ТАБОРДА —УЧАК ЯНЫНДА...

Якын араларда Татарстан китап нәшричты «Чегән әкиятләре» дигән яңа китап бастырып чыгарачак. Аны Марс ШЛБАЕВ тәрҗемәләгән. Без сезгә шул китапның кереш сүзен һәм чегән әкиятләреннән г г китапка керми калган ике үрнәк тәкъдим итәбез. егәннәр... Ирекле рухлы, горур табигатьле хөр халык . Бүгенге көнгә кадәр күчмә тормыштан ваз кичеп бетмәгән төрлетөрле ыру-кабиләләр Җир шарында алар аяк басмаган, алар яшәмәгән ил-төбәк юк Чегәннәрне белмәгән-күрмәгән. үз гомерендә бер генә тапкыр булса да очратмаган кеше бармы икән? Чегән хатын-кызлары катлы-каглы кәбестә шикелле киенгән, кулына баласын күтәргән, тагын берәрсен иярткән булыр Алар йөреп чыкмаган авыл-кала, алар шакымаган ишек табылырмы икән? Чәүкәләр кебек ләңгелдек тавышлы, кара чугырдай чегән балаларына уралып, күпсан гы юенчек- ләре. чүпрәк-чапраклары арасында оясындагы ана каздай утыручы чегән хатыннары вокзал-аэропорт тирәләрендә еш очрый хәзер Базар-кибет алларында алыпсатарлык итүчеләрен хәтта милиция дә әйләнеп үтәргә тырыша. Ә менә ни хикмәттер, чегән ир-атлары алай күзгә бәрелеп тормыйлар, сирәгрәк күренәләр Хатын-кызларның, бала-чагаларның тормышы безнең күз алдында шике г гс тоелса, ир-атларның кайда, ни-нәрсә эшләп йөргәннәре бөтенләй диярлек билгесез Элегрәк елларда, без үскәндә чегән таборлары Ык. Агыйдел. Чулман буе болыннарында, чатырлар корып, озаклап урнашып жәй үткәрә торган иделәр. Без үсмер малайлар кичләрен Ыкнын биек уң як ярыннан аргы якта болында янган чегән учакларына сихерләнеп карап тора идек, болын-сулар аша яңгырап ишетелгән, безгә жиде ят булган чегән жырларын әсәрләнеп тынлый идек. Хәзер инде ул болыннар өстендә дулкыннар гына йөгерешә Түбән Кама ГЭСы төзелгәч, безнең яшьлектәге истәлекле ул болыннарыбыз белән бергә, чегәннәрнең учак ялкыннарын да. аларның моңлы жырларын да су ялман йотты... Әмма күңел түрендә чегән халкы һаман да ссрле-сихри бер халык булып яши бирә. Чегәннәр чыгышлары белән ерак һнндстаннан Фирдәүсинең атаклы «Шаһнамә» исемле әсәрендә фарсы шаһы Бәһрамгурнын үз кияве һинд раджасы Шанкалдан бүләккә ун мең музыкаггт «лури» алганлыгы сөйләнә Бу х.» г 420 елда була. Урта Азия һәм Иран халыклары әле хәзерге көндә дә чегәннәрне гули- дип атап йөртәләр икән. Менә шушы фактларга таянып, галимнәр чегәннәрнең беренче дулкыны һнндстаннан башка төбәкләргә бишенче гасырда «чайпалып түгелгән» дигән фикерне әйтәләр. Шуннан согг. чама белән мегг еллар дәвамында, дулкын арты дулкын булып, чегән ыру-кабиләләре чит илләргә тарала юрганнар. һиндстанда яшәгән чорларында кемнәр булган соң ул чегән дигән халык1 ’ Мәгълүм булганча, һнндстанның төрле ыру-кабиләләре. үзләренең чыгыш тары, теге яки бу һөнәр ияләре булулары аркасында, башка ыру-кабиләләр белән аралашмын юрган социаль төркемнәргә, катлауларга <>ү гснегг яшәгәннәр S г NjMMwp кас га пп аталып йөртелгәннәр Ьу бү генеш Һинде ганда «те бүгенге көннәргә кадәр сакланып килә. Менә шул бер-бер тәре белән ара ташмын яшәүче касталарның ни гүбән баскычта торганнары бөтенләй хокуксыз ө_у паннар. Чегәннәр, һөнәрләре буенча биючеләр, җырчылар, музыкантлар булып. * 147 Ч «йорт» кастасы дигән кастага кергәннәр. Алар иң хокуксыз катлаудан саналганнар. күчмә тормышта гомер иткәннәр Чегәш1әрнең дөнья буйлап таралу юлын галимнәр чагыштырмача жиңел ачыклаганнар: үзләре белән озаграк аралашкан чит халыкларның теле чегәннәрнең геленә «йогып, ябышып» кала барган Шул рәвешле байтак кына чеюн теле сөйләшләре диалектлар барлыкка ки.тг ән. Әйтик, балкаң диалекты, влаш диалекты. карпат диалекты, уэльс диалекты, украин диалекты һ б. һ. б Шунысын да әйтергә кирәк. ЮНЕСКО мәгълүматларына караганда. бүгепһе көндә дөньяда төрле ыру-кабиләләрдән булган унөч миллионнан артык чегән халкы бар дип исәпләнә Аз сан түгел бу Башка рәсми булмаган мәг ьлүматлар исә бу санны хәтта кырык миллионга кадәр (!) үстерә Исәпләүләрдә! е мондый iәрлелек аңлашыла, әлбәттә: беренчедән, чегәннәрнең еш кына, дәүләтләрилләрнен чикләре белән дә хисаплашмас! ан. жир шары буйлап һәрдаим күченеп йөрүләре, фән теле белән әйтсәк, миграцион процесслар: икенчедән, үзләренең хокуксызлык- ларыннан туеп яки башка милләт вәкилләре белән никахлашып, яисә тагын да башка сәбәпләр белән чегән икәнлеген яшергән, бәлки, бөтенләй дә ваз кичкән кешеләр: өченчедән? шәһәрләшеп, укып белем алган, фән-техника өлкәсендә, сәнгатьтә уңыш казанган һәм шул рәвешле үз милләтеннән «оялып», телен-денен «оныткан» бер төркем - болар барысы да чегәннәрнең төгәл генә санын алуны һәм исәпләп чьи аруны бик кыенлаштыра Мәсәлән. 1979’елда!ы халык санын исәпкә алу вакытында үзләрен чегәннәр дип яздырган кешеләрнең саны СССРда 209 мен булып чыккан иде Чегән халкының шактый үрчемле-ишле гаиләләрдән торуын истә тотыптыр инде. 1989 елдагы халык санын исәпкә алу вакытында алариын саны чама белән 250 меңнәр тирәсе булыр дип көтелгән иде Ә чынлыкта СССРда яшәүче чегәннәрнең саны 262 мең кеше тәшкил итә икән. Ун ел эчендә 53 меңгә үсеш! .Әгәр дә ЮНЕСКО мәгълүматына 1ына таянып, чегәннәрне унөч миллион кеше дип исәпләсәк тә. алар бер жирдә генә тупланып, аерым бер дәүләт булып яшәсәләр. Полыпа. Венгрия кебек илләр белән бер чама ил-дәүләт булыр иделәр. Биредә чегәннәрнең кайсы чорларда кайсы илләр! ә күпләп таралуын артык тәфсилләп сөйләп тормастан. аларның Россиягә ничек һәм кайчан килеп чыгуларын әйтеп үтү кирәк булыр Бу мәсьәлә галимнәр тарафыннан әле һаман да тиешенчә өйрәнеп бетерелмәгән санала. Бары тик шунысы ачык: чегәннәр Россиягә ике юл белән һәм төрле чорларда үтеп кергәннәр. Россиянең көньягына алар Дунай буе төбәкләреннән унбишенче гасырда ук килеп чыкканнар, ә соңга габарак. ягъни унал тынчы-у нжндеггче гасырларда, чегәннәр Украина жирләрендә шактый ныклап урнашып өлгерәләр Россиянең гөньжына һәм үзәк өлкәләренә ал^р исә Германия. Польша жирләре аша үтеп кергәннәр Болары әкренләп аерым бер этник төркем тәшкил итеп, рус чегәннәре яки төньяк рус чегәннәре дип аталып йөртелә башлаган Бу төркемнең .