ШАГЫЙРЬ ГОМЕРЕ

(Халисә Меләрисованың «Былтыргы жөз» исемле китабын укыгач)

Халисә Мөдәрисова шигырьләрен укып чыккач, ирсксездән бөек шагыйрьнең: «Что без страданий жизнь поэта? Что без бури океан?» дигән үзәккә үтәрлек сүзләре нскә төшә. Шагыйрь гомере, чын шагыйрь гомере — ул давыллы да. утлы да. шаулы да, тын да, бер сүз белән әйткәндә, газаплы гомер һәм анык газаплары шагыйрь йөрәге аша үтә Өстә китерелгән бөек Лермонтовның шигырь юлларын вакытында Хәсән Туфанга багышланган шигыремдә кулланган идем. Лермонтов Хәсән Туфан. . Халисә Мөдәрисова.. Кайсы берәүләргә бу параллель фәстерү булып та тоелыр, әмма Халисә Мөдәрисова шигърияткә утлы һәм давыллы йөрәге белән килде. Акын әле иң тәүге иҗади алымында ук, унтугыз яшьлек кызның: «Түзәр хәлләрем калмады бирегез сөйгәнемне», днп әрнүле тавышы шагыйрәнсн нинди йөрәкле булачагын сизү авыр түгел иде. Бу әрнү сөю газабы гына булса да (ә бит сөю газабы ин көчле, нн тирән газап) шагыйрәнең киләчәк ижат юмере нинди кылларда яңгыраячагын билгеләгән сыйфат иде Әйе, газаплар да төрлечә, төрле дәрәҗәдә булалар, шагыйрьләр җирләреннән сөреләләр, йә булмаса үзләре үз-үзләрен сөрәләр, төрмәләргә дә ябылалар, концлагерьларда да башлары чери болар, билгеле булуынча, төрле-төрле законнарга, хакимлек итүләргә бәйле, әмма шагыйрьнең үзенә генә хас, үзенен йөрәк тибешенә, күңел агышының үзенчәлегенә хас, кара-каршылыклы уйларына хас, шул ук вакытта, башкаларның күңеле белән уртаклык тапкан, шул ук вакытта аларныкыннан тирәнрәк, хислерәк газаплары була. Халисә Мөдәрисованың тормыш юлы һич тә катлаулы түгел: Башкорт станның Нуриман районы, Бәйгелде авылы мәктәбе, университет, укытучы, хезмәткәр ә күпләр!ә хас гади ижат биографиясе бик үк такыр да түгел Шагыйрәнең шигырьләре, чын шагыйрьләргә хас булганча, эчке карашлыклар белән туты, ә бу каршылыклар бик тә саллы һәм оригиналь поэтик образлар аша гәүдәләнә Бик күпләргә гадәти булган күренешләрдән, әйберләрдән дә ул шигырь таба белә һәм һәр шигырендә теге яки бу вакыйгага, әйберләргә каратэ үз карашы, үзенең эчке мөнәсәбәте, дулкынлануы бар Менә тормышмын бер гади детале балдак, җитмәсә алтын балдак Сары күзле алтын балдагым. Бармагымнан бер до салмадым. Син түгелсен нрск сынжыры. Алтын кырша> никах чылбыры Никах чылбыры күрәсез, алтын балдак ирсксездән ирексезлек образына әйләнә. Алтын ирексезлек Кыйммәтле ирексезлек. Баи ирексезлек Күрәсез, ул күпме ассоциатив фикерләүләргә алып килә. Ә бит матур, бай, кыйммәтле ирексезлектән до яманрак бәхегсетлек бар микән дөньядаХалисә Молорнсова ишгьрв фикерләүләрендә бетен яклап та. тирмын: турындамы ул. мәхәббәт турындамы ул, ганлә-конкүреш турындамы ут нхлае һәм ирекле Бу иреклелек хатын-кыз күтлегенвон. хатын кыт күңеленнән чагылуы белән үзенчәлекле (жая тчетиы шуны ла әйгеп китмокче бутам тормышта Шагыйрьнең хатыны, Шагыйрәнең ире булу җиңел түгел. Төрле к.чтче гмөнче.т хатын Шагыйрьнең, кенчелмончет ир Шагыйрәнең җәмәгатебула алмый Бу очракта һәркайеьгна әхлакый югарылыкта булу талап ителә) Бу үзенчәлек кай еыбер ир-атка атмы-күпме ятрак булып та күренергә мөмкин Бездә хәтер хатың- кызлардан шигырь язучылар бихисап. Лларңыт, барысында лл диярлек, әлбәттә, нечкә күңеллелек бар. әмма аларлагы нечкәлектә өф итеп торган мәмәйлек юк “тл аларңыц күбесегда шигырь язу кул зшев.> тегү, чигүгә охшаш (хәт та бер 2Нфначьггтаи-ачык. „Шигырь тоям чигү чигәм-: лип ятды. Мәсәлән. ЕеХ11ЯО Мгиэрясон БЫЛТЫРГЫ КӨЗ, 1«»5 кл тушенко булса кирәк, хәтта Анна Ахматованың шигырьләрен кул эше, дип атап, язып чыгарга базнат итте. Вакытында урыс язучылары арасында Антонина Коптяеванын «Иван Иванович» исемле романы хакында «рукоделье» дигән сүз йөрде, әмма шигырь язу — чигү чигү түгел һәм аның шулай түгел икәнлеген, шигырь язу яну, йөрәх газабы икәнлеген Халисә Мөдәрисованың һәр шигырендә, дип әйтерлек чатнап күренеп тора. Аның шигырьләрендә хатын-кыз назлылы- гы белән ирлек