһәсез, Финляндиядән очсыз Аннан соң, Финляндиядә озак тору, үзең беләсең, кадерне киметә вә әлхасыйль5 6 андый кадерле йиргә безнең ихты- яжымыз бик зур Монда килгәч, озын-озын сөйләшербез. Фатир мәсьәләсе хәзер ул кадәр авыр булмас. Буның 15 нче маенда өч бүлмәле бер фатир бушый дигәннәр иде Шуны карап чыгармыз. Ул әле син килгәч тә өлгерәбез кебек Егет ихтыярында булганда фатир табу авыр булмас. Хәбәр киткән саен ул мәсьәлә жиңеләя бара диләр Минем карарым хәзергә монда калу. Тормышның очсызлыгы, акчаның юклыгы шулай мәҗбүр итә. Күңел белән анда торасым бик килә дә. булмагач, баш ими хәл юк. Мин монда ике йөз илле франкага (тормышлар шулай торса) тора алырмын дип уйлыйм Ашау мәсьәләсе генә эчне пошыра. Бу мәмләкәттә ит ашамыйлар. Хафаланалар. Бер ай эчендә ашлары шул кадәр борчыды Палидрурога1 бер мәртәбә барып ашарга әллә никадәр бирерлек хәлгә килдем Икенчедән, монда большевизм Большевиклар үзене бик каты хис иттерә Халык фәкыйрь, сәләмә. Рур—большевик Хосусән бу могаһәдә7 тагы Рига большевиклары, тагы монда Русиядән зыяглы да күп. Үзе теләсә нәрсә эшләп ята. Кыямәт мәгънәвисе. тик куйган русның маташып ятуына табигый ачу килми хәле юк. Ләкин очсызлык. Тормышның технически ягының уңайлыгы боларнын һәммәсен каплый. Китап мәсьәләсе әле бер саглам казыкка багланганы юк дисәк, хәзер минем китапларымны бастыру эше кузгалды. Шул хакта сөйләшеп йөримез Иртәгә сүз тагы озынрак, дәвамлырак сөйләшеп, бәлки, эшне бер төрле нәтиҗәгә китерер- мез. Дәреслекләр хакындагы мәсьәлә шактый авыр булырга охшый Шуның өчен ул эш үзеннән-үзе (бер сүз танылмый —Р Н.) итә. һәм дә ул хакта мин үзем генә хәл итә алмыйм Акча булганда ул эшне үземез эшли алсак, бик тиз булачак икән. Ләкин бит. мөтәгассеф8 , кулда һич бер акча юк Минем әйберемне күндерү хакындагы эшнең җиңеллегенә мин ышанып бетә алмыйм Хәзер бит Франция (бит) хөкүмәте мәнгы9 ителгән нәрсә чыгарылмый дип тә карый Белгия хөкүмәте мине кечкенә мәмләкәткәр хисаплый, шул әле дип тә карый Үзендән чуалчыклар ясый Андан соң монда хәзер бер нәрсә кермәсен дип карыйлар. Шуңарга күрә син килгәндә поездга бер билет хакында ихтиразән’ синең кулда акча булуны мин муафыйк күрер идем Шуңа күрә син инде азрак түләп поездга бара торган иттерт Ачкычлар Мостафада. Бер ачкыч берлә ике чемоданым да ачыла Тагы бер зур йомыш Минем адресыма «Ле темпожа өч айлыкка, йә алты айлыкка яздырырсың Монда килгәч акчасын бирермен Алты айлыкка яздырсан шәп булыр иде Миңа ул табигый кирәк. Моны май башыннан яисә 15 нче майдан яздырырсың (бер номеры 15 марка) Үтенәм. Моннан соң мәктүбләрне үз адресыма яз. Кайчан чыгуың да хәбәр ит. Әгәр монда берәр атна торырлык булсаң, атналап Мостафа да торган бүлмәне алып куеп булыр. Хуш. Гаяс. Кантслер. 