телендә, коньяк төркемнән үзгә буларак. немец һәм поляк телләреннән кергән сүзләрнең күп булуы ачык чагыла, соңга табарак болар өстенә. әлбәттә инде, рус теле йогынтысы да килеп кушылган Бүгенге көндә рус чегәннәре дип йөртелә торган әлеге ггник.төркем Россиянең бик күп төбәкләрендә яши Аларны Карелиядә. Архангельск. Вологда. Ленинград. Псков. Новгород. Мәскәү һәм Мәскөү тирәсе өлкәләрендә, Идел буе республикаларында. Себердә һәм. Ерак Көнчыгышта очратырга бута Шулай ук Казагстан һәм Урта Азия республикаларында да алар байтак. Чегәннәр гомер-гомердән нигездә күчмә тормыш алып барганнар. Алариын борынгы заманнардан ук формалашкан ырудашлык мөнәсәбәтләре һәр таборда буыннан-буынга саклана килгән һәм ул әле бүген!е көндә дә үзен шактый нык сиздерә Шул ук вакытта заман сулышы, заман шаукымнары чегәннәр тормышына да үтеп керә бара. Хәер, бу хакта алдарак сөйләнелер әле . Тулаем диярлек надан булган, укый-яза белмәгән, үз язулары да булмаган чегән халкы. Бөек Октябрь революциясеннән соң. Рәсәйдәге башка халыклар белән бер рәттән, закон нигезендә тигез хокук ала Чегәннәр өчен мәктәпләр ачыла башлый, рус алфавиты нигезендә ү г язулары булдырыла, дәреслекләр-сүзлекләр басыла, язма чегән әдәбияты туа. Төрле вакытларда чегән телендә «Романы зоря» («Чегән таңнары») һәм «Нэво дром» («Яңа юл») дигән журналлар чыгып килә. 1931 елда, дөньяда беренче буларак. Мәскәүдә чегән театры «Ромэн» эшли башлый. Бу театр хәзерге көндә Халыклар дуслыгы ордены белән бүләкләнгән танылган театрларның берсеннән санала Чегәннәрне файдалы хезмәткә тарту, утрак тормышка күчерү максатыннан, утызынчы елларда алар өчен шәһәрләрдә төрле артельләр, берләшмәләр оештырыла. Авыл жирләрендә алтмышлап чегән.колхозы төзелә. Әмма, кызганычка 148 каршы, бу эшләр Сталинның шәхес культы шаукымы астында, чегән халкын ирекссзләп-көчләп эшләнә һәм шунлыктан көткән нәтиҗәләрне бирми Бүгенге көндә исә СССРда бер тенә чегән мәктәбе дә юк. бер генә матбугат органы да калмаган, чегән телендәге китап дигән төшенчә дә юк Бөек Ватан сугышы елларында, башка халыклар кебек үк. чегәннәр дә зур фажига кичерәләр Шуны тына әйтеп үтү дә житә Көнбагыш Германия мәгълүматларына караганда. Гитлер Германиясе җирләрендә һәм оккупациягә эләккән илләрдә сугышка кадәр ярты миллион чегән халкы яшәгән булса, сугыштан сон алардан нибары илле мең чамасы кеше генә исән кала Димәк, фашист коннлагерларында һәр ун чегәннең тугызы һәлак булган дигән сүз. Шул ук чорда СССРиын көнбатыш төбәкләрендә яшәүче чегәннәрне дә. аларга ышанычсызлык белдереп. Кязагстан һәм Азия якларына сөрәләр. 