ГОРЕФ-ГАДӘТ, ЙОЛАЛАРЫБЫЗ

Мин бу язмаларымда 19(H)—1912 елларда Оренбург ягы татар авылларында балачагымда күреп үскән, урта хәлле гаиләләр тормышына хас гореф-гадәт, йолаларыбызны тасвирлыйм Буыннар алмашына, егерменче йоздә б» зызз узган иҗтимагый-сәяси. социаль тетрәнүләр атабиба зарыбыз кичергән яшәеш тәртибенә. ышану-ырымнарына. әдәп-әхлак кагыйдәләренә дә байтак үзгәрешләр кертте. Аларныц һәммәсен хуплавы кыен Шуца к}рә яшьләргә үткәнне искә тошерү һич тә комачауламас, бәлки әле файдалы да булыр диеп уйлыйм Сүз салу Шундый-шундый сүзләр, хәбәрләр олсдән-әле йөреп каю тора авылда: Фәләннәр тек- фәләннорго кызларын сорарга яучы җибормәкче булып «сүз салып» караганнар икон до, юк, булмаган, тегеләр кире каккан Фәләннәр фәләннәр) 1ец кызына яучы җибәрәләр икон, «сүз салу»га уцай җавап алганнар, ди. Димәк, улларын өйләндерергә ният иткәннәр үзләренә кулай ,|ип санаган кешеләргә аларныц кызларын сорарга яучы җибәрәчәкләрен арадашчы-димче аркылы әкрен генә ишеттерәләр, сиздерәләр. Арадашчы-димче серне кызныи якыннарына, очрашканда, җаен табып әйтә. Менә шуны «сүз салу» диләр Яучы Егет ягы «сүз салупга уцай җавап алгач, үз якыннарыннан берәүне, һәрхәлдә, сөйләшә бело торган кешене кызга яучы итеп җибәрә Яучы исә кыз оено тора салып, тсләсо кайчан барып керми, арадашчы-димче аркылы сөйләшенеп билгеләнгән көнгә генә бара. Аны якты йоз. тәмле сүз белән каршы алалар. Лныц килүенә, гадәттә, самавыр куелган, казан асылган. Исонлск-саулык сорашканнан соц, төп мәсьәлә буенча сөйләшүләр китә ЯУЧЫ үзенец кайдан һәм нигә килүен әйтә. Егетнсц, кызныц булачак княүнсц. киленнсц исемнәрен җиренә җиткереп. кыскартмыйча атый ӘЙе. якын кардәшләр булырга исәп итеп йөрибез бит әле, кабул күр- Сйгсз? ди Шулайрак башланып киткән әцгәмо ярыйсы ук озакка сузыла. Әти кеше, тел төбе кызын бирергә булса да. кисеп әйтми Яучыныц беренче килүендә үк кисеп әйтүне, яулык (вәгъдә бүләге сөлге) биреп җибәрүне һич тә килештермиләр Ярар, безне санга сугып зурлап килүегез өчен рәхмәт. Бу хакга агай-энеләр белән кицәшләшеп карарбыз, фәлән көнгә, рәхим итеп, тагын килерсез, шунда тагын сөйләшербез, ди әти кеше. Әйтелгән көнне шул ук яучы икенче кат килә Аны якты йөз, тәмле сүз белән каршы алалар, бары белән сый-хормәт күрсәтәләр Бу мәҗлестә кнцошләшерго кыз отисс һәм яучы янында тагын бер-ике ир-ат катнашырга мөмкин Сойлошәхәр. киңәшәләр. Тик, тыйнаклык йөзеннән, чишелеп үк бетми әти кеше Кызыбыз яшь (уналтысы тулып унҗидегә киткән кыз яшь саналмый әлхо бераз! а кичектереп торабызмы бу зур эшне? Юкса, С1сзне үзебезгә кх хай кешеләр Күрәбез күрүен, ди ух Волн БУЛАТОВ (1411) гомере буе туган ягында балалар укыткан могаллмм Оренбург в.зкәсс Габду зла районы Яңа Якун авы зында яши 129 Чыннан да, кайчакта берәр сәбәп белән кыз аклашуны (ярәшү) ярты елга, бер елга кичектереп тору хәлләре булгалый. Егет тә, кыз да бик матур итеп, әдәп саклап вәгъдә көнен көтәләр. Ата-ананың, олыларның карарына каршы килү кая ул! (Бу урында көчләп кияүгә бирү, көчләп өйләндерүләр турында сүз бармый, билгеле.) Инде аклашу кичектерелмәгән хәлдә, яучының икенче килүендә мәһәр салына Һәм яулык (вәп>дә бүләге) бирү көне билгеләнә. Егет ягының кызга күпме мәһәр бирергә теләвен яучы алдан ук белеп тора, һәм шуны кыз ягына җиткерә. Инде мәһәр турында ризалашу авырга китә икән, ул чакта егет әтисе бу киңәшмәгә чакырылырга мөмкин Мәһәр, күбесенчә, кызга икс күлмәклек, ике яулык, шәл, берәр тышкы кием (җилән), кәлүш, эче-тышы белән юрганлык һәм бик шәп кенә сандык. (Кызның яшьтән үк уз кулы белән эшләгән әйберләре куела килгән сандыгы булса, егет ягы мәһәргә сандык салмаска да мөмкин. Тик бу әйбернең булу-булмавын мәһәр салганда кыз әтисе әйтергә тиеш.) Туйны сый-хөрмәтле итеп үткәрү очен, хәл кадәренчә бал, ярты яки бер сарык түшкәсе, чәкчәк оны һәм бик тә чама белән акча салына. Инде килешенгәннән күбрәк китерәләр икән, рәхим итсеннәр, бик хуп! Тәмам килешенеп, сөйләшенеп җиткәннән соң, мәһәр салулардан соң кыз әтисе бу очрашуда яучыга: «Фәлән көнгә рәхим итәрсез, аллага тапшырып яулык бирербез», ди. Яучы өченче кат килүендә урамнан ярыйсы ук киңәеп атлый. Сыңар балак та чыгарылган. Чөнки бит яулык бирергә вәгъдә ителгән. Эш ышанычлы. Баштагы ике килүендә ул әле кеше күзенә бик үк иркенләп ташланырга кыймый, балак та чыгарылмый. Булыр-булмаска балаклар чыгарып йөрү килешеп бетми, янәсе. Инде бу юлы яучы килеп бераз сөйләшкәч, яулык, ягъни вәгъдә бүләге бирү тантанасына егетнең атасы да чакырыла. Хәзер мәҗлестә икс яктан бергә өч-дүрт ират катнаша. Кыз анасы исә ире белән икенче өйдә яки чаршау эчендә киңәш- белеш итә. (Бу яучы ир-ат булганда шулай.) Менә инде бик тә җитди рәвештә, тантаналы төстә ике якның бергә-бергә гөрләшеп яшәүләрен, ике яшькә чиксез бәхет, керсез мәхәббәт теләп, кызны аклашу (ярәшү) билгесе бүләкләре бирелә. Баш яучыга бит яулыгы яки сөлге, биш бармаклы җон бияләй, кулъяулыгы һәм намазлык тапшырыла. Бит яулыгы баш яучыга, бияләй белән кулъяулыгы кияүгә, намазлык кияүнең әти-әнисенә дип исәп тотып бирелә. Бүләкләр тапшырылгач, ягъни зур, җитди эш башкарылганнан соң, рәсми сөйләшүләр бетә. Мәҗлес икенче төс ала җиңелчә сөйләшүләр, уен-көлке сүзләр китә. Табын яңартыла Кыз аклашып яулык алып кайтканда яучы (ир кеше) үзен мактанган, масайган кыяфәттә тота. Хәтта, аклашу билгесе бит яулыгын (сөлгене) әләм кебек итеп җилфердәтә-җилфердәтә кайталар. Күрегез, янәсе, эләктердекме менә дигән кызны! Колак сөенчесе Егет үзенә кыз аклашу хәбәрен беренче булып китерүчегә сөенчегә акча бирә. Моны «колак сөенчесе» диләр. Аш китерү «Колак сөенчесе» бирелгәннән соң бер-икс көн үтүгә үк, кияүнең сеңлесс яки апасы һәрхәлдә кыз туганы аклашылган кызга аш китерә. Ап-ак тастымалларга пөхтә итеп төреп китерелгән төенчектә ашамлыклар ярыйсы ук мул. Анда коймак, чәкчәк, пешкән ит яки итле камыр ашы һәм кыр җиләк-җимешләре. Аш китерүчегә, әлбәттә, яшь килен исеменнән бүләкнең затлырагын бирергә тырышалар. Нәфис итеп чигелгән алъяпкыч күкрәкчә бирәләр. Аш китерүче биредә озакламый, аш-судан соң шул ук көнне кайтып китә. Якынаю ашлары Кияү әтисен һәм аклашылган кыз әтисен баш кодалар диләр. Шушы баш кодалар арасында, алар бер үк авылныкы булсалар, кыз аклашуга биш-алты кон үтүгә ашка чакырышулар булып ала. Баш кода белән кодагыйны, ягъни кыз 130 етм-дииссн икесен гена башта егет иы ашка чакыра Аннан соң икенче баш кода белән кодагыйны егет әти-.»нисен кыз ягы ашка ала Бх чакырышуларда бүләк бирешүалышулар юк Бер-береңне күрү, танышу өчен үткәрелгән ашлар бу .