ФИКРИ ЮЛ
ЯХЬЯ АБДУЛЛИН ФӘЛСӘФӘ ТАРИХЧЫСЫ
рәҗә Baiaii сугышы- һәм нке «Кызыл Йолдыз» ордены шул сугыш- гарасатларда
кыюлык күрсәтү истәлеге Шулай men. 25 яшендә!с егет, сугыш җәһәннәменең
Iазанлы юлларында кырыс тәжрибә туплап. ryiaH жирен.» кайта.
Сугыш тан com ы 1945 -1959 елларда Я Абдуллин КПССнын райком, аннары
Казан шәһәр комитеты секретаре вазифасын башкара, район һәм шәһәр советына
депутат итеп тә сайлана. Шул ук вакытта Казан юридик институтында һәм
Иҗтимагый фәннәр академиясенең (Мәскәү) аспирантурасында ннары белем ала
1957 елда «Кау гскийның дәүләт теориясен тәнкыйтьләү» дигән тема! а кандидатлык
диссертациясе яклый Мона кадәр!с чорда булачак фән мп.теклссе әле тулысы белән
диярлек язмыш сукмагыннан бара Шуның белән бергә әкренләп үз хезмәтенең асы
тына төшенүгә табан юнәтеш тота
Тормыш исә Я Абдуллинны үз урыны хакында эзләнүләр сукмагына илтеп
ташлый 1959 елдан ул Казан ветеринария институтында фә !сәфә укытуга күчә,
доцент дәрәҗәсен ала Монда да укыткан фәннең үзе омтылган хе»мәгкә ераклы! ын
Iopi ан саен ачыграк тоя ул Бу уй тар аны соңга калыбрак булса да көчен-сәд.»ген
халкыбызның тарихын. мәдәнияген ойроную багышларга кирәк, (игән фикергә »тәрә
Бу җәһәттән 1965 ел борылыш елына әверелә Ш\ i рәвешчә. 45 яшьлек галим ныклап
тагар иҗтимагый фикер гарихын өйрәнүгә керешә Үзе эшләгән фәнни өлкәдә максат
тарны билгеләүдә шикләнү-борчылулар. горле каршы лык кыен тыклар белән
очрашса да. уңышсыз алымнарга юлыкса ла тон фәнни һәм мәгънәви юнәлештән
тайпылу булмаганын бөтен күңеле белән гоеп ни ию ул
Шул вакыттан бирле Я Абдуллин күпкырлы һәм күләмле фәнни һәм оештыру
миләрен башкара 1971 елда Г Ибраһнмов исемендәге тет. әдәбият һәм гарих
институтына өлкән фәнни хезмәткәр булып эшкә кнлүс аның кыйбласын
Мәшһүр философ һегель «Ин асыл нәрсә—
юл. »> лип язып калдырган Юл. тормыш юлы.
кеше узган рухи эзләнүләр сызыгында шәхеснең
үз йөзен иҗат итүе никадәр хәерле. бәрәкәтле
булса, анын ирешкән уңышы да шулкадәр
мәртәбәлерәк була
Анын тормыш юлы Теләче төбәгендәге Олы
Кибәхужа авылыннан башлана. Авылда,
крестьян гаиләсендә туып үскән Яхьянын бе-
ренче хезмәт адымнары да 1936 елда Теләче
район газетасы редакциясендә ясала Бераз со-
ңрак Алабу!а политмәгариф мәктәбе студенты.
Брянскида урнашкан хәрбн-сәяси училище
курсанты. Икенче бөтендөнья сугышы кеше
язмышларын шаулы диңгездә! е йомычка кебек
бөтереп йөрткән заман була бу. Яхъя Абдуллин
Сталинград фронтының 62-армиясе составында
сугыша, яраланып госпитальгә »ләгә Савыгып
та житмәстән. ул тагын бу юлы Ленинград
блокадасын өзү өчен кораллы бәрелешләрдә,
Балтыйк буе. Польшаны алу өчен һәм. ниһаять.