1956 елда СССР Югары Советының махсус Указы чыта. Ул Указ, хөкүмәтебезнең чегәннәрне утрак тормышка күчерергә зур тырышлык күрсәтүенә дә карамастан, бу халыкның күпчелек өлеше әле дә булса ил буйлап күченеп йөри, сукбайлыкта яши. әрәмтамакларча эшләми кон күрә, дигән нәтижә ясый һәм бу «тискәре» күренешне өч ай эчендә (!) тамырыннан корытырга дитән карар чыгара Җәза чаралары бик катгый була кем дә кем әлеге Указга буйсынмый индийларны хезмәт белән төзәтү өчен биш'елга сөргенгә сөрәләр. Сталинның шәхес культын кыю рәвештә фаш игеп, могжиза белән исән калган дистәләрчә миллионлаган гаепсезләрне, шул исәптән, кырым татарлары, калмыклар. карачайлар, чеченнар. Идел буе немецлары һ. б кебек, халкы-халкы белән сөрелгәннәрне дә лагсрь-сөргсннәрдән азат иткән хөрмәтле Никита Сергеевич Хрущевның Указы иде бу' Менә шундый тарихи парадокс Безнең илдәге чегәннәрнең бүгенге тормышы да әллә ни мактарлык түгел Без инде аларнын мәктәпләре булмавын нигездә надан калуларын әйтеп үткән идек Шуңа өс гәп. Халык мәгарифенең СССР Дәүләт комитетында бу мәсьәлә белән берәүнең дә шөгыльләнмәгәнен до искәртергә кирәктер Четәннәрнен саулык-сәламәтлек мәсьә.т.тсс белән дә кызыксынучы юк икән СССР Сәламәт лек саклау министрлыгы хезмәткәрләре «Чегәннәр медицина ярдәме сорап безгә бик сирәк мөрәжәгать итәләр Елт а бер-икс кеше Илизаровка (сөякләрне ялгап үстерү буенча мәшһүр табиб) яки Федоровка (монысы атак ты күз табибы) җибәрүләрен сорап үтенүләр булталый Берәүне дә кире борганыбыз юк. Хәтта паспортлары булмаса да. ышанабыз...»- дип юаталар Чегән егетләренең Совет Армиясе сафларында хезмәт итүгә мөнәсәбәтләренә килгәндә, бер мисал китереп үтү җитәдер Молдовадаты Сороки дитән шәһәрнең чегән бистәсеннән 19X9 елла армия саф тарына бары тик бер чегән егете алынган булган Әмма тиздән у з да үз частеннәи качып киткән Ул вакытта бу шәһәр бистәсендә армиягә алынырга тиешле илле тугыз чегән егете булган Шу ларның утыз икесенең армиягә а тыну ны кичектерү хокукы бар чөнки алар барысы да өйләнгән кешеләр, һәрк.тй- сысынын икешәр яшь баласы бар икән' Калган егерме алтысы призывник, диикме, никрутмы кайдадыр качкынлыкта йөриләр, азарны хәрби комиссариат вәкил тәре пләп тә маташмыйлар Ә бердәнбер армиягә алыш аны турында өстә әй ге тде инде Күңелдә һаман бер икеләнү ле-тәшвишле сорау тора чегәннәрнең үзенчәлекле тормышына тыкшынырт а кирәкме икән’’ Алар үзләре моны те ти тәрме икән ’ «Аргументы и факты» атналыгы хәбәрчесенең 1991 елның январенда Мәскәү урамында бер четән белән сөйләшүен искә төшерәсе килә. Күчмә тормыш итүләре ничегрәк сон’ дип сорый хәбәрче