ха инде болар Мәһәр китерү Мәһәр күп вакыт яучының икенче яки өченче килүендә салына. Шул чакта аның кайчанрак китереләчәге до әйтелә. Гадәттә кыз аклашуга унбнш-сгерме кон үтүгә, кияүнең энесе яисә иптәш егете магур итеп җигелгән атта кызга мәһәр китерә Әйберләрнең барысын да пөхтә итеп мәһәр сандыгына тутыралар Ит. он. исеме өчен генә булса да бал ансыз ярамый . борын кычьтыи басарлык күчтәнәч күмәче кебек ризыклар мөмкин кадәр ару савытларга салып, пакь тастымалларга төреп китерергә тырышыла. Мәһәр китерүче дә көтеп алынган кадерле кунак санала Аңа сый-хөрмәт күрсәтәләр Җиңгәчәй (җицгәй, җиңги) бүләге биш бармаклы бияләй, чиккән кулъяулыгы бирәләр. Егет биредә озакламый, әйберләрне тапшырып, аш-судан соң шул ук көнне кайтып китә. ТуЙ килү Кызны аклашудан ук икс якта да зур туйга хәзерлек башлана Никах ашына атнаун кон кала, зур туйга чакырып, кыз ягыннан егет ягына хат бирәләр Хатта баш кода белән кодагыйның гуйга килүләрен һәм үзләре белән теләгән кешеләрен «канат» итеп алып килүләрен үтенәләр. (Туйга гадәттә телдән генә әйтеп чакыралар. Хат белән чакырулар укымышлы гаиләләр һәм өйләнешүчеләр икесе бер үк авылда тормаучылар арасында була. Менә инде никах ашына бер кон кала кыз ягына туй килә I уй көткән йортның капка төбенә кунак каршыларга халык җыела Артлы чанага җигелгән беренче апа баш кода белән кодагый, икенче, оченчс атларда баш коданың якыннары «канат» кодалар килә. Кызның әтисе йортына килеп җитеп, беренче икенче, өченче ат- тагылар гуй каршылаучыларга кулъяулыкларга төйнәлгән чәкчәк яки вак акча бик сирәк) чөяләр. Иң арттан килүче күчтәнәч чанасындагы малай бүләк ыргытмый. ул, күчтәнәчләр салган сандык оггсно утырган килеш, атын куа-куа. тегеләрдән калышмыйча ишегалдына уза. Йортта мәш киләләр туй килде бит, гуй! Икенче коннс иртүк аш өлтерә! Чакырылган ирләр никах ашына җыела Ким дигәндә сгермс-утыз кеше икс-өч таАанга бүленеп ап-ак киезләр, кулдан тукылган келәмнәр җәелгән, кырыйларына тар корама юрганнар ехзылган сәкегә, идонто түгәрәкләнеп утыралар Мулла никах укый Никах укудан, алдым-бирдемнон элек, кызның ризалыгын сорарга дигән булып, мәҗлестән икс кешене тышка чыгаралар Чыгалар да болар бик тиз әйләнеп тә керәләр. һәм ишектән керә-керүгә үк. «Кыз ризарнза!» диләр бу кешекәйләр. Ә чынлыкта исә ризалык сорарга дип чы сарылган әлеге шаһитлар аклашылган (ярәшелгән кызны күрмиләр дә. аның янына бармыйлар да. Бу алдашу гадәткә бик нык кереп киткәнлектән, алай-болай сүз кузгатучылар, төпченүчеләр булмый Мәҗлестә никах укылганнан соң, сабынга аш китергәнгә кадәр, бирнә бүләкләре өләшәләр Иң элек баш кодага бирнәгә күлмәклек, анттан «канат» булып килгән кодаларга күлмәклек, голге. намазлык кебек нәрсәләр бирәләр Егет лиге һәм канат кодалар бүләкләрне җанлы мал әйтеп алалар. Ягъни «Киленгә бездән бер сарык» «Киленгә бездән бер каз». «Киленгә бездән бер башмак». диләр Соңыннан биреләме юкмы «Киленгә бездән бер сыер». диеп ычкындыручылар да булгалый. Ераграк кардәшләр |етгт ягы кешеләре) бирнәләрне котлап акча салып алалар Бсррәттән кыз хәзерләгән сандык әйберләрен, кияугә дигән бу хокләрне дә табын халкы алдына күрсәтергә чыгаралар. Кияү очен бүләк хор кулдан сугылган, чачаклы итәкле*, изүе чхклы бәйләвечхс. киҗеле ку хмәк. сөрмәле тй-бхй < ызыкхы ыштан, сарык җоныннан бәйләгән озын чачаклы, сгаын ак шарф, оекбашлар, чалт аулар, ку лъяу хыклар. I Бирнәләр тапшырылып. маллар әйтелеп. бүлежләр күргәггхсп бгтъач тзГгынса аш илерәләр Иң илек агач табаклар белән нечкә токмач хы аш бирелә (ааыт-саба җитмәгәндә, бар табын халкы бер үк табактан ашый Аштан соң һәр табынның ике-оч җиренә туралган ит куялар Шунда ук кодаларның күчтәнәч казларын табынга бирәләр. Күчтәнәчләрнең кемнәрнеке икәнен әйтеп, һәр казның яртысын турыйлар һәм кунаклар итне авыз итәләр. Гадәттә кодалар пар каз алып киләләр.) Аннан катык, корт, еозмә. кызыл эремчек, кыр чиясе суы (компот), тура* кебек ашамлыкларның берничәссн китерәләр. Әни кеше бармак та яламыйча, гаиләдә кондәлск ашау-эчүне кысып килеп хәстәрләгән сары май була мондый зур аш мәҗлесләрендә. Табын кырыена самавырлар килеп утыра. Ләкин, чәй ясаганчы әле кодалар алып килгән иң кадерле туй күчтәнәче - җәлпәк савытка баллап катырылган чәкчәк бирелә табынга. Чәкчәкнең беразын матурлап кискәләп, бик тә тыйнаклык белән, кунаклар авыз итәләр, һәм әлеге күчтәнәчне котлап савытларга акча салалар. Күчтәнәч күмәчләр куялар табынга. Күмәчләрне башга бөтен кос күрсәтәләр, аннан телемләп кисеп, кунаклар алдына тараталар. Бу күчтәнәчләрнең барысын да баш кода һәм канат кодалар бергә әзерләп алып киләләр. Чәкчәкне: «Туй чәкчәкләре бик шәп!» дип мактарлык итәргә тырышалар. Чәй эчү башлана Чәй янына мөмкин булганча әзерләнгән барлык сыйларны да куялар. Мәһәр балын һәр кунак авыз итәргә тиеш. Шунлыктан бу ризык, әзләп-әзләп кенә булса да, табынның берничә төшенә куела. «Йөз итү» өчен куелган бу ризыкны, «бал дисәң, бер кими, бармак тидерсәң, ике кими», дип кенә кабып чәй эчәләр. Хуҗа һәм аның якыннары табын халкын аягүрә басып сыйлыйлар, кыстыйлар Алар һәммәсе дә билләренә матур билбаулар, яки сөлгеләр бәйлиләр. Бу туй сыйлауның бер шарты санала. Ягъни билләр буып кодалар сыйлау, туй кунакларын сыйлау була. Мәҗлес тәмам. Ирләр тарала. Тик ике якның да иң якын кардәш кешеләре ашка икенче катка кала. Аларны тагын бер мәртәбә сыйлап озаталар. Инде ашка чакырылган хатын-кызлар җыела. Кунаклар җыелып бетеп мәҗлес башлануга, аклашылган кызны, киендерепясандырып, җиңгәчәйләр, апалар озатуында табын кунаклары катына кертәләр. Кыз. алларына чүпләмле, озын сарфиткәләр ябып, түгәрәкләнеп утырган барлык табын кунаклары белән ике куллап күрешеп чыга. Алдан бианасы (каенана) һәм киявенең башка якыннары белән күрешә1 Күрешкәндә бианасына, кодачаларга бүләкләр бирә бара. Бүләкләр: баш яулыгы, күкрәкчә, бияләйләр, кулъяулыклар. Болар «кыз күренеше» бүләкләре дип атала. Күрешүдән соң сандык әйберләре, кияүгә дигән бүләкләр күрсәтелә, һәм бирнә бирү китә. Бирнәне кызның әтисе тарага. Гадәттә егет әнисенә - баш кодагыйга иң зур бирнә-күлмәклек, кодачаларга сөлге, баш яулыгы, намазлык, бияләйләр бирәләр. Бирнәләрне, катлап, егет әнисе һәм канат булып килгән кодачалар ирләре әйткән малларны кабат әйтеп алалар Җанлы мал әйтмәгәннәр бүләкләрне акча салып алалар. Хатын-кыз кунакларны сыйлау-хормәтләү тәртибе нәкъ ир-атларны сыйлагандагы күк бара. Күчтәнәчләрне табынга бирүләр, һәр күчтәнәчтән авыз иттерүләр, чәкчәкне котлаулар барысы