80. бай Рюкерт. Шарлоттенбург. Берлин Садрый! Синең кечкенә мәктүбеңне алдым. Син, Кадил әйткәнчә булмаса да, синдә шундый хис калдырган икән. Әхвәл рухың шундый булгандыр шул Күңелсез дәфендә бит һәр килгән мәктүб шулай күңелсез хис калдыра Фәкать акчалы мәктүб булса гына, кешене азрак күтәреп куя Әйдә, бик үк төшәргә ярамый әле. Ни булса да булыр. Алла ярдәм итәр. Мин дә соңгы көйләрдә бик авыр хәлләр кичердем Чәчемнең бик күбен агарттым Хәзер әле әхвәл үзгәргән булмаса да. Казандай Әхмәт Хәсәндән (бисәктән-кушбака*) берәр йөз акча ' Фигурант—статис т. 4 Әлхасыйль — кыскасы, җыеп әйткәндә. ’ Хәрефләре буенча шулай укыла. Берәр ресторан, ашханә исеме булырга тиеш. 7 Могаһәдә—сүз бүлешү, килешү. ’ Мөтәгассеф—кызганыч ки. 9 Мәнгы тыю ’ Ихтиразән—саклык йөзеннән. • Бисәктән—искәрмәстән. җибәрермез дигән бер хат алдым. (Число 12) инде хәзер барып җитә булырга кирәк Шунарга кинәнеп тагын бер хат күндердем Инде сезнен икътисади хәлегезгә килгәндә, минем сииа бакый бер киңәшем бар. Ул да мондан гыйбарәт беренче —Русиядән акча алдырту Камилә ханым күптән түгел килгәндер, ул айдагы хәлне белә Анда хәзер аз-чук акча бар Сезнен Гариф акча алды Фуад да шул арада алды булырга кирәк Тавыш бөердән чыга Мин ала алмасам да. фәкать үземнең энем Әхмәт Хәсәннең ахмаклыгыннан гына ала алмыйм Сезнен агай-эне дә бик үк шәп түгелдер. Ләкин бит Камилә ханымның анасы бар. сеңелесе бар Алар, хатыннар йөрәге, бәгырьлерәк халык Шуңа күрә дикъкать ит әле. Бу булмый торган эш түгел Ләкин туптуры үзеңә иттермә Камилә ханым исеменә алдырг Син Финляндияне бутама Икенче бер мәсьәлә Мина бер төрек язучысы. Русиядә әсир булып торып, минем гәзитә-китапларны укып, мине сөйгәне хакында белдерә. Истанбулда шул арада чыгачак франсузча төрек гәзитәсенә франсуз мәкаләләрен сорый Мин анарга мин яза алмыйм, бәлки Садрый бәк язар, дип яздым Акча түләячәкбез, ди Ул бәлки иш янына куш булыр иде һәм дә Истанбулда укылырга сәбәп булыб. башка эшләрегезгә дә юл ачар иде Шуңарга бер мәкалә язып җибәр әле Гәзигә сәяси офыкдыр, көндәлек төрек гәзитәсе исеменә Барие мәктүбләре дип тә яз Адресы Истанбул. Бабгали жаддәсендә. жәмгыять китабханәсе васитасына Кая Нури бәк Бу теге без белгән торек түгел. Ижтиһад илә язучы Килик башка эшләргә Муса 6 нчы февральдә чыккан Ничек' 1 Ләкин мәгълүм түгел. Ләкин, әлбәттә, бушлай гына чыгармаганнардыр Аңарт^ адвокат ялларга дип финләремез 20 мең фин маркасы җыеп алганнар Әлбәттә. Атжал(?)ин күбен биргән. Петербург дагы Агжалның теге таз товарище Галяутдинов шул арада бик күп зарар иткән, ди Алар анда әллә нинди Сәйфулласында бик күп фин акчасы тотып калганнар Ул фин акчасы, фин хөкүмәте эштән чыкты, дип игълан иткән булганнар Мөхәммәт Синаһилар(?) да бик зур зарарга эләккәннәр, ди Кан дус кешеләр булмасалар да. бездән акча сорамыйлар иде әле Хәерле булсын Закир әл-Кадыйри Анкарага барып чыккан Торек кабиләсенә чыктым, дип йори икән. Гомәр бәк кызуланып тагын Истанбулга таба хәрәкәт итмәкче була Ләкин