СЕМБЕР ДӘ АКЧУРИННАР МӘЧЕТЛӘРЕ

' Фотолар язма авторының архивыннан алынды.
агарда элек-электән бөтен вө- Н ’ жүде белән үз милләтен сөйгән.
аны тәрәккыять юлына бастыру өчен бөтен көчен куйган галим-голәмә генә түгел, сәүдәгәрләр һәм фабрикантлар да булган Сембернен мәшһүр байлары Акчуриннар да әнә шундыйлардан Безгә аларнын Сембер губер-насында үз акчаларына уннарча мәчетләр салдырганнары да мәгьлүк^Әлеге мәкаләмдә мин аларнын иганәчелек эшчәнлегенең нәкъ менә шушы юнәлеше турында Тәфсилләбрәк бәян итәргә булдым
Сс.ибер .чәчеше
— Сембер каласының Лосевая урамындагы (хәзерге Ульяновск шәһәрендәге Федерация урамы) зур таш гыйбадәтханәне Акчуриннар. тагын да төгәлрәк итеп әйтсәк, сәүдәгәр Курамша Акчу-рин салдырган. Ә аның Урга Идел буенда постау җитештерүдә зур уңышка ирешкән улы Тимербулат Акчурин 1865 елда әтисе төзеткән гыйбадәтханәгә тәмам мәчет рәвеше кертеп, аңа манара куйдыра. Шулай итеп. Сембер- дә беренче чын мөселман мәчете барлыкка килә. Җитмешенче елларда калада татар кешеләренең саны шактый арткач, әлеге бина инде барча мөселманнарны да сыйдыра алмый Бу юлы да Тимербулат Акчурин ярдәмгә килә. 1874 елда ул мәчетне киңәйтү өчен акча
бүлеп бирә. Шул ук елны бинаның ян- яклары өчәр саженьга киңәйтелә. XIX йөз ахырында ул инде 300 кешене сыйдыра алган. Мәчет бинасы әле бүген дә һәркемне сокландырырлык итеп, югары зәвык белән эшләнгән. Дөрес, хәзерге вакытта ул бик нык үзгәртелгән, шуның өстенә ул гыйбадәтханә була-рак түгел, ә бөтенләй башка максатларда файдаланыла. Шәһәрнең татар җәмәгатьчелеге аны яңадан мөселманнарга кайтарып бирү өчен көрәш алып бара.
Бу Акчуриннар акчасына төзелгән бер генә мәчет түгел. Алар Сембер губернасының Карсун. Сенгилей кебек өязләрендә дә (хәзерге Ульяновск өлкәсенең Барыш районы) мәчетләр салуда матди ярдәм күрсәткәннәр Мәсәлән. XIX йөз ахырларында Сенгилей өязенең Калны авылында фабрикантлар Йосыф һәм Я куб Акчуриннар ике мәчет төзеткәннәр^Иске татар зираты якындагысының диварлары кызыл кирпечтән. түбәсе калайдан эшләнгән. Бу вакытта инде вафат булган кешеләрне иске зиратка түгел, янасында күмә башлаган булганнар (Мәчет турыдан-ту- ры шушы фабрикантлар җитәкчелегендә салынган .Алар бинаның шактый озын гомерле булуын теләгәннәр. Кайбер картларның әйтүенә караганда, хуҗалар осталарга аның кайбер җирләрен берничә тапкыр сүтеп корырга мәҗбүр иткәннәр Әлеге мәчет авыл мәхәлләләренең берсенә хезмәт күрсәткән. Дөрес, монда әүвәле дә ике агач мәчет торган. Алары да Акчуриннар ярдәме белән салынган, дип сөйлиләр.
Октябрь фетнәсеннән сон бу таш мәчеттә Билал Әблиев атлы кеше мулла булып торган. Егерменче елларда ул вафа булгач, мәхәллә кешеләре күрше Зөябашы авылыннан Габдрахман мулла Мөстәкыймовны чакыртып алганнар Заманында Каһирәдәге мәшһүр дини университетта укып югары белем алган бу хәзрәт инкыйлабка кадәр Акчуриннар фабрикасы каршындагы мәчеттә муллалык иткәш/Әмма аңа Калны авылында озак эшләргә насыйп бу- лмый.£Сталин репрессиясе башлангач, иң әүвәлеаның йортын тартып алалару ә соңыннан, кулга алып, атарга хөкем итәләр. Нәтиҗәдә, мәчет ябыла^һәм бинаны келәт сыйфатында файдалана башлыйлар. Алтмышынчы еллар башында. авыл халкының ризасызлык белдерүенә дә карамастан, манараны
кисеп төшерәләр һәм авыл клубы бинасы яраксыз хәлгә килгәч, ул «клубка» әверелә.