да ирләр аш мәҗлесендәге күк була. Хатын-кыз кунакларның да байтагы ике якның туган-тумачасы ашка икенче катка кала, табып яңартыла. Куна алу Кодалар, туй кунаклары туйда дүрт-биш көн торалар. Алар һәр көнне ашка йөриләр. Кызның кардәшләре исә кодаларны куна алып сыйлыйлар Ашка чакырып кына калмыйлар, ә үзләрендә бер кич кундырып, мунчалар кертеп, сый-хөрмәт итәләр. Шуны куна алу диләр. Савым ашы Туй китмәс борын бер кичне кыз ягында савым ашы уздыралар. Ашка кунакларны ирле-хатынлы парлап чакыралар. Ләкин, парлашын килсәләр дә, ир-атлар бер өйгә, хатын-кызлар икенче ойгә җыелалар. Савым ашына һәр пар күчтәнәч белән килә. Күчтәнәчләре: бөртекле чәй, кыр җиләк-җимешләре Бүтән төрле күчтәнәч һич тә алып килмиләр. Йоласы шундый. Башка кунак ашларына караган- 'Тура җир жиләген изеп әзерләнгән ашамлык 2Кыз туй килгән көнне бианасы һәм кодачалар белән беренче чәй табынында ук күрешергә «күренеш» бүләкләре бирергә мөмкин Алай иткәндә ул никах ашына җыелган хатын-кызлар катына күрешергә керми. да савым ашында кунаклар күбрәк була, һәмаларныц күпчелеге яшь парлар. Сыйлаусыйлану тәртибе дә монда бүтәнчәрәк. Табындагы кунаклар! а башта ук чәй ясап бирәләр, һәм менә савым чәе эчү башлана. Бср-икс самавыр табын янында гожләп торса, аларга алмашка бср-икссс ойалдында кайнап утыра. Табында бүтән сыйларга караганда иц күп сый кып- кызыл итен пешерелгән чәй һәм кыр җиләк-җимешләрс. Ашка килүчеләр дә күчтәнәчләрен габыннарга куялар Биредә мәҗлсснсц башыннан ахырына кадәр һәр икс әйдә дә уен-колкс, мәзәкләр сойләү, җор сүзләр әйтешү арткаинан-арта бара. Менә инде чәйне, кымызны җырлап-җырлап бирәләр кунакларга. Җырлап чәй эчү китә. Берну жыр- лап бетерү! ә икенчесе башлый, парлашып та җырлап куялар. Күмәкләшеп хор белән) ой тутырып җырлаулар юк. Күбрәк авылда танылган җырчылар җырлый, һәр икс ойдә дә бик күп җырлар җырлана. Анда туйга бәйләнешлеләре дә бар Кода-кодагый, кодачаларга җырлау. Атлар килә, әй лә, олы җырлау. Җиде микән, әллә сигезме? Пи хормәтләр итим, әй кодалар, Җаннарымдай күрәм мин сезни.Сезнец очен лэ шул ак оемнен Ишекләрен дә кин ачам. Кодачалар бетен асыл заттан. Кодачалар безнен о ял Мәҗлестә туйга бәйләнешсез җырлар да күп җырлана: Арыслан да киек әй иркендә. Җорер яланнары киң була. Кешеләргә кеше әй тиң була. Маллар тапмый гына ким була Жил юкта да җилбердидер [>езнең бакча таллары, Бетә дә ул, табыла да ул Фани донья маллары. Кода-кодагыйлар кара-каршы җырлаша: Җир җиләге җимеш җирдә чук, Бездәй күркәм затлар илдә юк. Әй кода-кодагыйлар. Атлар җиксәгез, пардан җигегез. Чакырганны котми килегез, Әй кода-кодагыйлар Күгәрченнәр гор ли гел бергә, Гел горләшик бергә гомергә. Әй кода-кодагыйлар. Җан зреде татлы сүзегезгә, Рәхмәт сыи-хормәтегезгә. Әй кода-кодагыйлар. Мәҗлес дәвамында яшь ир-атлар бу ойдән тстс хатын-кызлар җыелган өйи» үз парлары катына керсп-чыгып пәриләр Савым ашында бу гаеп ителми Бср1әләп күцел ачулар җырлау, кубызга. курайга, такмакка биюләр ярыйсы ук озакка сузыла. Уенколкс озелеп тормый Сезнец очен лэ шул ак оемнен Ишекләрен дә кин ачам. Кодачалар бетен асыл заттан. Кодачалар безнен о ял чан Ай гәдер гәдәни. Вай гәдер гәдәни. Гәдергәдер. .• tdep-гәдер. Гәдер-гәдер. гәдәни. Арыш кетеркәееме. Бодай кетеркәсеме, Кетер-кетер. кетерк етер. Кетер кетеркәсеме И ни басасым да бар. Казан асасым да бар. Боеркәемә таянып Биеп аласым да бар Кара тавык чирләгән Кара тавык каз буямас. Утын бетсә. яз булма! Бас-бас, шома бас. Шома бас ар,-а кирәк. Мәдинәкәй туенда Күңел ачырга кирәк Әттә-тәтә. әттә-тә. Сикәлтә дә микәлтә. Җыры беткәч, ак түти Такмак әйтә дә әйтә Дус-ишләрга җырлаулар: Сакмар сулары гына ярында Сандугачлар сайрый талында. Авыр юллар зңиңел була икән Ир-егетләр булса яныңда. Кунакларның хуҗаларга, хуҗаларның кунакларга жырлавы: Айдай якты йөзегез лә, Ай, тәмле кымызыгыз, Рәхмәт хөрмәтегезгә лә. Гел бәхетле булыгыз. Җәйдем киндер басасын. Безнең хәтер калса калсын, Сезнең хәтер калмасын. Кыз бала турында җыр: Бик вак кына яфрак кына Бакчада куак кына. Кыз балага суз әйтмәгез, Ул сезгә кунак кына. ) Болыннар да гына ал чәчкә, Кыз балакай матур бер чәчкә, Шиңмәсен лә ие ул чәчкә Әткәй йортларыннан киткәч тә. Кыз анасы, кызның олы туганнары җыры Сайрый былбыл, сайрый ла былбыл, Моңлана былбылкаем. Сайрый ул, өзелеп лә сайрый Очырткан балакаен Савым чәе эчү мәҗлес ахырына кадәр бара. Уен-көлке, җырлау, такмак әйтүләр һаман дәвам итә: Урманнар да гына урманнар. Урманнарда гына бураннар Утка-суга төшәрдәй чакларда Йолып кала дуслар, туганнар... Идән тутырып күмәкләшеп биюләр әле гадәткә кермәгән, әмма такмак әйтеп, ялгыз биюләр бик җанлы бара. Төн урталары җитә (савым ашы көндез уздырылмый), мәҗлес һаман дәвам игә. Табыннарга туй күчтәнәчләре чәкчәк, күмәчләр куела. Кунаклар баллап катырылган туй чәкчә! еи мактыйлар, авыз итәләр, һәм аны котлап савытларга акча /вак акчалар) салалар. Күчтәнәч күмәчләрне, кемнәрнеке икәнен әйтеп, мактыйлар, авыз итәләр. Инде кунаклар кайтырга сорый башлагач, табыннарга токмачлы аш, аш артыннан туралган ит, ит артыннан бар кадәренчә башка төрле ашамлыклар катык, корт, чия суы китәрәләр. 'Бием — каенана Яратамын йолдызларны, Яратам моңсу айны. Монтермын инде мин дә Сагынып балакайны. Төшәсең дә биергә, Таянасың бөергә, Туйда, туйда биергә Бик килешә биемгә'. Җиңгәчәем, мсиңгәчәй. Синнән шикәр, миннән чәй, Җиңгел булыр чәй зчкәч. Биеп китәр каенигәч. Анда читән алачык, Монда читән келәттер, Туйга килгәч парлашып, Биергә дә кирәктер. Канат кода килгәндер, Кырпу бурек кигәндер. Сөйкемле сөяк кенә, Оздерә биеп кенә. Усн-колкс өзелми инде ул, әмма ишегалларына. урамнарга чыгып бию. җырлаулар, шаулашулар юк. Күцел ачу, сыйланулар ой эчендә генә була. Менә шушы күцелле итеп кыз ягында уздырыла торган бер аш-су мәҗлесен савым ашы диләр. Кияү килү, кияү ашы китерү Кызларны күреп әйләнүләр юк диярлек. Болай үзе, яучылый башлагач, кыю, олгер егетләр булачак кәләшләрен күрү җаен табалар Күпчелек исә никах укылып, баштагы туй аш мәҗлесләре үткәч кенә очраша. Менә кодалар туйдан кайтып китә. Инде кичкә кияү килә. Аны кызныц энесе яки берәр кардәш малай ат белән алып килә. Малайга, ягъни каенешенә җизни кеше пәке бүләк итә Кунакны егет-җилән, яшь ир-атлар каршылый Кияү өйгә кергәндә эчке яклап ишекнец икс ягында икс бала тора. Болар ишек бавы тотучылар. Ишек бавы тотучыларның бсрсс кыюрагы такмаклый: Кер, җизнәкәй, тыш салкын, «Ишек бавы» бер алтын. Безнең апа мең алтын! Такмак бетәр-бетмәстән, яшь кияү балаларга вак