метроның «Рижская» станциясе тирәсендә үзенә «эш урыны» сайлаган бер чегәннән Юк инде, күченеп йөрү заманнары үтте хәзер, дип җавап бирә чегән Аннары болай дип сөйләп китә Малай чатымда әти-әннләрсм белән күченеп йөри идек Хәзер мина егерме җиде яшь Биш сл инде Астрахань тирәсендә үз йортым белән яшим, хатыным һәм дүрг балам бар Ә болай безнен гаилә бик зур. Без. әти-әтинең бала тары, унике җан идек, барыбыз да исән-сау тар һәркай- сыбызның үз балалары бар хәзер Төгәл генә санап караганым юк. шулай да безнең «ояда» иллеләп гу тан-тумача җыеладыр М<эскоүтә нитә дип килгән идегез'’ Нитә дип Акча эшләп кайтырга килдек Кемебездер сәүдә игә. кемебездер бата юрый, кемебездер х«тер лә сораша Хәер сорану оят түте тме coif’ Юк Кешеләр үзләре биреп юрганда, аның ни ояты бар! - Гаиләгез бик ярлыдан мени’’ Юк та' Нишләп ярлы бутыйк, ди минем йортым бар. машинам бар Мәскәүгә без гаиләбездән берничә кеше генә килдек, шулай булса да, көнгә бишәр йөз сумны төшерәбез. Бер ягы гына начар: рэкитер килсә, аңа көненә кеше башыннан бишәр сум түләргә кирәк була. Берни эшләр хәл юк. Мин акчаны гадел эшләп алам, урлашмыйм, сигаретлар сатам менә. Күрәсез бит... — Аны кайдан аласыз? — Китерәләр... «Ява»ның кабын бер сумнан. Ә мин аны сезгә ике сумнан тәртәм... Шул гаделлек буламы? Булмыйча! Мин бит көне буе басып торам, салкын, димим, кар-яңгыр, димим. Аннары бар тапканымны әти-әнигә кайтарып бирәм — без өлкәннәрне хөрмәт итәбез. Безнең гореф-гадәт шундый... - Тагын нинди гореф-гадәтләрегез бар? — Без барыбыз да бер-беребезгә ярдәм итәргә тиешбез, чегән чегәнне бервакытта да ташламый. Без аз санлы халык. Шуңа күрә, үз ыруыбызны, телсбезне-денебезне саклар өчен, чегән чегән белән генә никахлаша. Урыслар белән яки башка халыклар белән никахлашу очраклары да була, әлбәттә. Әмма андыйлардан бөтен ыру баш тарта, туганнары да йөз чөерә. Андыйлар, чегәнлекләрен яшереп, качып китәргә мәжбүр булалар. Тагын ниләр сөйлим соң? Ә, әйе. гореф-гадәт, дигәннән, менә, әйтик, чегән хатыннарының итәкюбкалары... Минем хатын бүген нинди итәк киеп йөрсә, кайчандыр аның әбисе дә, әбисенең әбисе дә шундыйны киеп йөргәннәр. — Тормышыгыздан канәгать инде алайса? — Яшәргә була. Тик беркайдан да әйбәт гитара гына табып булмый әле менә! Бик гыйбрәтле, уйландырырлык әңгәмә бу. Илдә милли мөнәсәбәтләр шактый чуалган бер заманда, башка милләтләр белән бер рәттән, чегәннәр дә үзләренең язмышларын үзләре-хәл итәргә хаклылар, безнеңчә. Ә башка халыклар, бигрәк тә тәрәккыяте алга киткән зыялы халыклар, һичшиксез, аларга ярдәм кулы сузарга тиештер. Бу җәһәттән караганда, укучыларга аз билгеле булган тагын бер фактны сөйләп үтү кирәк булыр. 