транзит визалары бирмиләр Үзе дә артыннан рәтләп йөрми. Әүвәл «Гыйлме әл-виза» хакында бик надан Шулай көтеп торып була дип белә Валютаң булса. Франсиядә хәят очсызланып бара Ләкин франк төшүенең мәгънәсен мин аңлый алмыйм Бу да спекулянтка кирәк була һәм валюта шулай төшәргә тиеш микәнни? Я безнең имансыз даирә яшьнәп ята Ләкин бу арада төрксстанлылар. өстемездән большевикларга донос ясап торалар, дип төрек клубына мөрәҗәгать итделәр. Бу Мәскәүдән алынган хатларда мондагы безнең шул эшне хәбәр биреп торуын язалар Бигрәк вак безнең халык Камилә ханымга, балаларга сәлам Русиягә әһәмият бирә төшсәтез. әле бит хатлар язылса, йөри Хуш. Гаяс. 21 февраль. 1924 ел. Сәгадәт исбан укып ята. Салвернштр 14.8 бай Фаебикв. Берлин. 52. Синең хатыңны алдым Агжалның мәктүбе дә кичә килеп чыкты Бүлмәсен алыштырган булганга, хат бик озак йөргән Үземнең әхвәл бик начар Ятьни мәҗбүри булган булмаса да. хәзер читенә җитте. Сәгадәт мәсьәләсе бик авыр Аны нишләрмен инде Белмим, оч айлык пансион түләнмәгән Өч йөз илле, өч йөз алтмыш маркалар, ятьни сиксән биш доллар кайдан алырта да урын юк Үзем бик арыдым. Әллә нишләдем Хәтерем югалды Бик онытам Духтырга барган идем, мин булдыра алмый торган әллә ниләр сорыйлар Йомырка аша (бер сүз таны тмыи Р Н I кыяр, һазә' боерыклар кынлалар Азис бик ябыкканмын Ике елдан бирле бит вегитариан белән киләм Тиешле аш атнасына бер дә эләкми Шулар юмам изде кәефне Менә хәзер сиңа хат язам Башым тонып тора Кыйна пан кебек Вәхаләнки’ бүген иртә торып әле бер нәрсә эшләгәнем юк Тәмам инвалид булып каламмы инде Минем нерваларым болай ла бит бик зәгыйфь Бу арата бик күп пошынырга туры килде Алланып ләгънәте сукты хуҗа хатын та тап. бүлмәдән куып чыт арды Аның белән генә калмыйча, яна бүлмәмә барып акча тү тәмн. чәй эчә. төннәрен йори. дип әллә ниләр язып ялтанлатан да. анысына кертмәделәр. Дүрт-биш көн тәмам урамда калдым, эт • һазә - бу * Вәхаләнки чынлыкта булдым. Бәйрәм монда икегә бүленеп укылды. Гарәпләр, һиндстанлылар, иранлылар аерым укыдылар. Без төркиләр үз башымызга аерым укыдык. Хәер безнең белән бергә инглиз шпионнары, большевик шпионнары иштиракь иткәннәр 10 иде. Бик ямьсез булды. Халык бик аз иде Бик хурлык булды. Үзем бу арада фильмга чыгарга язылып йөрим Ләкин алырлар төсле күренми Яшем дә карт, имештер. Белмим, ни булыр. Русиягә берничә китабымны җибәргән идем Җавап та юк, хат та юк. Мондагы хулиганнар бик күп зур нәрсәләр язып торалар икән. Берничә көннән бирле монда җәй булды. «Совре. записки»га «Зөләйхамның 11 12 тәрҗемәсен җибәргән идем Шуны барып белеш әле Мөмкин булса, Антиповка сөйләп, кертергә ихтыяр ит әле. Сәгадәт Бабравка кайтмады Камилә ханымга, Гадиләгә, Наиләгә сәлам Хушыгыз. Бу хаяттан бик туйдым. Гаяс Исхакый. 