акчалар биреп түргә уза Аны каршылаучылар чыгып китә Инде егет янына кызны кертәләр, озатучы җицгөчәй, апалар алгы якта калалар. Кыз кул биреп кияве белән күрешә. Аннары алар икесе ике төштә намаз укып алалар. Аннан соц алдан әзерләнеп куелган табында икәүдән-икәү генә аш ашыйлар, сыйланалар Иртәнгә чаклы монда керсп-чънып йөрүчеләр булмый. Ой эче алдан ук җыештырылган, бизәлгән, чыбылдык-чарша- улар корылган, урынҗир җәелгән Тәрәзәләрнец эчтән пәрдәләре тошерелгән, тыштан капкачлары ябылган. Вакыт соц. Бу кыз белән кияү күрешү йоласы инде. Икенче коннс, яшь әйләнешүчеләр иртәнге мунчадан кайтып чәй эчүгә иртүк кияү ашы китерә башлыйлар, һәр ике якныц якыннары. ту1ан-гумача. күрше- тирәләр, комәйләр, дус кызлар оч-дүрт кон буе кияү ашы точс коймак белән тәбә, точс коймак белән каз ите, коймак янына аз-азлап кына куелган чәкчәк яки берәр торлс җиләкҗимеш ташыйлар Коймаксыз кияү ашы булмый Терәлеп торган күршеләр, кызныц комәс, ахирәте әлеге тәмле-томле ризыклар белән бергә самавыр кайнатып та кертәләр Андыйлар хакында «Кияү ашын бик зурлап, самавырлар куеп керткән», дип сөйлиләр. Аш китерүчеләр ашамлыкларны табынга куялар. Яшь пар һәр ризыктан авыз итәргә тиеш Шунда ук кияү ашы китерүчене чәй белән дә сыйлыйлар, һәм кияүкилсн бүләге бирәләр Кыз япаннан аш китерүчеләргә кияү алып килгән бүләкләр исле сабын, хушбуй, иниек-кершән, көзге кебек нәрсәләрнең бер-икесен һәм бераз акча бирәләр. Кияү ягыннан аш китерүчеләр! ә чиккән алъяпкыч, бияләй, кулъяулыгы, күкрәкчә кебек нәрсәләрнец бер-нкесе һәм акча бирелә. Акча дигән нәрсәне инде, елына, кесәсенә карап, икс якка да кияү сала, күп чакта салынмый да кала. Бу гаеп ителми. Аш китерүчеләр күпкә киткән хәлләрдә кияүнсц алып килгән әйберләре бетеп тә куйгалый, җитми кала. Анда инде өйдән тагын алып килергә туры килә Чөнки бүләкләр кияү ашы китерүчеләргә генә түгел, якын җицгәчойләр1ә. каенигәчләргә, балдызларга да өләшенә Беренче кич кияү түшәге җәюче җиңгәчәйгә, беренче иртәдә кияү мунчасы ягучыга шул ук әйберләрдән өлеш чы! арыла Болай байлыктан, мал артып ятканлыктан түгел, билгеле. Йола булгач йола инде, мөмкин кадәр үтәргә кирәк Кәләшкә беренче килүендә дүрт кич куна кияү Шул өч-дүрт кон эчендә бер аш мәҗлесендә ул кызныц әти-оннсс белән күрешә Бабасына, әбисенә кәләше- нец әтнәнисен бабай, әби дип атый) шунда кияү күренеше бүләкләрен бирә Бүләкләр баш яулыгы, түбәтәй. Кыз белән кияү ара< ында да истәлек бүләкләре (йөзек, беләзек, кулбау, кулъяулык, түбәтәй кебек нәрсәләр) бирешү-алышу гадәте бар Бу кияүнец кәләшкә беренче мәртәбә килүе бит әле Моннан соц һәр атнаныц пәнҗешәмбе көнендә чакырылып, икешәр кич кунып китә Тора-бара атнага бер генә кич кунып китә башлый Шул рәвешчә бабасы йортына килеп-китеп (кәләшкә Йөрү) җәйго кадәр, килен төшергәнче кунак булып йөри Ә бит кыз бирү, ул өйләндерүләр. өйләнешү туйлары, гадәт буенча, көзнең соцгы аенда, кышка кергәндә башлана. Яңа өйләнешүче яшьләрне сыйлау-хөрмәтләү. димәк, бары белән билгеле, шулай бик озак дәвам итә. Өйләнешү туйларында төрле аш мәҗлесләре бик күп үткәрелә. Әмма бу аш тотулар азык-толек ташып ятканлыктан түгел, билгеле. Аш тотучы хуҗа да, ашка килгән кунаклар да икмәкнең һәм бүтән ризыкларның кысынкы булуын, ничек хәстәрләнүен, кадерен яхшы беләләр. Бал, май. кымыз кебек ризыклар бик чамалы була табыннарда. Чәкчәк ашы Кияү кәләшкә бер килеп киткәннән соң, кыз ягы чәкчәк ашы үткәрә. Бу ашка күрше-күлән, ике якның кардәш-ыру егетләре, малайлары чакырыла. • Кунаклар җыелып беткәч, табынга токмачлы аш. аннан соң туралган ит бирәләр. Яшь кунаклар аш. ит ашыйлар, катык, сөзмә, эремчектән авыз итәләр. Чәй эчү алдыннан баллап катырылмаган чәкчәк яки коштеле китерәләр табынга. Яшь ягыннан кечерәк малайлар шаярта-шаярта чәкчәк ашыйлар. Чәкчәк бик мул була. Алай да савытта калдырыштан түгел, ашап бетерешле. Ә ашап бетергәнче, кыз чәкчәген котлап, табыннарга акча чәчәләр. Ягъни һәр яшь кунак ашъяулыкка тиеннәр ташлый. Бу акчалар ярәшелгән кызга була. Кичектерелгән туй Никах ашы узгач, йола буенча, егет әти-әнисе кыз ягында туйда булып киткәннән соң, кызның әти-әнисе кияү ягына каршы туйга барырга тиеш. Ләкин, туй чыгымнарын әлегә күтәрә алмаганлыктан. бу бару күбесенчә кичектерелә. Каршы туйга кыз озатканнан соң бер-ике ел үткәч барсаң да ярый. Гаеп ителми. Кырга чыгу Җәйнең бер матур көнендә кияү кәләшен алып китәргә килә. Бу көннәрдә яңа өйләнешүчеләрне аеруча хөрмәт итәләр Кыз ягы кешеләре аларны ашка чакыралар, сый-хөрмәт күрсәтәләр. Ике-өч кон шулай үтә. Менә инде кыз иртәгә китәчәк. Нәкъ шушы көнне — һич тә элекке көннәрдә түгел — ^латур итеп җигелгән пар атта кияү белән кәләш һәм аларның иң якын иптәшләре ун-унбер кеше бергәләп кырга чыгалар. Тыелмаган җиргә, табигатьнең бер матур урынына барып туктыйлар. Чәчәкләр җыялар, ямь-яшел, хуш исле үсемлекләр белән арбаны бизиләр. Гармунда уйнау, уенкөлке, шаяру-шукланулар белән ял итәләр. Җиңелчә генә ашап алулар, кымыз эчүләр булгалый. Кәләш белән кияүгә бер яки ике кеше җырлый: Ак дулкыннар уйный ди диңгездә. Ак бәхетләр телим мин сезгә. Пар аккошлар йөзә лә суларда, Охшатамын сезне шуларга. Ак дулкыннар уйный ди диңгездә. Саф мәхәббәт телим мин сезгә. Пар аккошлар кебек лә икегез. Сүрелмәсен мәхәббәтегез. Җырга җыр ялганып кына тора: Өстеңдәге лә зәңгәр күлмәгең Кояшларда гына уңмасын. Кавышырга сезгә насыйп булды. Аерым тору насыйп булмасын. Кавыштыгыз изге лә сәгатьтә. Күзегез лә күзләрдән китмәс. Сез гузәлкәйләрнең арасыннан Дошман ту гел. җилләр Л> утмәс Ялгыз һәм ара-тирә кара-каршы биешкәндә бодай такмак әйтеп торалар Бас-бас чирәмгә Бие-бис дигәндә Кече кода чибәр ла. Кайсы кызны димләргә?' Инде бу урыннан кузгалып, җырлаша-горләшо ат белән ялан юллары буйлап байтак җирләрне урый алар. Шулай итеп китәсе кызны туып-үскән, җиләк җыйган, печән җыйган кырлары, болыннары белән саубуллаштыралар. Бу башка авылга килен булып ТӨШӘЧӘК кыз очен саубуллашу исәпләнә. Ләкин, әйләнешүчеләр шхшы бер үк авылныкы булсалар да, барыбер, кырга чыкмыйча калмыйлар. Горсфс шундый. Лтта йөргәндә җырлаулар Әрәмәләрдә йордем мин. Борлегәннәр озмәдем. Бездән аерылгачтын да Бик боекма, гузәлем. Сузең йомшак, йозең кояш. Кашың туган ай гына. Әллә знҗе сибелгәнме Керфек араларыңа. Килен тошерү Килен төшерүләр җойнец иц матур чагында, утау бетеп, печәнгә төшәр алдыннан бер-ике кон эчендә булып ала Улларын өйләндергән ата-аналар үзара сүз куешып, килен төшерүне бер үк кәшә туры китерергә тырышалар Шулай иткәндә күңелле дә, бергәләп