1990 елның апрель аенда Польшаның башкаласы Варшавада чегәннәрнең Дүртенче Бөтендөнья конгрессы булып узды. Биредә, әлбәттә, таборлар да, табор чатырлары тирәсендәге учаклар да. гитара аһәңнәре дә. төрле диа- лектсөйләшле. чуар киемле чегәннәрнең ыгы-зыгысы да юк иде. һәйбәт костюмнар кигән, галстук таккан чегән делегатлары дөньяның егерме иленнән булып, аларны телевидение һәм матбугат вәкилләре сырып алган иде. Фәнни симпозиумда чегән теле проблемалары хакында бик әтрафлы докладлар укылды. Конгресс делегатларын урамда очраткан варшавалылар: «Боларнын кай төше чегән соң? Дөньяда чын чегәннәр бөтенләй беткән микәнни?»—дигәнрәк аптыраулы караш белән үтә иделәр. Әлбәттә, чын чегәннәр бар. Әлеге дә баягы: дөньяда күпме соң алар? Бу сорауга дәрәҗәле конгресс та тәгаен генә жавап бирә алмады. Әйтик, рәсми мәгълүматлар буенча. Румыниядә 230 мең чегән яши дип исәпләнә. Ә менә Халыкара чегәннәр союзы (шундый оешма да бар икән) аларны Румыниядә генә дә ике миллион чамасы дип саный. Менә шуннан соң нинди төгәл саннар хакында сүз йөртергә мөмкин? Чегәннәрнең Бөтендөнья конгрессларының беренчесе Лондонда (Англия) 1971 елда үткәрелә. Нәкъ шул конгресста чегәннәр үзләренең төрле илләрдә кимсетелеп яшәүләре турында аерым мисалларны бар дөньяга ишетелерлек итеп сөйлиләр. Беренче конгресс делегатлары барлык илләрнең хөкүмәт җитәкчеләренә чегәннәрнең гражданлык хокукларын тануны һәм хөрмәт итүне сорап мөрәҗәгать белән чыгалар. Икенче конгресс Женевада (Швейцария) 1978 елда булып уза. Шунннан сон Халыкара чегәннәр союзы Берләшкән Милләтләр Оешмасының иҗтима- гыйикътисади советы әгъзасы итеп кабул ителә. Шул ук елны БМО чегәннәрнең уртак гимнын да раслый. Өченче конгресс 1981 елда ЮНЕСКО канаты астында үтә Анда Халыкара чегәннәр союзының Президенты итеп Сент Балич дигән кеше сайлана. Ул үзе даими рәвештә Сербиядә (Югославия) яши һәм бик эре бер промышленность предприятиесенең директоры икән. Соңгы Дүртенче конгресста СССРда яшәүче чегәннәрнең дә вәкилләре катнашты. Бу конгресс чегән теленең киләчәге мәсьәләсен төп проблемаларның 150 берсе игеп куйды Күп кенә галимнәр төрле илләрдә, төрле төбәкләрдә яшәүче чегәннәрнең телләрендәге аерымлыкларның бик зур булуын билгеләп үттеләр, шунлыктан чегән халкының гомуми бер уртак әдәби телдә аралашып яшәү мөмкинлсгенә«шик-шөбһә дә белдерделәр Әмма күпчелек делегатлар асылда чегән теленеп уртак бер гомуми нигездәге төп принципларын эшләп булыр дип омегтәналәр СССРда исә Совег мәдәнияты фонды каршысында 1989 елдан башлап чегән мәдәниягы секциясе эшли башлады. Анын идарә рәисе педагогия фәннәре док горы, профессор I Дсметр Идарә әгъзаларының берсе Л. Черенков Халыкара чегәннәр союзының мәгариф комиссиясе әгъзасы да булып гора Чегән мәдәнияты секциясе күзгә күренерлек эшләр дә башкарып өлгергән инде 1990 елның көзендә беренче мәртәбә чегәнчә-русча сүзлек басылып чыга. Чегән шагыйре һәм этнографы