14 май 1924 ел. Садрый! Безнең хәл фәүкыльгадә начар бер юлга керде Әлнәхмәнмирас ’ (?) дигән нәрсә Сәгадәтнең тәхсихатын 13 катыйгъ итәргә карар биргән. Моны бик кызуланып эшләгән Мәгариф вәкиле бәкнең Хаккый Тарикъ бәккә вәгъдәсен ишеткәндә әмере вакигь 14 алдында калдырырга уйлаганга охшый Юк исә бер имтиханда муаффәккыятьсезлек 15 алтмыш шәкерт арасында һичберсе һич бер имтиханда вакигъа булмаганда, аның әрвәҗүзе ’ дәлил булудан бинаэ ‘ вәсилә * генәдер Хәзер буласы кадәре булган. Инде шуны тәэмин иттерергә генә кала. Хәмидулла бәк бу хосус'°да иң соң тәкатька кадәр варачагым. дип вәгъдә биреп китте. Моны Тарикъ бәк тә шулай сөйләде. (Бер сүз танылмый Р Н.) мәгариф вәкиле бәк алдында да мине зур. сүзен саифлы" диләр Хәзер шуларның барысына да хат яздым. Шуның өстснә Йосыфка да яздым. Боларның барысы да бер рәхим мәсьәләне тәгъмир16 17 иттерү булды. Шул хосусда синнән үтенечем беренче —Йосыфны күреп, Аннаҗан бәкне вә, кирәк булса, Гыйсмәт пашаны катырак кысрыклау Икенчесе — Хәмидулла бәкне Гыйсмәт пашага барырга рижа итү. Хәтта Тарикъ бәкне күреп, аңардан Нәжан бәктән мәсьәләне тәгъмир' 2 иттерүен рижа итә алсаң, әлбәттә, нур гали нур булачак Өченче — шул мәсьәләне бераз кызулаб, миңа баштан мәгълумат бирү Эшнең йөрүе алдан, искедән хәзерләнгәнгә охшый Берлиндә вакытта башкаларны һичбер мәгълумат тәфтиш 18 19 итмәдекеләре хәлдә Сәгадәтне имтихан вакытында чакырып йөдәтеп бетергәнләр. Кырык төрле сөальләргә җавап яздырганнар Шуның өчен бу муаффаккыятьсезлек бер әшәкелекне иттерер өчен бер вәсилә генә булган. Синдән бер рәхтуи — мөмкин кадәр мине тизрәк хәбәрдар итү Боларның тәшәббесләренең нәтиҗәсен бик көтәм Бу эш муаффаккыятьсез чыкса, сез лязим” күрсәңгез, үзем дә барып чыгачакмын. Ләкин акчам бер дә юк Без йөргәнче урын йөрер, дигән фикер берлән берлектә, әлбәттә, борчымассыз Тагы бер фикер сезнең доктор мәҗлесе рәисе Казым пашадан кәгазь дә булмас микән? Үзенә сөйләп кара әле. Бик зур хезмәт иткән булыр иде Хуш Камилә ханымлар сәламәтләр, синнән акча көтеп яталар. Гаяс. Сәгадәттән сәлам 4 нче бәниһан 1926 ел. Адресым һаман — Кузгынчык. Гәзитәдә Франция хозурында Габдрахман Шәфиев вафатыннан соң бик күп бастырылган хорусрат чыгып мохатарә 2021 ителүләрне язалар Дәх 2223 24 25и'26 дә ул гаепле булып калды Хатын бик сүзсез иде, шул тондырган икән 10 Иштиракь итү—катнашу. ’ «Зөләйха»—-Г. Исхакый пьессасының исеме. ' Әлнәхмәнмирас— 13 Тәхсихат—гыйлем алу. ’ Әмере вакигъ — чынбарлык әмере ‘ Муаффәкыятьсезлек — уңышсызлык. 16 Тәгъмир -төзү, төзәтү. 12 Рижа итү—үтенү. 18 Тәфтиш- тикшерү. ” Лязим—тиеш. '• Мохатарә—куркыныч. 21 Дәхи- тагын. • Бинаэ — нигез. ’ Вәсилә — чара. Хосус—очрак, мөнәсәбәт. " Сүзен саифлы — сүз иясе (остасы). 