кунак сыйлавы да җиңелгә килә дип исәплиләр. Киленне, ким дигәндә, оч-дүрт җигүле ат белән төшерәләр һәр ат. һәр арба бизәлә: йөгәннәргә аллы-гөлле кулъяулыклар тагыла, дугаларга сөлгеләр урыйлар, арба артларына кулдан эшләнгән келәмнәр салындырып салалар Иц алдан кыцгыраулы пар атта килен белән кияү һәм ат тотучы кияү егете, икеггче, өченче атларда кыз озатучы кунаклар килә Дүртенче булып килүче атта бүрек кадәр генә, ут борчасыдай ат тотучы малай. Әлеге ат арбасында кыз әйберләре тутырылган мәһәр сандык, мсндәр-ястык, киез-юрган, көянтә-чиләкләр. Арба артына куелган тагын бер кечкенә сандык яки әрҗә Монысында кыз озатучыларныц күчтәнәчләре Биредә иц кызыгы шунда: капкадан кергәндә әйбәтләп төрелгән килен бүләге сөлгене, кияү үзләрен каршыларга җыелган кешеләр өстсггә һавалагып җибәрә Халык шау-rop килә, бүләкне эләктерергә тырышалар. Шул арада пар ат ишек алдына үтеп, ишек төбенә килеп туктый һәм килен бусага алдына салынган мендәргә тимер хуттан бик җитез генә сикереп төшә. Аны шунда ук хатын-кызлар чолгап өйгә алып керен китәләр. Яшь килен, гореф буенча, актан киенә, башындагы калфагы яки кама читле бүреге өстеннән челтәр шәл бөркәнгән яисә бик сирәк очрый) баштанаяк ак челтәр ябынган була Битен күрсәтми, тик аныц су ысылдап елавын барыбер сизәләр. Еламаган киленнәр бик сирәк Хндыйларны «Җы.ламый да бит печәт 1 !» дип гаеп итүчеләр до табыла, хәтта Кияү дә мөмкин кадәр, гореф буенча, киенергә тырыша, әлбәттә: итәк очы чачаклы, изү бәйләвече чуклы киҗеле күлмәк (кәләш бүләге), күлмәк өстеннән камзул яки җнлбогәй җибәреп кыска җилән кияр. Кыз озата килүче кунаклар да капка төбендәге халыкка, килеп каршылаучыларга, кулъяулыклар, ап-ак тастымалларга, кулъяулыгына төйнәлгән чәкчәк, уенчык туптай итеп төрелгән бияләйләр чөеп ишет лмынл лзалар Дүртенче аттагы малай гына бүләкфәлән ыргъггмый-нитми ишегалдына керә. Килен гошкән бу ойнец ишегалдында да халык тулы Билләренә билбау, солгсләр буган эшлекле кыяфәттәге агайлар днеецме. җиңнәрен сызганган җнц- ' Печеп чекерәеп тора, тартынмый гәчәйләр дисеңме, бала-чага, әби-бабайлар дисеңме барысы да бар. Шау-гор киләләр, килен бүләкләрен, кыз озата килүчеләр ыргыткан бүләкләрне һәм аларны алучы җитезләрне мактыйлар. Бит, килен төшкәндә бүләк алу сабан туйларында көрәшеп бүләк алу шикеллсрәк санала. Сөлге эләктерүче кеше өлгер, җитез дип исәпләнә, авылга шәплеге ишетелә. Аннан соң, билгеле инде, заманына күрә шул кечкенә әйберләрнең дә бәһасы бар. Кунаклар өйгә кереп беткәч, хатын-кызлар чаршау эчендә яшь киленне чәй белән сыйлыйлар. Чәйдән соң кыз озата килгән җиңгәчәйләр, апалар килеһнең сандык әйберләрен биатай (каенатай) өе эченә элеп чыгалар. Киленгә каенсеңел тиешлеләргә чиккән алъяпкыч, күкрәкчә кебек нәрсәләр, җанагай (каене) тиешләргә кулъяулыгы, перчатка кебек нәрсәләр бирәләр. Болар яшь җиңгәчәй бүләкләре. Кыз озата килүче кунаклар биредә икс-өч көн тора Хуҗа килен төшү хөрмәтенә аш мәҗлесе үткәрә. Ашка йөрү, күңел ачулар була. Су юлы күрсәтү Киенгән-ясанган, көянтә-чиләкле бер төркем кыз-кыркын, шаян, күңелле сүзләр сөйли-сойли, киленне, төшеп чәй эчү белән, су юлы күрсәтергә чишмәгә алып баралар. Бу килен башка авылдан яки шушы авылдан төшкән булса да, барыбер шулай ителә. Берсен дә су юлы күрсәтмичә калдырмыйлар. Горефе шулай. Кызлар су ала. Яшь килен бу юлы көянтә-чиләк күтәрми, су алып кайтмый Ул әле - кунак Килен ашы Килен төшкәч, атна-ун көн үтүгә, шушы йортка егетнең туган-тумачасы яшь килен исеменә аш китерә. Моны килен ашы диләр. Килен ашы өреп кенә пешерелгән майлы коймак, көлчә яки итле аш. Аш китерүче исә бик тиз, кайвакыт чәйләп тә тормыйча кайтып китә. Бүләк бирешү-алышулар булмый. Элү элеп керү Яшь килен киявенең иң якын кардәшләре өенә беренче кат кергәндә буш кул белән түгел, ә бүләк итеп чөйгә сөлге элеп керә. Бәбәй ашы Ана бәбәйдән котылгач, аның һәм яңа туган сабый исәнлегенә атап күрше- күләи. туган-тумача, дус-ишләр аш китерәләр. Бәбәй ашы: көлчә, коймак. Аш китерүчеләр, әлбәттә, сабыйга исәнлск-саулык, бәхет тели, кулга алып иркенләп сөя, чын күңелдән котлый. Гадәттә монда озак тормый, кайтып китә. Бәбәй туе (исем туе) Бала тууына атна-ун көн тулганда исем кушалар. Исем кушкандагы аш мәҗлесенә бәбәй туе, исем туе диләр. Ата-аналар баланы исемле итәргә ашыгалар Баланы тизрәк атлы итү аны зурлау санала. Аннан соң кайберәүләр «Сабый атсыз озак торса, аны пәри алмаштыру ихтимал», -дип ышана. Бәбәй туе зур аш мәҗлесе исәпләнә. Ата-ана сыйны, үз авызыннан өзеп булса да, мөмкин кадәр яхшы әзерләргә тырыша. Мәҗлескә башта ирләр керә. Шунда балага исемне гадәттә мулла куша. Исем кушылгач, аш-судан элек табын халкы сабый яткан мендәргә (сабый остснә) акча сала: баланы котлый. Аш-судан соң мәҗлес тәмамлана. Инде хагын-кызлар җыела. Мәҗлес бик күңелле башлана килгән бер кунак ачык йоз белән сабыйны кулына алып сөймичә калмый, һәрберсе сабыша җылы сүз әйтергә тырыша, аны мактый, аңа озын гомер, бәхет тели Шунда ук шачлап- горлөп донья!а яңа килүчене бүләкләү китә: остснә исле май сибәләр, исле сабын, кулдан тегелгән күлмәк, кечкенә калфак, банклык, түбәтәй, ак биләү кебек әйберләр бирәләр Шулай итеп, баланы котлау ирләр мәҗлесенә караганда күпкә күңелле, шау-шулы булып үтә. Тагын шунысы да бар табынга аш китергәнче әни кеше бәбәй туе хөрмәтенә кендек әбисенә, олы яшьтәге берничә кешегә бүләкләр бирә Табыннар! а токмачлы аш, ит, катык, сөттән ясаган бүтән ризыклар бирәләр. Соңыннан чәй әчү. ЧәЙ янында таба ашлары һәм кыр җиләк-җимешләре мул була Каз өмәсе Ап-ак карлар төшкәч, каз өмәләре башлана. Каз тәбикмәге' белән иртәнге чәйне эчкәннән соц. өмәче кыллар сәке йөзлеге буена, эскәмияләргә тезелешеп утырып, каз Йолкалар. Эш әйтелмәгән, килешенмәгән ярыш белән эшләнә Кемнең ничек каз йолкуы, ничек тазартуы күз йомып торсаң да күренә монда Шуңа күрә һәрк< м < ынатмаска тырыша тазарткан казлары күп тә булсын, ак шалкан күк тә булсын Шырпылы итсәң. сине җыбыткы диюләре бар. Җитмәсә, эшнең иң кызган чагында, нртә дә түгел, соң да түгел, эш уртасында яшеренеп кенә егетләр килеп керә Ләкин бу комачауламый, киресенчә, эшне кыздыра гына, күңеллелскнс арттыра гына. Хуҗа көйле кеше икән, җырлаулар, биюләр дә булгалый. Кызлар басынкы таныш белән берәм-берәм дә. парлашып та җырлап алалар. Бөтен өйне Яңгыратып күмәкләшеп җырлау лар юк. Егетләр гармун алып керә алсалар (гармунны чабу астына яшерен кенә алып керәләрV биешүләр до була. Шулай да монда көннең күп өлешен эш ала Җыр. биюләр эш арасында, ара-тирә генә. Аның караны, кызык, җор сүзләр әйтешү, шаяру. көлешүләр бетеп- нитеп тормый. Хуҗа көйле булса, кызларга егетләр белән сөйләшү, серләшү җае да табыла Кич Инеш сукмагында егетләр чуала. Кызлар каз юарса төшә. Алар артыннан бер бала яки бер өмәче кыз өйдән инешкә кадәр сукмакка каз каурыйлары, каз йоннары чәчеп бара. Бу юрау, теләкләр шуны аңлата киләсе сма казлар бәпкәне күп итеп чьи арып үстерсеннәр, каз көтүенең бер очы капка төбендә, икенче очы инештә булсын. Сукмакның буеннан буена шушы каурыйлар. Йоннар кебек тезелешсеннәр, янәсе. Казларны чалганда да күңелле ыга-зыгы килеп шаяра лар, юрыйлар өмәче кызлар яңа суелган казларның муеннарын калкыта төшеп, чалу канын сраккарак сиптерер!