Ас/ 111Ы ииы Ч>1 МӘЧС1Ш
Т1лдә саф җилләр исеп киткәч. XX гасырның 1991 ел ахырында, авыл халкының тырышльп ы белән мәчег бинасын яңадан гыйбадәтханә иттеләр Аны сипләү-янарту өчен өлкән яшьтәге кешеләр пенсия акчаларын да кыланмадылар Хәзер, Аллага шөкер, «алтын» айлы манара күтәрелгән мәчеткә кон дә түбәтәйле картлар йөри, кон дә до! а кыла
Ә менә безнең гасыр башында Акчуриннар ярдәме белән салын ган икенче бер мәчетнен язмышы фаҗигале булды. Утызынчы елларда анда мулла булып торган Шәриф Камалетдинов һәм башка дин әһелләре төрле мыскыллауларга һәм эзәрлекләнүгә дучар булалар Мәчет ябы- та. Соңрак район һәм авыл түрәләре тырышлыгы белән аның манарасы кисеп төшерелә. Кыз(анычка каршы, бу хурлыклы тштә әлеге авыл кеше- юре дә катнашкан Халык сөйләгән сүзләргә караганда, манараны кисеп I эшерүчеләр үзләренең соңгы көннәрен бик күп мнхнәт-тазап кичереп үткәрт әннәр.
Аннары мәһабәт мәчет бинасын сүгеп. аны мәктәп итеп коралар Бу мәк- гәп берничә бинадан тора иде Ә әлеге корпусны без «мәчет» дип атап йөрдек Анда сыйныфлар, китапханә, спортзал, буфет, пионер бүлмәсе урнашты
Ниһаять. 1975 елда авыл читендә олкә. район, күмәк хуҗалык җитәкчеләре һәм. ин беренче нәүбәттә. мәктәп директоры Абдулла Ибраһим утлы Ка- дышевнын тырышлыгы белән ике катлы таш мәктәп бинасы салынды Иске корпусларны сүттеләр, ә элекке мәчег бинасына авыл советы һәм элемтә бүлеге кереп урнашты
Сеш илен өязенең Зоябашы авылында Акчуриннарнын берничә постау фабрикасы булыш. Анда яшәүче татарлар! а 1917 елта кадәр Акчуриннар акчасына салыш ап жиле мәчег хезмәт
1917 елдан сон авылмын (хәзер эшчеләр поселогы) күп мәчетләре ябылды. Аларга элеккеге СССРнын күп мәчетләренең язмышы әзерләнгән була. Шуның өсгенә. кайберләре җимерелгән булган. Шулай да җирле халык алар- ның берсен саклап кала алды. Бүгенге көннәр! ә кадәр монда XIX гасырда төзелгән бер мәчет эшләп килә.
fimoatuM акылында Акчуриннар 1ь>м Шаку we салдырган мәчет /хәзерге күренеше /.
Акчуриннар һәм аларнын кияве Хәсән Шакулов акчасына салынган икенче бер мәһабәт мәчет Зоябашы авылындагы калкулыкка урнашкан. Ул әллә кайлардан күзгә ташланып тора. Совет чорында аның да манарасын кисеп төшерделәр Башта ул колхоз келәте, аннары урта мәктәп остаханәсе буларак, ә соңгы елларда автомоби-льчеләр мәктәбе тулай торагы буларак файдаланылды.
Ничәмә-ничә еллар буена сипләнмәгән мәчет акрынлап җимерек хәлгә килеп барган бер вакытта, авыл халкы, аны кире кайтарып бирүләрен үтенеп. Ульяновск өлкәсенең администрация башлыгына мөрәҗәгать итте һәм менә сиңа: мәсьәлә уңай хәл ителде. Хәзер мәчет өстендә янә айлы манара калкып һәм тирә-юньгә ислам, иман нурын иңдереп тора.