Берлинны штурмлау һөҗүмнәрендә катнаша
Анын күкрә! ендә!с «I дә
билгеләүдә төп этәргеч була Монда килүенең төп сәбәбе дә күптән күңелендә
ныгыган нияте татар фәлсәфи фикере тарихының өйрәнелмәгән, хәтта тыелган
сәхифәләреннән XIX йөз фикер ияләренең, беренче чиратта, бөек Ш Мәржани- нең
фәлсәфи мирасын халкыбызга ачып салу иде Бу катлаулы фән ни мәсьәләне чишү
барышында татар халкының рухи тарихын борынгы 1асырлардан башлап фәлсәфи
күзлектән үзләштерү зарурлыгы ньпый бара. Шул максатта галим әкренләп үз
тирәсенә бер фәнни төркем туплый башлый.
1975 елда Я Абдуллинның турыдан-туры тырышлыгы белән, элеккеге авто-
номияле республикаларда беренче буларак, милли иҗтимагый фикер тарихын
өйрәнү бүлегенә нигез салына Шул чорда 1алимнең татар мәгърифәтчелек фикере
тарихы буенча гыйльми эзләнүләре докторлык диссертациясен уңышлы яклап
чыгарга мөмкинлек бирә 1981 —1982 елларда Я. Абдуллин институтта директор
урынбасары, 1982—1986 елларда директор вазифаларын үти, зур фәнни
коллективның татар мәдәнияте һәм тарихын өйрәнү эше белән җитәкчелек итә. Нәкъ
шушы елларда аның оештыру эшчәнлеге нәтиҗәсендә институт галимнәре алдында
татар халкының тарихын, рухи мирасын өйрәнүдә ясалма админист- ратив-мәйданый
кысалардан чыгып, милли-тарихи киңлектә һәм бербөтенлектә өйрәнү буенча
беренче адымнар ясала Монын өчен татар халкынын тарихын язу буенча тәҗрибәле
галимнәрдән махсус иҗади төркем төзелә
Я Абдуллин татар фәлсәфи һәм иҗтимагый фикер тарихын тикшерүгә баштан ук
яңалык алып килә Бу аның беренче зур хезмәте булган «Татар мәгърифәтчелек
фикере» (1976) дигән күләмле монографиясендә аермачык күренә Автор XVIII XIX
йөз мәгърифәтчеләре Г Утыз-Имәни, Г Курсави. Ш Мәрҗани. И. Халфин. X
Фәезханов, К. Насыйри, Ш. Күлтәси һ. б. идея-фәлсәфи мирасын халкыбыз үткән
рухи үсешнең аерылмас кисәге буларак күз алдына китереп бастыра Галим:
«Мәгърифәтчелек хәрәкәтенең тәгаенләнүе (формалашуы) милләт булып оешу
барышы белән бергә туры килә»1.— дип саный.