ә тырышалар Кан никадәр < раккарак сибелсә, киләсе елга казлар шул кадәр күп була, имеш Түшкәләрне юып кайтуга аш әзер, өмәчеләрне каз ите белән сыйлыйлар Кайтып киткәндә һәр омәчего каз башы, бүтәкә, канат кебекләрне биреп җибәрәләр. Болары өйдәгслоргә күчтәнәч. Кич утыру Тоннар озайгач, кызлар, яшь киленнәр бер-бсрссно кич л!ыры|на йо|к-шәләр Кич утырырга кул эшг бәйләү, чигү, эрләү (те лән киләләр, һәм искиткеч күңелле игеп, кызыклы хәлләр, мәзәкләр сойли-сойли, төннәр буе дип әйтерлек эшләп утыралар Менә эшләгән эшләрне чагыш сырып карал лар, мактаулар кию Менә берәүнең чигүенә сокланалар, мен.» бер кыз ком.м-нең Насыйбуллага дип бәйләгән биш бармаклы бияләен киеп карап Насыйбуллалар турында кызыклы сүзләр әйтә. Күтәрелеп көләләр, шаяралар Китә Пасыйбл улалар турында мәзәкләр «ойләү Хәтсез эш ЭЩЛӘГӘЧ, киленнәр, олырак яшьтән- апалар кайтып кию Кызлар исә күп накыт кунарга кала Ьл ау лак ой түгел Олылар хуҗалар өйдә <>л уырга да мөмкин. Алар күбесенчә түр якта яки икенче ойдо ял итә. Кич утыручыларга комачауламыйлар Инде Хуҗалар каядыр киткән, йорт башы булып бер .тби генә калган өйдә яшьләрнең кич утырулары таган да кызыйлырак, уен-көлкеле, җырлы- *Әчс камырдан пешерелгән белен такмаклы, шау-шулы була. Тәрәзә төбенә шыпырт кына егетләр килә. Алар ничек кенә шыпырт йөрмәсен, эчтәге кызлар бик тиз сизеп ала. Менә бер егет тәрәзә капкачын кысып кына ачып ой эчендәгеләрне күзәгә. Аны танып алган кыз тәрәзә аша егеткә көзге күрсәтә. Бу синең өчен якты йөзем диюне белдерә. Ә таныш булмаган, электән белмәгән-күрмәгән егеткә көзге күрсәтмиләр. Җан тартмаганнарга да көзге күрсәтелми. Кечкенә көзге кызлар арасында кулдан кулга күчә. Ягъни күз күргән, үз иткән егетләренә бүтән кызлар да тәрәзәдән көзге ялтырата, һәм өн чыгармыйча гына авыз, ирен, йөз-күз хәрәкәте белән сөйләшәләр. Кич утыручылар янына егетләр керү гадәте юк дип әйтерлек. Бу аулак өй түгел бит әле. Мондый җыелып күңелле итеп утырулар, эш эшләүләр җырсыз гына үтми, билгеле. Бигрәк тә ялгыз әбидә яки берәр ирсез түтәйдә ир-атсыз өйдә кич утырганда җырлашалар, эш аралаш такмак әйтәләр: Аланда гына алсу чәчкә. Чәчеләбез усеп җиткәч тә. Чәчелмәс тә идек, ай. без бер дә. Шулай язылмаса тәкъдирдә Биек тауның гына башларында Боланкайлар эзли пакь җирне, Тәкъдир каләмнәре бездә булса, Без нишләтмәс идек тәкъдирне! Ай яктысы бигрәк якты Утырып мәрҗән тезәргә, Куркәм сабырлыклар кирәк Сагынганда тузәргә. An-ак каен ялгыз каен Тирбәлә басуларда. Мине тик син төшерәсең Бер утка, бер суларга. Урнаш пешерү Урнаш пешерү кышкы озын төннәрдә була. Бу эшне башлап йөрүче бер-ике кыз урнашны кайда пешерергә һәм аның өчен үзара салышып нәрсәләр җыярга кирәклеге турында иптәшләре белән сөйләшеп килешә. Карлыгачкай кара, муены ала, һаваларга менеп юл ала, Бәхетлекәй бала илдә кала, Бәхетсезе китеп югала. Җитен матур узенең җирендә. Җикән матур ла уз кулендә, Бәхете генә булган балалар Җори лә шул туган илендә. Җәй дә яшел, кыш та яшел Арыш басукайлары, Былбыл тал тибрәткән кебек Аяк басукайлары. Елмаюы, куз карашы Иркәлидер йөрәкне, Аны гына сөя җаным, Башка беркем кирәкми. Бәйлим әле ак бияләй, Буләк итсәм, киярсең, Мәхәббәтең саф, нык булса, Сурелмичә сөярсең. Тәрәзәгә 'килгәнсең, Буркең басып кигәнсең. Басып кисәң дә таныйм — Чыгарга хәйлә тапмыйм Ай ли, дусларым, Апаларым, кызларым, Тәрәзәдән ай карый. Кайтып китсәк тә ярый. Урнашка катнашучылар гадәттә шундый азык-төлек китерә бераз ит. берәр коштабак он. күкәй, май. сөйләшенгән кадәр акча күп вакыт акча җыелмый да кала яки бик аз гына җыела) Бу азыклар урнаш пешерү өчен билгеләш он өйгә иртәдән төшкә чаклы китереп бетерелә. Кичкә табан урнашка катнашучылар үзләре киләләр. һәм бергәләп пешерү-төшерү. сый әзерләүләр башлана Аш-су әзерләгәндә үк ой эче шаугөр килә кызлар шаяра, көлешә, җырлаша. Ут алынып бераз үтүгә ашлар әзер була, җыелган акчага алынган шикәр яки кәифиг тә табынга куела. Монда да тәрәзә төбенә егетләр килмичә калмый Килгәч-килгәч керергә инде' Керәләр, кызлар белән бергә пилмәнле аш чрнашның беренче сыен ашыйлар Иң кызыгы да менә шунда, пилмән ашаганда: сынау-юрау пилмәннәре кемнәргә чыгар? һич яшермичә. сыйланучылар ул пилмәннәрне күрсәтергә тиешләр Ә табакта андый пилмәннәр байтак, бәхетлегә шау камырдан ясалган пилмән ак эчлегә он тутырып ясалганы, укымышлыга кәгазь. умартачыга, бай буласы кешегә агачтай каты, берничә борчак салып ясалган пилмәннәр. Ачы теллегә шау суган, кара эчлегә шау борыч тутырып ясалган пилмән. Камыр пилмән дә. ои пилмән дә. бүтәннәре дә берәм-берәм чыга, аларны күрсәтәләр. Тик сутан, борыч пилмәннәр ГСНО беркемгә до «чыкмый». Беркемнең до ачы телле, кара эчле буласы киляһг Ләкин, кемнең күзе яшьләнә, шуңа «бәйләнәләр» «Сутан пилмән сиңа чыккан, сиңа. күрсәтмичә йоткансың! » «Борыч пилмән сиңа чыккан, сиңа, күрсәтмичә йоткансың!» Урнашта шикәр, кәнфит булганда чәй дә эчкәлиләр Аннары берничә уен уйнап алалар. Такмакка яки. егетләр алып керә алса, гармунга бииләр Җыр, биюләр була булуын Тик. егетләргә яхшы чакта чыгып таярга кирәк Алар бит качып-посып, олыларга сиздермичә генә керә Егетләр чыгып китә, кызлар кунарга кала, һәм алып килгән кул эшләренә тотыналар. Уен-көлке дәвам итә. Йокларга яткач, бертын әкият сойләү. табышмак әйтешүләр булып ала. Аулак ой дә Кышын әти-әниләр башка авылга кунакка киткәндә, йортта күз-колак булып әбибабайлар, бала-чага гына калганда, яшьләр, фор аттан файдаланып. аулак ой ясыйлар. Ут алынгач, аулак өйгә килгән кызлар (аларны кунакка кнткән кешенең ой хуҗасының кызы чакыра) барысы да кул яшенә утыра. Эш. эш белән бергә уен-көлке, шаяру-шуклану. җырлашулар башлана. Бу әле егетләр кергәнче Пар саманыр сигел аял Кайный мичалларында. Куцеп ачыйк эле, дуслар. Берга килгән чагында... .f.’M.M суда агып ким Яше.