Бу изге эшне башлап йөрүчеләрнең берсе сугыш ветераны Габделхәй Гали улы Урмеев иде
Дмитровград шәһәре коммерсантлары (бу авылда туган Орловлар гаиләсе) матди ярдәм күрсәтмәгән булса, бу эш шактый озакка сузылган булыр иде. Ходайның биргәненә шөкер. 1994 елның 1 июлендә мәчетне зур тантана белән ачтылар мөселманнар.
XIX гасырда Акчуриннар салдырган Ак мәчет гә чагыштырмача бәхетсез язмышлы булып чыкты. Фабрикадан ерак кына түгел урында урнашкан бу гыйбадәтханә андагы хезмәткәрләргә һәм эшчеләргә хезмәт күрсәткән Акчуриннар үзләре дә. аларнын якыннары да шушы мәчеткә йө-ргәннәр. Анда Зыятдин Мөстәкыймов
күрсәткән Әлеге гыйбадәтханәләрдә Урта Азиядә. Каһирәдә һәм Шәрекъ дөньясының башка шәһәрләрендә укып кайткан дин әһелләре муллалык иткән.
(«•нчииы авылындагы Як мәчет (Элекке к үренеше
(ул Йосыф Акчураның бабасы Сөләйман Акчурин белән хаҗга барып кайткан кеше) муллалык иткән. Мәчет каршында мәдрәсә булганлыгы да мәгълүм. Аны Акчуриннар бәдәвам рәвештә уку әсбаплары, җиһазлар белән тәэмин итеп торганнар Мәдрәсәдә мөдәррис һәм имам-хатиб булып Мө- стәкыймов торган.
20—30 елларда бу мәчетнең манарасы кисеп төшерелә.
Килә заман: Исмәгыйль Гаспралы, Йосыф Акчура һәм башка мәшһүр татар сәүдәгәрләре һәм зыялылары гыйбадәт кылган әлеге мәчет кулдан-кулга күчеп йөри башлый. Нинди генә учреж-дениеләр, оешмалар утырмый аның эчендә: балалар бакчасы, кичке мәктәп. хәтта җирле көнкүреш йорты буларак та файдаланыла бу мәчет Нәтиҗәдә, хуҗасыз калган ятим бина тәмам ярак-сыз хәлгә килә. Сиксәненче еллар ахырында бер төркем сугыш һәм хезмәт ветераннары мәчетне мөселманнарга кайтарып бирү мәсьәләсен күтәрәләр. Әмма мәсьәлә әле бүген дә уңай хәл ителмәде. Дөрес, моңа җитди сәбәпләр дә бар Беренчедән, жирлс фабрика, күмәк хуҗалык һәм поселок администрациясе үзләре дә матди яктан бик зур авырлык кичерәләр Ә тәмам тузып, таушалып беткән бинаны сипләр өчен бик күп акча, төзү материаллары кирәк. Хәзер аптырашта калган мөселманнар Шакулов мәчетен сайларга булдылар.
Як мәчетне// хәзерге фаҗигале язмышы
Акчуриннарның Гурьевка авылында яшәүче үз эшчеләре һәм хезмәткәрләре өчен дә мәчет салдырганнары мәгълүм. Хәер, бу мәчеттә алар үзләре дә гыйбадәт кылганнар Мәсәлән, анда Тимербулат Акчурин, аның балалары, туганнары һәм кунаклары да булган, һәрхәлдә, кайбер картлар шулай дип искә алалар. Инкыйлабтан соң мәчет ябыла һәм җитмешенче елларга кадәр типографиянең ярдәмче бинасы буларак файдаланыла Аннары ул., яна
Торгынлык елларында татар халкын милләт буларак саклап калу өчен күп коч куйган күп кенә зыялылар, шул исәптән Акчуриннар турында язарга да. сөйләргә дә ярамады Аларны каралтып күрсәтергә омтылулар да булмады түгел. Әмма тарихны алдап булмый Иртәме-соңмы, ул. барыбер, үзенең сонгы һәм хакыйкый сүзен әйтә. Сембер губернасында салынган мәчетләр исә сәүдәгәр һәм фабрикант Акчуриннар токымына һәйкәл булып то-ралар сыман.