26 Әрвәжүзе— Садрый! Мәктүбеңне алдым. Аннан бер көн генә элгәре Хакый Тарикъбәкне барып күргән идем Ул да Фәтхи бер тыныч юклыгын белдергән вә мәсьәләне Метшар бәктә дигән иде. Хәерләр, берәрсенә укытсын Ләкин Метшар бәктә булып, анарга Йосыфның тәэсире юк түгел.. Ул әле Йосыф берлә хисаплашмау дәрәҗәсен® дә менә алганы юк Шуның өчен Йосыф шул Метшар бәкне тагы бер күреп сөйләшсә, начар булмас иде Син анда күргәндә сөйләш әле Бу бер Икенче сезнен күрше барымызнын да дуст доктор шимбәгә мәсьәләне анлаткан идем Ул Кәзем пашадан, (бер сүз танылмый) сине сорарга булган иде Ләкин шул көннәрдә булды бу. дигән җаваплар килгәнгәчә мин анарга Зиннәт пашамыз юк өчен әүләдел нәфизаг ' дигән идем. Фәкать шул үтенечне янартып китеп, фикер кәйфенә бер мәктүб язам. Син дә. үзенә мәсьәләне аңлатып, бер чара юлын күр Минемчә, төп сәбәбе безнең барымыз да белгән мәсьәлә Тайибалем ’. Ләбиб бәк китте Аңарга да урлаг ’ бирмәүләре үзенчә бер иншам ‡‡‡‡‡‡‡ §§§§§§§ ******** Киткән шәһәре берлә Измир арасында юл бик начар Эшен (вадгуз—?) болар гына икән Балалар янына тагы шул арада барырга торам Баек түгелләр Ләбибнең Нанлә ’ хакында андый сүзен һич ишетмәдем Наилә бик кызыклы Фәкать Ләбиб язганда авырый торган гына булган. Монда гаеп бик күп Мин язганда бик газа иде Гадилә* генә зәгыйфьрәк. Ләкин аныкы да шул мәктәбдән Ябыклыгы гына Чиреһмире юк Сүз һәм тагы язам, чыгарырлар Бастырмага альт барырмын Я чан ахиренә Үзем Хөсәен Кәзем дигән бер затның төрекчә лөгатеңдәй шалих кыйсмен тәхвил ’ итеп ятам (Бер сүз аңлашылмый- Р Н) сәхифәле бер китапка йөз лира бирергә булды. Хуш. Камилә ханымга сәлам Гаяс. 5 нче канун ае 1927 сәнә. 5.II1.1927 (Варшава) Садрый! Мәктүбеңезне алдым Бер никадәр вакыт кичте, яза алмадым Монда без сау сәламәтләр Гомәр килеп бик һәйбәт урынлашты Әлегә әле тәртәсеннән чык каны юк Күпме көнгә җитәчәк, белмим Ләкин ул минем өчен һаман бер курку булып тора. Өмидләремез юк түгел. Ләкин эшләр алай бик тиз йөрми, әлбәттә Үзем төрекчәне бик укытам, 14 ләп шәкертем бар Шактый маташтыра башладылар. Ләкин һичбер кулга алырлык китап юк. һәр якшәмбе көнне мондаг ы мөселман колониясенең балаларыны бушлай укытам Алары монда бик кызганыч хәлдә булган. Язу танытып җиткердем инде Сәгадәт яз тәкъкыйленә ' монда килде Ләкин исәнлеге бер дә бай түгел Дәрге бик начар. Гасабый бик күшек, вөҗүдкә ’ бик зәгыйфь. Монысында бер ай мөддәтендә'0 аз гына да алга китә алмады Ашау-эчү хакында бер нәрсә кызганмасак та. күп нәрсә ашый алмый Белмим, ни булып калыр. Тормышымыз начар түгел Ләкин бүлмә мәсьәләсе монда фәүкыль- гадә авыр. Бер ай эзләп, ике бүлмә таба алмадык Айга кырык төрек лирасы түләп бер тәрәзәле кечкенә генә бүлмәдә торабыз Әлбәттә, иксмез өчен дә бик тыгыз Варшава хәзер дөньямын иң такыр шәһәрләреннән берсе булырга кирәк. Монда шактый күп кавказ милләттәшләр вә диндәшләр бар. Шулар арасында Әхмәт Саликов та килде «Вольный горец» дигән русча гәзитәләрен монда чыгарырга уйлыйлар Галимнәрдән бәк дә монда килергә йөри дигән хәбәр бар Әлбәттә, калырга түгел Болай гына, сәяхәткә Төркиядән хат-хәбәр алмыйм диярлек дәрәҗәдә Гәзитәләрне