Дөрес, татар мәгърифәтчелегенең кайбер мәсьәләләре, аеруча әдәбият-мәдә- ният
өлкәсенә караганнары, инде мона кадәр дә тикшерелеп килә. Ул хезмәтләрдә төп
методологик принцип итеп вульгар-социологик күзлектән кичерелгән сыйнфый
бәяләмә бирү алына иде. Я Абдуллинның әлеге хезмәтендә исә мәгърифәтчелек
хәрәкәте бербөтен социаль-фәлсәфи күренеш төсендә тасвирлана. М Акъегетзадә. Ф
Халиди, 3. Бигиев кебек әдипләрнең иҗаты да шул идея яссылыгын тулыландыруы
ягыннан игътибарга алына Шунын белән ул күренекле фикер ияләребезнең
карашларына сыйнфый-пролетар бәя бирү чикләнгәнлек, берьяклы анализ булуын
белдерә. Галим татар мәгърифәтчелегенең идея мирасын алгы сафка чыгара, аның
мөстәкыйль үзкыйммәте булуын күрсәтүгә ирешә. Гасырлар буена халыкның сыену
урыны вазифасын үтәп килгән ислам динен заман таләпләреннән чыгып күзаллау,
ана яна төсмер бирү, мөселман фәлсәфәсе төшенчәләре нигезендә үзенчәлекле фикри
система барлыкка китерүнең милләтне яңарышка илтү юлында этәргеч булуын ачып
сала. Бу яктан анын хезмәтләрендә Ш Мәрҗани кебек күренекле философ, дин
галиме һәм тарихчыбызның фикри байлыгын халкыбызга кайтарып бирүне дәлилләү
аеруча игътибарга лаек эш иде. Күп кенә фикер ияләренең ижтимагый-фәлсәфи
карашларын өйрәнүгә яңалык алып килү белән бергә, тикшеренүченең каләме белән
Ш Күлтәси кебек эшлек- леләребезнен иҗаты беренче тапкыр фәнни тасвирлауга
алынды
«Татар мәгърифәтчелек фикере»ндә үк инде Я. Абдуллин үзенең төп фәнни
принципларыннан берсен кулланып, идея мирасын халкыбызның тарихи яшәеше,
тормыш итү рәвеше, милли мәдәнияте белән бәйлелеген отышлы фактик материал
нигезендә күрсәтә алды.«Татар мәгърифәтчеләренең үз халкының мәдәни мирасын
яклавы һәм пропагандалавы. - дип яза автор,— анын милли мәнфәгатьләрен
кайгыртуы ачыклана»2. Бу уңайдан АКШга чыга торган «Slavie Review» журналы
хезмәтнең эчтәлеген «этник үзенчәлекне яклау өчен язылган»1, дип бәяләде. Ул гына
түгел, хәтта шул замандагы сыйнфый-материалистик фәлсәфә тарафдарларының
югары интеллектуаль даирәсендә дә китап «авторы тарафыннан мәгърифәтчелек
идеологиясенең милли үзаң уянуындагы роле тулы ачылган»'*, дип танырга мәҗбүр
булдылар.
Монда монографиянең иҗтимагый торгынлык һәм идеологик басымчылыкның
чәчәк аткан заманында, татарлар арасында фәлсәфи фикернең булу мөмкинлеге һәм
аның кирәк булуын күпләр күз алдына да китерә алмаган бер вакытта басылып
чыгуын искәртү әһәмиятле Шуңа күрә ул башка кайбер яңалыкны яклаучы басмалар
рәтендә хаким пролетар идеологиягә мөкиббән киткән күп зыялыларга һәм
иҗтимагый даирәгә, әдип Г Ибраһимов сүзләрен кулланып әйткәндә, «көтелмәгән
бер кисәтү, бер хезмәт булды». Әлбәттә, яшәп килгән
тоталитар система кысаларында Я Абдуллинга да өстенлекле марксизм-ленинизм
идеологиясен читләтеп узарта яки апа каршы чыгарга мөмкин түгел иде Киресенчә,
бу дәвердә тикшерелүчеләрнең коммунистик схоластикага теге яки бу мөнәсәбәте
аларнын рухи кыйбласын билгеләүдә күрсәткеч булып санала ала Берәүләр 1атар
милләтенең үзкыйммәткә ия яшәеше һәм рухи тарихы булуын бөтенләй онытканда,
икенчеләре фәлсәфи мирасыбызның аерым өлешләрен кыек көзгедә чагылдырыр,
иҗтимагый фикер тарихын большевистик идеологиягә терәк рәвешендә кулланса.