ч тал каерысы. Карлыгачка мисал килгән Кашыңның аерысы. Кигэн К} л мәккәен актыр Каптырма белән каптыр. Мшанмасаң. фаллар ачтыр. Мшим сони и хактыр. Белнең дуслар ал кшен. Бетең дуслар гол кисен. Белсә буласы яр тугес. Сәк ланыгыл. кул тисен 1it, япкычым кыскарак. 1-11 Кыскарак та кысмарак, Эч серемне ала язды Билләремнән кочкалап. Эчтә шулай кызлар җырлаша, шау-гөр килә, тышта тәрәзә төбенә килгән егетләр өйгә керү җаен кою. Башта аулак өйгә бер-ике егет кенә керә ала. Чөнки, ой сакларга калган әби күрше-күлән, яки кардәш-ыру егетләренә генә керергә рохсәт итә. Берикесс кергәч, ни буласы билгеле Инде: тиздән ой эче егетләр, кызлар белән тулып куя. Уйнарга, биергә-җырларга да шул ук өй башы булып калучыдан рохсәт сорала, рөхсәт алына. Кул эшләре бер якка ташлана, менә китә уйнау, җырлау, менә китә кубызга яки курайга, гармунга биюләр. Такмак әйтүләр була да була инде. И нәвәли, нәвәли, Әнкәсе ипи әвәли, Кызы талкан болгата, Чулпыларын чыңлата. Гармун ниләр дип әйтә? Өзеп бие, дип әйтә. Гәдер-гәдер, гәдер гет, Өзеп бии бу егет... Уеннар күп була биредә Яратып, озак ук уйнала торганнары: «Лрка чабышлы», «Йөзек алышлы». Әле егетләр килеп җитмәгәндә кызлар «Без-безле», шунда ук «Күркә», «Кадерле кодагый» яки «Кадерле кияү» кебек шаян уеннар да уйныйлар. Тезелеп утырып кара-каршы җырлаулар. Егетләр. Бездә кызлар, ай. чибәрләр, Алачадан кигәннәр, Уйнамыйлар да көлмиләр, Әллә нигә килгәннәр. Кызлар. Тула оегың каралган, Юдыр әнкәңә биреп. , Күктән төшеп килмәгәнсез, Тормагыз бездән колеп. Егетләр. Бездә кызлар шул чаклы шул, Акыллары тау чаклы, Кич утырып сагыз чәйни 7 он уртасына чаклы. Кызлар. Сүсләр элдем лә кабага, Ясарга дип тәрәшле, Ат тугарып җигә белми, Үзе сайлый кәләшне. Егетләр. Җилбер-җилбер җил исә шул, Агач башларын кисә. Апасы очен кайгырмыйбыз, Сеңелләре тагы үсә. Кызлар. Сатмаган, алмаган җегет Кон дә базарга барган, Карт әбисенә ышанып Урагы карга калган. • Кайчакта мактау-макташу җырлары да монда кара-каршы җырлана. Егетләр. Исем китеп карап торам Күктәге йолдызларга, Алмалар ла матур була Җитми безнең кызларга. Кызлар. Беләзеккәем уралган Сәгать чылбырларына, Нинди җырлар җырзыйм икән Сәхрә былбылларына. Бигрәк га шаян җырлар җырларга, такмаклар әйтергә, такмакка биергә яраталар. Монда: Аулак өйдә, бер-берецнец зирәклеген, тапкырлыгын сынау очен табышмак әйтешүләр була. Мәзәкләр, кыска-кыска мәзәк әкиятләр сөйләнә. Тезелешеп утыралар да табышмак әйтешәләр. Мәзәк сөйләүләр сүз арасында үзеннән-үзс килеп чыга. Әкиятне инде йоклар! а ягкач сөйлиләр Аулак өйгә җыелган кызлар барысы да кунарга кала. Егетләр кунмыйлар, үз вакытларын белеп, ут сүндермә» борын ЧЫ1Ы11 китәләр. Утырмага бару Утырмага барулар кыш айларында башлана. Кызлар утырмага, бик зурдан купмыйча, күчтәнәч белән килә. Утырма кызы хөрмәтенә хуҗа хатын аш мәҗлесе үткәрә Ашка фәкать кызлар һәм яшь киленнәр ген® чакырыла. Алай да. яшеренеп кергән, битенә иннек-кершән сөрткән, кызларча киенгән-ясанган берәр шук егет булг алый мондый аш мәҗлесендә. Ул башка авылдан килгән утырма кызын якыннан күрергә, күзләргә тели һәм табында кунак кызы янәшәсендә «песи» бу лып утыра. Сыйлау-сыйланулар, кызныц күчтәнәчен авыз иттерүләр барысы да олылар аш мәҗлессндогечә Башка авылдан килгән утырма кызы унбиш кон, ай чамасы кунак була Шушы авылныкы булса, атна-ун көн утырып китә. Кунакны бүтән кызлар ашка, чәйгә чакыралар, кич утырырга, кунарга йөртәләр. Утырма кызы бик күп кул эше белән килә Көндез дә, кич утырып та сүс эрли, чигү чигә, бәйләм бәйли Аны сынарга яраталар, шуца күрә ул үзен тыйнак, әдәпле тотарга тырыша (бу турыда мәзәкләр до бар), киемсалымы да мөмкин кадәр матур, җыйнак була. Әмма, олылар кунакка баргандагы кебек, утырма кызы да берәр киемне вакытлыча башка кешедән алмыйча калмый, һич тә булмаса, беләзек, йөзек, чулпы, чәчкап, сырга кебек әйберләрне комәеннән, ахирәтеннән алып тора Шунсыз мөмкин түгел юклык куша Күршеләр җибәрсә, кунакка барыр идек, дигән сүз шул заманнарда әйтелгән, ахрысы Урам урау Бсзнсц егетләр арасында элек-электән үк Урам vpay, урамда йорү гадәте була. Тик бу йола Октябрьдән соцгы елларда бара-бара үзгәрә һәм бетү дәрәҗәсенә җитә. Язмы, көзме, җәйме, кышмы. җил-яитырмы. кар-буранмы. барыбер һәркөн кичен карацгы тошкәч, егетләр гармун тартып, җырлар җырлап, урам буйлап йөриләр урам урыйлар. Төркемдәге дүрт-бнш сгетнец берсе, күп дигәндә икесе гармуш а кушылып җырлап бара. I Атларымны җиктем. чыгып киттем. Урарга дип лә басу түрләрен, / урыгызда йөрдем. капкагызга килдем Гзеуңе ы шул һаман күрмәдем ■ 1л беләген мендәр итеп Җаныем йоклап ятайкән Мәдинәкәй туташ, ай каләм каш. Чабатага чук такмыйлар, Кия-кия чуклана, Чибәр кыллар китә тора, Чибәр егет, йоклама. Лгыла болыт, агыла, Агылсын да акышолн, Җебегәннәр калып торсын. Ике уңган кавышсын. Куя буенда күләгә җук - Тирәкләр үсмәгәннәр Печәнне такыр чапмыйлар Уңмаган, пешмәгәннәр. Альяпкыч бавы салынкы. Чишелеп китәр әле. Артыннан пыр туза бара Бәйләгән көлтәләре. Кышлау гвляәр чәчкә атайкән. Урамнарга ла чакмый яланбаш. Уйлары да авыр микән, җиңгел микән? Сызылып кынай киткән кара каш. Кышлау гөлләр чәчкә атайкән, Ак беләген мендәр итеп Җаныем ялгыз ятайкән. Төртмә, шаян җырлар җырларга да күп аптырап тормый егет халкы: ик лә мә, абзый, капкаңны, Тибеп ачмабыз әле. Яшермә, абзый, кызыңны, Урлап качмабыз әле. Абзый арбаң шыгыр-шыгыр, Кабык мәллә, туз мәллә? Айга-көнгә курсәтмисең, Синдә генә кыз мәллә?! Төркемгә тагын егетләр килеп кушыла. Төркем зурая. Ул чакта инде бер төштә тукталып, гармунга, такмакка биюләр, шау-гөр килүләр булып ала. Янә гармунда сыздырып йөрүләр, янә тукталып-тукталып биешеп алулар дәвам итә. Ташу карау Менә ташу айкала. Кичкә керсәң, су буе тулы халык. Анда да, монда да саламсолам өемнәренә үт төртеп агызалар, әй китә утлы салам өемнәре күксел төтен баганасы утыртып, тегендә картлар ел килешен юрау-сынау өчен ташуның ни дәрәҗәдә шәплеген, бозларның кузгалу-кузгалмауларын күзәтәләр. Яр буйлап яланаяклы малайлар чабыша. Ир уртасы агайлар да багор тотып су читенә басканнар, бүрәнә, такта-токта, агач-богачлар агып килмәсме, боз өстенә утырып куян куркаклар килмәсме? Күзәтәләр, котәләр. Инешнең тугай ясап боргаланып аккан турында яшьләр уйный. Биредә уен да уен. Олы яшьтәге хатын-кызлар да шушы төштә, уен карыйлар, яшьләргә күз-колак булып торалар. Ташу караганда кызларның яратып уйный торган уеннары: «Көтүчеле», «Аламалам, алам, кош», «Хан юлы», «Ак тирәк» һәм башка шундый