чаялыгы бсрканлы булып килеп кушыла һәм бу чаялых үз тойгыларыңны яшерү куркынычыннан азат итә. Мәсәлән, шагыйрә үзенә кырык яшь тулганын да (ә хатын-кызлар яшьләрен яшерүчәннәр бит), җанының, тәненең ни халәттә булганын да яшерми. Пәйгамбәр яры яшендә — Минем иң пешкән чагым, Үзем теләп учларына Өзелеп төшкән чагым. Әгәр тарихка кереп, Мөхәммәт пәйгамбәрнең беренче хатыны Хәдичәнең иреннән унбиш яшькә өлкән булуын, ана алты бала табып бирүен дә искә алганда, шигырьдәге ихласлык тагын да тирәнәя төшә. Билгеле булуынча, тарихта хатын-кызлар затыннан пәйгамбәрләр булмаган, ә Халисә Мөдәрисова ир-ат сыйфатына кереп, бер шигырендә бик тә ачынып, бик тә әрнеп: Үз илендә пәйгамбәрләр булмый, Булалмадым мин дә пәйгамбәр. Булды алар, булды, тик мин түгел — Өлешенә көмеш тигәннәр,— ди дә, илгә туган җиренә мөрәҗәгать итеп: Сөйкемле зат булалмадым синдә, Ни кылсам да күңел кителде. Үз өендә үги ана белән Үсеп килгән бала шикелле,— дип шигырен тәмамлый. Мондый ачыну һәм әрнү өчен нигез дә бар. Бу очракта башкорт сәнгатенең кабатланмас шәхесе Ишмулла Дилмөхәмәтовның бер сүзе тагын искә төшә. Аның яңа гына Академия театрына эшкә кергән чагы иде. Очрашкан бервакытта ул миңа ачынып: «Кадер юк, агай!»—дигән иде. Бу сүзләрне әйтер өчен, димәк, анын хакы булган, ул, димәк, үзендәге талантны тойган, үзенең үтә сәләтле кеше икәнлеген белгән. Әгәр Халисә Мөдәрисова үзен үз өендә үги бала итеп хис итә икән, димәк, моңа нигез бар. Шигърияттә ул егерме елдан артык хезмәт игә, шигырьләре һәркемне сокландыра, ә нәтиҗәдә? Хәтта шушы китабын да үз хезмәте өчен дәүләттән бер тиен дә әҗер алмый (ә хезмәте нинди әле!) чыгарырга мәҗбүр һәм ирексездән безнең телдә «кадер» сүзе белән «кабер» сүзенең рифмалашуында бик зур мәгънә ятканы башка килә һәм тән чымырдап куя. Тормышка, илгә булган үпкә һәм ачыну бик урынлы һәм тирән булса да, ул кинә кумый, зур йөрәкле кешеләргә хас булган уй һәм тойгылар белән фикерен очлый, чөнки: Бала көткән ана кебек дөнья Үз алдына үзе елмая Мондый тойгы тик хатын-кыз табигатенә хас икәнлеге ярылып ята. Ул барысын да гафу итәргә әзер — аңа күп тә кирәкми. Мин — хатын-кыз, бары яратыгыз. Минем вакыт кыска тан кебек. Шушы икс шигъри юл белән шигырьләрдән мисал алуны туктатам. Халисә Мөдәрисованың нинди шагыйрә икәнлеген аның һәр шигыре сөйли- димәк, аларны үзенә укырга кирәк. Халисә Мөдәрисова китабын «Былтыргы көз» дип атаган. Былтыргы көз... Исеме серле, әмма шулай атавы юкка түгел. Китапта көз мизгеле торле-төрле 176 поэтик образлар аша шигырьләренә керә. Китапта көз турында шигырьләр күп. урыныурыны белән алар бер-берсен кабатлап та алалар. Әгәр көз мизгелләре шагыйрәне уйландыра, илһамландыра икән, шигырьләрдә тирән һәм фәлсәфи фикерләр әйтергә ярдәм итә икән, монда бернинди хилафлык юк Шулай да кабатланулардан азат булу нур гына өстәр иде. «Былтыргы көз»...— ул өстә әйткәнемчә, егерме елдан артык иҗат җимеше, ул, ничектер, шагыйрә үзенец ниндидер дәверенә йомгак ясау кебек тә күренә Бу гаҗәп түгел, узган заманнарда язучыларның егерме еллык иҗат бәйрәмен дә үткәрүчән булганнар. Хәзер андый бәйрәмнәрне түгел, юбилейларны үткәрергә дә җитешер хәл юк. Күп без. Бик күп без! Алар арасында танылганнарын да, исемнәре бик билгеле булганнарын да очратырга мөмкин. Халисә Мөдәрисова билгелеме соң? Мәсәлән, аның «Балан» җыры радио аша, кешеләрнең сораулары буенча, еш кабатлана, ә ул җырның авторы кем икәнлеген беләләрме икән соң? Икеле. .Аның тагын «Сагындым сөйгәнемне» дигән шигыре җырлана. Алар, һичшиксез, әйбәт җырлар, әмма Халисә Мөдәрисованың йөрәге, иңе бар булмышы җырларында түгел (жыр язар өчен шагыйрь булу да бик кирәкми. Татар композиторы әйтмешли, аны эте дә бете дә яза хәзер), ә ул менә шушы китапка кергән шигырьләрендә. Җырны тыңлау өчен күп нәрсә таләп ителми, ә шигырьне уку һәм аңлау өчен һич югында туган телендә укый-яза белергә һәм шигъри йөрәкле кеше булырга кирәк.