«Татар мәгърифәт челек фикере»ндә исә без коммунизм! a карата мәгънәви яктан
җитлеккән либераль бер мөнәсәбәт күрәбез Авторның империя-дәүләт идеологиясе
«казанышларыннан» читкә тайпылуын искәртеп «Problems of Communism»
(Вашингтон) басмасы «Публикация СССР милләтләренең тарихын объектив өйрәнү
тенденциясе дәвам итүтә өметләндерә»*. дип белдерде. Мондый караш кайбер
очракларда схоластиканың үзен милли җирлек өчен «эшләтергә» кушуга кадәр
б арып җитә иде
Бу җәһәттән Я. Абду длинный күп заманнардан бирле каралтылып килеш ән
җәдитчелек хәрәкәтен яклап чыгуы нәкъ шушы юнәлештә бар!анын искәртергә кирәк
Автор аның «Җәдитчелек, аның социаль табигате һәм зволюпнясе» (1979) дигән
күләмле мәкаләсе үзенә күрә җитди фәнни кыюлык үрнәге дә Аерым бер
тикшеренүчеләр тарафыннан җәдитчеләрне «реабилитацияләү» максатында аларнын
Прогрессив. пролетариат эшенә этәрт еч бирердәй ан-бе тем тарату ларын калку
тайдырулар инде бултаи хәл иде (бу яктан И Нуруллин һ. б тырышлыгы аерым
игътибарга лаек). Ләкин бу очракта галимнең җәдитчелекне «пание
тамчылыгыннан», «пантөркичелегеннән» сакларт а. пролегар-сыйпфый. империячел
дәүләт идеологиясе калыпларыннан т ына чытып бәяләргә теләмичә, аны бербөтен
идеологах ат ым итеп күрсәтергә алынуы яңалык иде. «Аерым алганда, дип яза автор,
җәдитчелек, панисламчылык кебек үк. милли изүгә каршы протест һәм гасырлардан
килгән артталыкны бетерүгә омтылышны тәүдәләндердс»*’ Берьяклы карашты
галнмнәр ү з вакы т ында ук әлет с мәкаләнең үзенчәлст ен нәкъ шул яссылык га
билгеләп үттеләр дә’ Дөрес, монда да галимнең җәдитчелекне объектив бәяләүгә
омтылышы үз чорына хас рәвештә шактый каршылыклы кала бирә, аның 1905 ел
инкын табыннан сош ы чордагы урынына карашта чикләнгәнлек тә юк түгел.
Хезмәтнең әһәмиятен үзебездә киңрәк фәнни җәмәгатьче, тек тарафыннан аңлау
шулай да бераз соңрак кына мөмкин булды. 70-слларда җәдитчелек хакында
дөреслекне әйтеп бирү җәһәтеннән «Звезда Нош ока» (Ташкент) журналының:
«Татар философы Я Г Аб ду ллшшын «Җәдитчелек, аның социаль т абит а те һәм
эволюциясе» дит ән хезмәтен аерым билт елап үтәргә кирәк»", дип язуы юкка т ына
түгел. Мондый фикри ка заныш злеккеге Русиянен төрки халыклары тарихында
тирән эз калдырт ан җәдит челек идеологиясен Урга Азиядә һ 6 тарафларда да
объектив бәяләүгә зур этәргеч бирде
Шулай итеп. 70 80 елларда татар иҗтимаг ыи фикере тарихын енрәнүдәтс яна
методологик карашларның өлгерүендә Я Абдуллинның роте зур булды Мн тли фикер
тарихын системалы тасвирлау, аны бөтен гарихи үсешендә күрсәтүгә омтылыш әлеге
хәрәкәтнең бер ягы итеп танылырга хаклы Ьу мөи.зсәбәпә галимнең күпьеллык
фәнни күзәтүләре нигезендә язылган «Мәтърифәт нуры ачар ..» (1987) исемле китабы
халкыбызның рухи тарихын кин колач тавы бе юн аеры тын тора Әмма бездә татар
фәлсәфи һәм иҗтимагый фикер тарихын iv лысы белән яктырткан хезмәт һаман
язылг аны юк һәм бу эшне Я Абду ллин тарафыннан Г Ибраһимов исемендәге Гел.