җитәкләшеп, йөгерешеп, хәрәкәт ясап уйный торган уеннар Егетләр, малайлар исә зур чүпрәк туп тәгәрәтеп «Йомыркалы», «Акчалы» уеннар уйнарга яраталар. Кызлар, билгеле, мондый уеннарга якын да килми. Кыю егетләр кызлар уенына да катнашалар, кызлар белән бергә дә уйнап-уйнап алалар. Уеннар нигәдер кызлар уенына, малайлар уенына аерып йөртелә. Гармун булганда гармунчы тирәсенә җыелышып бииләр. Егетләр берәм-берәм чыгып бии, кызлардан исә биючеләр аз. Алар, кешеләр бик нык сорагач, кыстагач кына биеп алалар. Биючеләрне әй мактыйлар, әй мактыйлар, әмма кул чабып алкышламыйлар, ул гадәт юк. Тик табигать кочагында күңел ачулар бик тиз үтеп китә. Ата-аналар кызларын, улларын бик аз вакытка гына чыгара таралышалар. Киндер тукмаклау Кар өстенә тутларга җәелгән кулда тукылган киндерләрне җыеп алуга байтак вакытлар үтеп китә, карлар бетә, ташу кайта, инде киндер тукмаклар чак та җитә. Әйли чабата, читек тугел аякта. Бии белсәң чабата Шап та шап шапылдата. Әйли без әле, Безгә бәйләнмә әле. Бәйләнерсең, арырсың, Мәсхәрәгә калырсың. Әйли без әле, Баскан саен өз әле. Ярың курми кичә туздең, Бугенгә дә туз әле. Кызлар, яшь киленнәр бергә җыелып киндер тукмаклыйлар Сугылганнан (тукылганнан соц конда туглаган, ашалган киндерләрне сары гәрәбәдәй итеп юылган такталарга катлы-катлы итеп җәяләр дә, аггыц тирәсенә дүрт яки сигез кыз утыра. Алар, арадан берсе: «Башладык!» диюгә, кәйгә салып. ку члдрындагы бәләкләр белән киндерне тукмакларга керешәләр. Оста тукмаклаучылар булганда, кирәк дүрт белән, кирәк сигез белән тукмаклау булсын, кичке саф. салкын һавада искиткеч матур ритмлы бер кой тарала. Аргы очтан ишетелгән дәртле киндер тукмаклау көенә бирге очта теттереп алып биергә була Киндер тукмаклаучылар авылныц әллә ничә җирендә бер урындагылар аз гына тынып торган арада, аларга җавап кайтаргандай, икенче урындагылар тукмаклый башлый. Барыннан да уздырыйк дип, тегеләр туктартуктамастан, өченче урындагылар матур иттереп тыпырдатып алып китәләр Киндер тукмаклаучыларны карарга бала-чага, хатын-кызлар җыела Егетләр дә килгәли бирегә, тик алар бу эшкә бик сирәк катнашалар, шушы тирәдә чуалалар гына Алай да, кызлар күрү, кызлар белән бер-икс сүз әйтешү бәхетенә ирешә алалар Тукмаклагач, бәләкләгәч, билгеле инде, кипдер Йомшара, ялтырын, кү чмәк. алъяпкыч кебек нәрсәләр тегәргә әйбәтләнә. Бу эш гггуныц очен эшләнә дә. Әмма монда яшь-җилкенчәкне бергә җыелып күцел ачу. аз булса да күцел күтәрү, берберецне күреп сөйләшүләр дә бик кызыктыра. Киндер тукмаклау чар фәкать кичен, кояш баер-басмас чакларда була. Карга боткасы Язын таулар кардан ачыла башлагач, авыл малайлары унбиш-егерме кон эчендә үз хуҗалыкларындагы терлекләрне кырда көтәләр .Моны мал коту дичәр Бу эш язгы чәчүгә чыгар чак җитүгә, көтүче яллагач гуктала, шуннан соц әлеге малайлар карга боткасы пешерәләр Үзләренчә, хезмәт бәйрәме ясыйлар. Мал котүче малайлар, үзара салышып, тары ярмасы, ит. казылык, йомырка җыя. Аныц остснә сыер, сарыкларын которче к малайлары юк кеше чор ма ч китүче бу балаларны бик теләп бүләклиләр ит, казычык, күкәй кебек ризыклар бирәләр. Чөнки бу кешеләрнец терлекләрен дә шул малайлар көткән була. Азык-төлекне атка төяп кырга алып чыгалар Кар сулары агып яткан бер матур күл эчендә учак ягып, казан асып, малайлар үзләре итле тары боткасы, күкәй пешерәләр аш-су әзерлиләр. Ашамлыклар пешеп өлгергәч, балалар башта ботканы чумырып алып, боткачы кашыкны югары тотып «кар-кар» дип кычкыра-кычкыра ялан буйлап чабышып йөриләр. Аннан әйләнеп киләләр дә табынга утырып ашыйлар (агын «кар-кар» дип чабышалар Кон җылы, кояш чы Көтүче капчыклары аркадан гошә. ямат чы- йомаулы өске киемнәр салып, чабаталар чишелеп ташлана. Күлмәкчән, яланаяк көе йөгерешүләр, уйнаулар, әллә бик с ирәк тигәнгә, искиткеч күцечле һәм бик го рәхәт була. Малайларныц яратып уйный торган уеннары «Түбәтәй алышлы» ■ Кчяггчы". «Чокыр туплы», «Таяк токеш» һәм башкалар Буй җиткән һәм үсмер кызлар исә «карга боткасы»» шул көннәрдә авылда берәр өйдә пешерәләр. Кызлар үзара салышып җыйган азык-төлекнец беразын кон күтәрелүгә өлгертәләр. Беренче чәйдә сырчыкай' коймак-колчә һәм башка ашамлыклар булса, төшке, кичке табыннарда шул ашамлыклар янына иткә пешкән гары боткасы булмыйча калмый Иртәнге, төшке ашлардан соц, киенгән-ясанган. гозәнгән-биънпон кызлар шаугөр килеп тауга уйнарга чыга. Анда алар йөгерешеп, җитәкләшеп т.гкмаклы- сүэле уеннар уйныйлар. Язгы кояшлы көндә ямг.-яшеч гау биг\ә|х-ндә уйнау чар бәйрәм ясау, ай күңелле буча да соц инде' Карга боткасы шушы коннәрдә анычныц берничә җирендә берничә өйдә үткәрелә. Бу оч кызлары үзләре, теге оч кызлары үзләре ч га чдыгга бәйрәм ясын- чар карга боткасы пешерәләр. Бу бәйромнсц һәрбере еггд.г кй һ>р жан дусыр ’ Чмгяүр ааа. «исме Ат дагасы Ат дагасы үзенә бер башка матур әйбер санала. Күп нәрсәләрне ат дагасына чагыштырып мактыйлар: «Көмеш дага кебек, корыч дага сыман, акбүз юрга дагасымыни!» диләр Ул яхшылык бөтие булып та йөри. Авырган балага кот кою өчен әзерләнгән кайнаган суга чәчәкләр белән бергә ат дагалары да салалар. Ягъни дага үзенең тылсымлы коче белән чирне куа, баланы сәламәтләндерә, имеш Юлдан дага яки дага ватыгы тапканда да яхшыга юрала: табучыга тиздән берәр бәхет-шатлык килүен көтәләр. Көтү чыгу Язын беренче мәртәбә көтү чыккан иртәдә елның елында шундый-шундый күренешләр кабатланмыйча калмый: хатын-кызлар көтү куарга күчтәнәч белән киләләр. Ягъни аларның һәрберсе көтүчегә ике-өч йомырка яисә бүтән төрле ашамлык китереп бирә. Беренче кат көтү чыккан көндә көтүчегә күчтәнәч китермәү мәйсезлек, саранлык санала. Гаҗәбрәге: күңелсезләнүләр, көрсенүләр була тагын бу иртәдә. Нигә? Чөнки көтүче авылда хәерчеләр кебек үк иң түбән, иң сансыз кеше исәпләнә. Хәтта аның көтүче дигән «түбән» исеме нәселдән нәселгә кала килә. «Аның бабасы көтүче булган бит!» - дип сөйлиләр кайберәүләр турында. Шуңа күрә көтүчене, аеруча көтүгә беренче кат ялланучьпгы кызганып күңелсезләнәләр. «Шул көнгә төшәргә тәкъдиреңдә язылган була күрмәсен!» дип көрсенүләр, балавыз сыгып алучылар да була хәтта. Күп кенә кешеләр өчен, бигрәк тә көтүченең якыннарына күңелсез була язгы беренче көтү чыгу иртәсе. Билгеле, монда малларын исән-сау кышлатып чыгара алуларына сөенеп йөрүчеләр барлыгы да сизелә сизелүен. һәркемгә мәгълүм, сөенү, көенүләр кайда да. кайчан да янәшә йөри бит инде бу дөньяда. Көмеш тәңкә Өй салганда нигезгә, беренче бүрәнә астына көмеш тәңкә куеп калдыралар Шулай иткәндә бу өй эче ашлы-сулы була, ой хуҗасы бай була, имеш.