Лексо Мануш җитәкчелегендә чегән әлифбасы эшләнә Мәскәүнең дүртенче номерлы педучилншесында 1990 елдан башлап чегән тарихы, теле һәм әдәбияты буенча башлангыч мәк гәп өчен укытучылар әзерли торган махсус группа оештырыла Күргәнебезчә, чегән халкы да рухи бер яңарыш кичерә, ул күтәрелештәүсеш ы хәзер. Теге яки бу халыкның тормыш-көнкүреше, гореф-гадәтләре, йолалары аның авыз ижаты әсәрләрендә, аерым алганда, әкиятләрендә-жырларында ачык чагылыш таба Татар укучыларына тәкъдим ителә торган «Чегән әкиятләре» дигән бу китап үзенә күрә «беренче карлыгач» Әлсгә кадәр татар телендә, күп булса, очраклы рәвештә генә тәрҗемә ителгән бер-ике чегән әкиятен генә очратырга мөмкин иде Шуны да әйтеп үтәргә кирәк рус телендә дә четен халык авыз ижаты әсәрләрен үзенә туплаган китаплар шушы көнге кадәр юк дәрәжәссндә булган Биредә мисалга шундый китаплардан А Куни тарафыннан төзелеп. 1922 елда Мәскәүдә басылып чыккан «Чегән әкиятләрс»нен ике китабын, 1967 елда Ленин градта басылып чыккан «Чегән жырлары»н гына (төзүчесе А. Лихатов) күрсәтергә була һәм менә, ниһаять, этнограф галимнәр Ефим Друц белән Алексей Гесслер com ы елларда бу өлкәдә гаять зур эш башкаралар A rap. берничә дистә еллар дәвамында чегәннәр арасында йөреп, бик күп әкиятләр, җырлар язып алалар Шуның нәтиҗәсе буларак 1985 елда Мәскәүнең «Наука» («Фән») нәшрияты әлеге ике галим тарафыннан төзелгән «Сказки и ресни. рожденные в дороге» («Юлда гуган әкиятләр һәм җырлар») дигән күләмле китап бастырып чыгарды Ул ки г air бик тәфсилле кереш мәкалә белән ачыла, анда әкиятләрдән тыш шактый күп чегән җырларының русча текстлары да (бер унунбишләбс нотала- ры-койлөре белән үк) бирелә Ул окият-жырларның кайда, кемнән, кайчан язылып алынулары хакында аңлатма-белешмә дә урнаштырыла Ә 1987 елда Мәскәүнең «Правда» нәшриятында алдат ы китап нигезендә төзелгән «Скатки и песни цытатт России» («Россия чегәннәренең әкиятләре һәм җырлары») дигән тат ын бер кими баСЫЛЫП ЧЫКТЫ Ефим ДруЦ ҮЗС чегәннәрнең көнкүрешен чагыл дыртаи «Четәп кызы Стелла» .шып роман ятлы (Мөскәү, «Советский писатель». I98/I Укучыларга тагар телендә тәкъдим ителә торган «Чстән әкиятләре» китабы «Сказки и песни, рожденные н дороге» («Наука». 1985) днтән китап нигезендә тәрҗемә.тәнен iyii танды Кайбер әкият тәр төшерелеп калдырылды, четәннәрнен тореф-тадәтләреп. ырымнарын чагылдырган кайбер сөйләкләр дә бирелде Укучыны әкиятләр дөньясына алып кереп киткәнче, бу урында чегәннәрнең гормыш-көнкүреше хакында кыскача тына булса да сөйләп үтү зарури булыр Чөнки шунсы т атарпып рухи дөньясын, әкиятләрендәге үзенчәлекләрен тулы итеп күзаллавы кыен булачак Пичек кенә сәер тоелмасын, әмма четәннәрнен тормыш-көнкүрешендә әле һаман да һиндегапла хөкем сортәп борышы кастачылык үт тчләренә бикләп тәнлек, чик юш өнлек ачык чаты тыш таба Әле һаман да чстән ха.