әдәбият һәм тарих институтындаоештыры нан иҗтимагый фикер тарихын һәм
исламны өйрәнү бүлеге максат итеп куя Әлеге зур проблеманычишүгә ул башлаш ыч
биреп кенә калмыйча, осг аз бу тарак, ү зенен шәкерт төрен дә бу ипкә юнәлт ерт ә
тырыша. Аның җитәкчелегендә бу ө гк.»дә фәнни мәк тән бар лыкка килде М.
Йосыпов.Ф Солтанов. Р Әмирханов. Р Мөхәммә т шин. Т Камазовһб бу яңа
методолог ик юнәлештә нәтиҗәле эшләп ки гәләр 1985 елдан соңгы чорда татар
нҗтимат ЫЙ фикер тарихын өйрәнүнең тирәнәюе һәм киңәюе дә 70 80 елларда үк
мог ърифәтчелек, җәдитчелек һ б милли фикер гарихьт проблемалары шулай ук
ислам динсиен тагарлар арасында тоткан урыны кебек м,н.ьа.юләрне кую һәм
тикшерү аркасында мөмкин булды Бу фәнни мәктәпнең80 е тларахыры 90 еллар
башында калкып чыккан тәэсирле сәяси-мил ли агымга да зтәртече шактый зур
икәнлеген әйтергә кирәк Милли иҗтимагый тормышның җанлануы шарт ларында Я
Абдуллинның шәкертләре Ф Солтанов. Р Әмирханов Р Мөхәммәт типов. Ә.
Махмудов.тар тагар ми тли-сәясн оешма тарын баш т.тнт ыч оештыру дәверендә
җитәкче гәр һәм и гео тот ик яклап әйдәп баручы тар арасында бу гды тар (кла з ү зс
дә. хаким тек итүче идеотот ик кысалардан чыкмасын. ми т ти рух белән сутарылтан
фәнни иҗатын янарыш чорында ихлас күңел һәм ту ты канлылык белән үстерә,
милли хәрәкәткә кушылып китә алды.
Татар иҗтимагый фикере тарихын өйрәнү өлкәсендә заман, билгеле, биегрәк
үрләр яулауны таләп итә. чөнки шунсыз 70-елларда ук башланган янарышларның
эзлекле рәвештә алга баруы мөмкин түгел Иҗтимагый фикер тарихын һәм исламны
өйрәнү бүлеге бүгенге көндә шул мәсьәләгә тартылган да. Монда фәнни
тикшеренүләр ике гөп юнәлештә бара Аларның беренчесе борынгы заманнардан
алып хәзерге көнгәчә милли иҗтимагый фикер тарихын фәнни тасвирлау максатын
куйса, икенчесе исламның татарлар арасында таралуы, иҗтимагый роле һәм
үзенчәлекләрен ачуны бурыч и гә. Бу эштә фәнни кадрларның җитенкерәмәве әле
үзен бик нык сиздерә. Чөнки әлеге проблемаларны яңабаштан карап чыгу,
иҗтимагый фикернең бөтенләй өйрәнелмәгән якларын ачу (мәсәлән, урта гасыр
иҗтимагый фикерен тикшерү яки гарәп телендәге фәлсәфи мирасыбызны барлау)
бслгечләребезнен ишәюен таләп итә.
Әлбәттә, рухи мирасыбызны өйрәнү һәм аны халкыбызга кайтарып бирү төп
максатка татар милләтенең бүгенге фикри җегәрен ныгытуга хезмәт итәргә тиеш.