мыштым укыйм Андагы әхвә гнен тышкы ара- тирәне, әлбәттә, белам Русиядән хат-хәбәр, әлбәттә, юк Ләкин анда фәүкыль- гадә фәкыйрьлек, сәфиллек" икәнен киткән Бари сөйли Мәскәүдә тагын очерт- лар. Хаглар язгалап горыныз вә кызыграк мәкаләләр булса, җибәрт әләнез 1 Нәфизаг—сүзе үтә торган. ’ Тайиб яхшы, хуш ’ Урлаг — ‘ И н т и к а м үч алу. үч кайтару ’ Наилә Садрый Максудиның кече кызы §§§§§§§ Гадилә Садрый Максудиның олы кызы ’Тәхвил күчерү •Төгътыйль каникул. • В о ж ү Д бу урында «т әү дә» мәг ьнәсендә. 10 Мөддәт вакыт ******** Саф иллек’ гүбәнлек. Локман ике мәкаләсен жибәреп, хат та язды. Үзенен алга китүенә бик кәефләндем. Үзенә бик күп сәлам Хушыңыз. Камилә ханымга махсус сәлам. Сәгадәттән бик куп сәлам. 5 иче март. 1927 нче. Безнең дус-ишкә сәләм Йосыфкә' сәлам. Мәктүбен алдым. Җавап язачакмын. Гаяс. Садрый! Синең мәктүбне кичә генә алдым. Мин хәзер Кузгынчылыкка30 31 32 күчтем Адресым Кузгынчык, Хөсни пашаның кустекендә Гаяз Исхаки. Былтыр утырган Улын бәк каршысында. Кечкенә генә аерым өй. Көннәр суык булса да, һавасы яхшы Бакчасы матур. Төрек Әүхәд бәк малай-салай кулына эш төшкәч, әлбәттә, бирергә уйламыйлар инде. Ул хисабның ике иллесе Миндән «Шимал төрек әдәбияты тарихы» дип бер нәрсә язарга сораганнар иде. Шуның өчен бер өлеше бирелгән иде Ул китабым хәзер язылып беткән, ләкин буш нәтиҗәсен борын бирмим дигән фикердә тора идем. Бу үзе бу китапка каршы. Хәмидулла бәк берлә куешымыз 300—500 арасында иде. Әгәр бирми торган булса, либеральный гәзитләрдә урын табармын дип өметләнәм. Ләкин аның артыннан тагы дүрт ай йөрергә кирәк Хәзер Хәмидулла киләсе дип ишетдем. Иртәгә барып карыйм Ләкин омидс бик азайды. Кирәкмәгәнгә акча әрәм итәләр-итәләр дә миңа килгәндә ифтикар* ясыйлар. Имеш, акчам бер дә юк. Шул акчага хисаб иткән идем Сәгадәт дарелфөнүнендә33 34 язылган. Тәмам мөштәни тели’ булган. Ләкин дәресләргә язылырга тагы дәрес янына акча кирәк икән. Ул юк. Шуның өчен бу семистрда учет35 (акча түләгәнгә генә бирәләр икән) әле алмау ихтималы бар Нишләргә белмим һичбер зиһенем калмады. Үземнең дә бер нәрсәм дә юк Кием-салым да бик бетте Ашау-эчү дә бик тар. Җәгъфәрдән берничә лира алып күченгән идем. Ул да азагына килде. Син ничек тә миңа бу айлыгыңдай шул арада бераз акча җибәр әле. Эштән бераз тын алгансыңдыр Аннан соң анда бурычка алып торырга йирлек тә юк түгел. Ничек тә тарсынып 30—35 лира кадәр бер нәрсә күндер әле. Бик лазем Йосыф килгән икән Юлда очрамады Барып күрмәдем Ул кеше өч мәктүбемә җавап язмады. Кирәкле сөальләрне ачык да калдырды Хәерле булсын, бай булсак, язар әле Гомәр миңа ике хат язды Бик киләсе килә Виза сорый Мөмкин кадәр альт җибәрергә тырыш инде Эш булу ихтималы, әлбәттә, юк. Ләкин монда икылы йирдә ач торыр Хуш. Камилә ханымга сәлам. Гаяс 13 нче май, 1927 ел. Акчаны госманлы банка аркылы җибәрмә. Я почта берлә, я башкасы аша. Гаяс.