ТАРИХЫБЫЗ ОФЫГЫННАН ИСЕМНӘР КАЙТА...

Садри Максуда (Садретдин Низаметдин улы Максудов, 1879—1957)—күренекле җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе, сәясәтче, хокук фәннәре белгече, язучы-публицнет—совет режимы чорында озак еллар буе матбугатта исемен генә дә телгә алырга гыелган, телгә алганда да, фәкать тискәре яктан гына бәяләнеп, «буржуаз милләтче», «ак эмигрант»лар рәтендә йөртелгән һәм, ни-һаять, соңгы еллардагы демократия шарт-ларында гына абруйлы исеме кире кайтарылган зур тарихи шәхесләребезнен берсе.
Ул элекке Казан өязе Ташсу авылында (Татарстанның хәзерге Бнектау районына керә) мулла гаиләсендә туып үсә. 1888—94 елларда Казанда Күлбуе мәдрәсәсендә, ан-нан Татар учительләр мәктәбендә белем алып, ахырда Парижда Сорбонна университетының хокук факультетын тәмамлый. 1906—12 еллардагы демократик үзг эрешләр чорында ул сәясәт мәйданында һәм татар милли азатлык хәрәкәтендә зур эшчәнлек күрсәтә, ике тапкыр Дәүләт Думасына Ка-зан мөселманнарыннан депутат итеп сайлана һәм, депутат буларак, Русиядәге төрки халыкларның мәнфәгатьләрен яклап, Дума мөнбәреннән сөйләгән кыю чыгышлары белән киң җәмәгатьчелеккә таныла. 1917 елгы Февраль коннәреннән сон аның ижгимаг ын-сә- яси эшчәнлеге тагы да активлаша: Руена кадетлар партиясе платформасына якын торган сәясәтче сыйфатында, кадетларның Пе- тербургта җыелган корылтаенда катнашып, анда төзелгән «Төркестаи комитегы»на җитәкчелек итә, ә 1917 елның маенда исә Мә- скәүдә узган Бөтенрусия мөселманнары корылтаенда Үзәк бюро әгъзасы итеп сайлана. Бу корылтайның карары нигезендә, ана тор- кн-татар халыклары өчен «милли-мәдәни мохтарият» (автономия) проектын төзүне тапшыралар. Ул төзегән проект эчке Русия һәм Себер мөселманнарының 1917 елның июлендә Казанда узган корылтаенда кабул ителеп, аны гамәлгә ашыру өчен С. Максуда җитәкчелегендә махсус комитет оештырыла. Комитет Уфа шәһәрендә эшли башлап, 1917 елның ахырында яңадан корылтай җыя һәм тарихта «Милләт Мәҗлесе» дип кереп калган мәгълүм шул корылтайда «Эчке Русия һәм Себер мөселманнарының Милли Идарәсе» тәсдыйк ителә. Милли Идарәнең баш-лыгы— рәисе итеп янә Садри Максуди сай-лана.
Әмма Милли Идарә 3 ай да 6 көн генә яшәп кала: илдәге хакимиятне тулаем үз кулына алган большевиклар, мнллн оешмаларның һәммәсен туздырып, аларның лидерларын һәм тарафдарларын да эзәрлекли башлыйлар. С. Максу лига һәм аның мәшһүр фикердәшләренә (Г. Исхакый, Г. Баттал, Г. Терегулов һ. б.) чит илгә чьиъш китүдән башка чара калмый.
С. Максуди 1918—24 еллар арасында Финляндия, Германия һәм Франциядә яши. ә 1925 елда, Теркин президенты Мостафа Кәмал Ататорек (1881—1938) чакыруы буенча, гаиләсе (хатыны һәм ике
кызы) белән Теркингә күчеп килә, гомеренең ахырынача шунда
кала. Төркнядә дә ул ижгима! ый-сәяси һәм гыйльми мпчәнлеген лавам яггерә: ике .гисгә ел.гаи apibiK баппа Анкара, аннан Истанбул университетларында хокук фәннәре факультеты профессоры булып ипли, Ататөрек таманында Төркня парламентына (Милли Мәҗлесенә) ике тапкыр депутат булып сайлана: ■ өрек хөкүмәте делет ания.юре составында Бөтендөнья Милләтләр лшасынын Лондон, Глазго Һәм Чехословакиядә у здыры.наи конгресслары эшендә якыннан катнаша: фән өлкәсендә төрки һәм Шәрекъ халыкларынын налима! ый-хокукый тарихы, тел белеме, философия һәм соннолотня буенча күпсанлы хезмәтләрен яза. Теркиндә алар (адри Максу ди-Арсал имзасы белән нәшер ителәләр.
С. Максуди 1957 елнын 20 февралендә Исганбул шәһәрендә вафа! була.
С. Максудинын, каләм иясе буларак, ту-ган илендә яш*н ән чордагы ижа! мирасы әле тупланып-барлап та, өйрәнеп тә бетерелмәгән. Арадан мәгълүмрәкләре: «Мәгыйшәт», милли хикәя (повесть), «Тәрҗеман руси» (рус теле буенча дәреслек китабы), «Аитлн- ятә сәяхәт». (Авторны// Русия Дәүләт думасы депутатлары делегациясе составында Англиягә барып кайтуы турында 1909 елны язылып, 1912 елда басылып чыккан һәм сә- яси-имүтимагый, тарихи мәгълүматларга ифрат бай бу публицистик китабын чКа/ан утлары» мсурналы алдагы саннарны// берсендә бүгенге Укучылар игътибарына да тәкъ-дим итәргә уйлый).
Хәзер журнал укучыларына тәкъдим ителгән «Мәгыйшәт» — С. Максудинын нәфне әдәбият бабында язылган бердәнбер әсәредер. Аны иҗат иткәндә авторга әле нибары унтугыз гына яшь була. Гуманистик >чтәлеге, шул заман татар тормышындагы мөһим проблемаларны үзәккә алып, үзеичә хәл игүе белән XIX йөз татар мәгърифәтче язу- чыларнын (Акъегет за.тә, 3. Бигиен. Р. Фәх-ретдин. Ф. Кәрими һ. б.) мәгълүм әсәрләрен хәтерләткән, шул ук вакытта татар әдәби теле-стнле мәсьәләләрендә алга таба тагын бер а тым ясап, чын халыкчан телдә ижаг ите.иән Мәгыйшәг» повесте, кызганычка күрә, әдәбият тарихчылары игъ!нбарыннан ла, мәктәп һәм гуманитар юнәлештәге югары уку йортларында өйрәнү объекты булудан да гел чит тә калып килде. Юкса, әдип-т али- мнен юмерлек дусты Ьәм фикер гәше Гаяз Исхакый бн-н еләп ү гкәнчә, «милли тормышны европача әдәби формалар ia тасвирларга һәм мнлләтнен яна әдәби ихтыяҗына туры килә торган әдәби әсәр тудырырга сәләтле бер көч булып мәй таша чыккан» яшь авго- рнын бу әсәре, унтугызынчы йөз мәгърифәтчелек ә.гәбиягыниан егерменче йөз башындагы күп жанрлы, күп госле яна тагар әдәбиятына таба үсеш-күчсш юлында ире- шел!ән мөһим бер ядкәр буларак, безнен әдәбият тарихында үзенә лаек урынны а.ты- pia хаклы.