Күпьеллык идея мирасыбызны өйрәнүгә алыну белән 6epia. аның дәвамчанлыгын
тәэмин игүдә катнашмау һәм халкыбызның иҗтимагый тормышын сурәтләмәү хата
эш булыр иде. Шуңа күрә бездә исламчылык, төркичелек, милләтчелек һ б. иҗ-
тимагый һәм фәлсәфи күренешләргә заман күзлегеннән чыгып бәя бирүнең һәм
аларның хәзерге фикри үсештәге урынын ачыклауның гыйльми тикшерү объектына
әйләнүе зарур Татар халкының бүгенгесе, киләчәге белән бәйләнгән мәсьәләләрдә
фикри төплелек булмавы аның сәяси, иҗтимагый, мәдәни проблемаларын чишүне,
милли-этник оешуын тоткарлый. Хәзерге милли үсеш һәм аның аерылгысыз өлеше
булган идеология процессны инде күптән фәнни анализларга вакыт Бу җәһәттән,
мәгариф, мәдәни-әдәби үсеш, милли үзаң хәрәкәте, дини яшәеш кебек иҗтимагый
өлкәләрне тикшерү, аларның милли максатларыбызга туры килгән асыл сыйфат-
ларын ачу һәм заман таләп иткән биеклеккә күтәрелү юнәлешен фәлсәфи яктан
аныклау гаять әһәмиятле бурыч.
Я Абдуллин башлаган эшләрен ачык күзаллый һәм аларны үтәүдә бөтен гыйльми
һәм оештыру сәләтен эшкә җигәргә омтыла. Ул бу хактагы уй-фикерләрен АКШта
(1988). Торкиядә (1989). Согуд Гарәбестанында (1991) узган халыкара конгрессларда
да. фәнни һәм милли җәмәгатьчелек алдында да олпат галимнәргә хас рәвештә, ипле
итеп җиткерә килә 80 еллар ахырында -90 еллар башында галимнең яна хезмәтләре
язылды, аларда халкыбызның рухи тарихында исламның роле, мәгърифәтчелек,
җәдитчелек. суфичылык һ. б социаль-фәлсэфи феноменнарның эчтәлеген ачуга яна
өлеш кертелә Татарстанның чын бәйссзлегснә ирешү, телебезне, мәдәниятебезне
йотылудан саклау, аларны үстерү нигезендә халкыбызны алга җибәрү дә анын
игътибар үзәгендә.
Фәлсәфә фәннәре докторы, профессор. Татарстанның атказанган фән эшлеклесе
Яхъя Габдулла улы Абдуллинның 75 яше тулу көннәрен фикердәшләре, хезмәттәш-
ләре һәм шәкертләре арасында ихтирам казанган хәлдә каршылавы куанычлы Бүген-
ге көндә ул татар халкының тарихында исламны өйрәнү буенча оешкан фәнни
төркемгә җитәкчелек итә. Ислам диненең региональ үзенчәлекләрен, аны яңарту
юлындагы фикер ияләребезнен эшчәнлеген ачып бирү, мөселманлыкны дини-
әхлакый система буларак милләтнең тормышына кире кайтару турында уй-
фикерләрен. Ш Мәрҗани. К Насыйри. Г Баруди. М Биги. С Максуди. һ Максуди
кебек шә- хесләребезнең мирасын бастырып чыгару хакында теләк-омтылышларын
җәмәгатьчелегебез хуплап каршы алды.
Я Абдуллинның тормыш һәм хезмәт юлы яңа фәнни мәктәп һәм иҗтимагый-
фикри агымга башлангыч бирде Әлеге мәктәп 70-елларда ук татар иҗтимагый
фикерен өйрәнүдә сәламәт рухлы милли-демократик юнәлешне яңадан торгызды һәм
анын чаткылары тәэсирле булды. Бу фикри хәрәкәт халкыбыз рухи куәтенең эчке
агымын сафландыра һәм аңа тартылган зыялыларның, уңга-сулга тайпылмыйча,
милли мәнфәгатьләрне өстен куеп җитди хезмәткә алынуы аркасында, әлеге юнәлеш-
нең киләчәге дә өметле. Ә бу исә Яхъя Абдуллинның юлы дәвам итәчәк дигән сүз
Тәфкил КАМАЛ,
Рашат ӘМИРХАН.