ткы төш,яны күпсанлы профессиональ музыкант тар. җырчылар, бикәчеләр белән баетып килә Аларны утрак тормышка ияләштерү юнәлешендә, күреп үткәнебезчә, байтак ятышлыклар куелуга карамасга бүген тә чегәннәр игенчелек герлекчг гег кебек һөнәрләр бс тән кызыксынмыйлар дияр тек Хуҗалык ипчән таенда нр-аг тар күбрәк ат белән бәйле шт тәртә (шул исәптән, ат дагалау, тимерче тек) һәвәслек кылсалар, хатын-кызлар бат у чытык күрә төчелек белән шөгыльләнүне ӨСТвЯ күрәләр Ә соңгы елларда чегәннәр арасында азынсатарлар сәүдә белән тпог ыльтәнүче ториен күбәеп китүе нык сизелә Тәмәкемнең бүген беткән чагы. Өмет итмә берне урарга Мә кулымны, чибәр чегән кызы, Риза булсаң бушка юрарга дип язган иде күренекле шагыйребез Сибгат Хәким. Чегәннәрнең күчмә тормышын, табор-табор булып яшәү рәвешен күзалларга тырышып карыйк әле. Соңгы елларда бу традицияләр бетүгә йоз тотсалар да. аларның аерым төсмерләре утрак тормышка күчкән чегәннәр арасында әле дә булса сакланып килә. Нәрсә ул чегән таборы? Социаль яктан караганда табор —күп гасырлык гореф-гадәтләргә, язылмаган кануннарга нигезләнгән ыру-кабилә берләшмәсе ул Табор шактый күп кешеле бер генә гаилә булырга да мөмкин, бер ырудан булган берничә гаиләне берләштерергә дә мөмкин. Берләшүнең максаты - бертә-бергә ярдәмләшеп көн күрү. Гадәттә бай таборлар күп санлы, ә ярлыраклары еш кына ике-өч дистә кешелек бер генә гаилә булган Таборның бар тапканы табор әгъзалары арасында гадел (әмма бу әле тигез дигән сүз түгел!) бүленеп килгәнлектән. таборда яшәүчеләр үзара күпмедер дәрәҗәдә тигез хокуклы саналганнар. Таборның башында башлык — б а р о тора. Кайбер галимнәр бу сүзнең килеп чыгышын немецлардагы һәм башка кайбер халыклардагы «барон» сүзеннән дигән карашта торалар. Әмма бу фикер фәнни дәлилләнмәтән әле Бароның абруе бик зур. ул хаким дә. хөкемдар да. Зур таборларда баро еш кына сайланып куела торган булса, бер гаиләле таборда ул, кагыйдә буларак, гаилә башы тәҗрибәле аксакал булган. Табор әгъзалары арасындагы низаглы-бәхәсле мәсьәләләр чегән с уд ы — чегән хокеме белән хәл ителеп килгән. Сүздә тормау, вәгъдә бозу, әҗәт түләмәү кебек көндәләк мәсьәләләрдән тыш. кайвакытларда җинаять кылу кебек эшләр дә турыдан-туры чегән судында каралган. Чегән судын җәберләнгән як кешеләре оештыра торган булганнар. Моның өчен еш кына ераклардан хөрмәт- ле-абруйльг чегән ыруларының аксакаллары чакырылган. Аларның юл чыгымнары. ашау-эчү мәсьәләләре дә җәберләнгән як тарафыннан күтәрелгән. Суд эшнең асылын бик тәфсилләп, җентекләп өйрәнә һәм ахырдан үз хөкемен чыгара Хөкем карары белән килешми калу, аны яңадан карату мөмкин түгел. Ул катгый һәм соңгы сүз. Әгәр җәберләнгән як эшне отса, ул күтәргән бөтен чьи ымнар да оттырган як өстенә төшә, аңардан түләтелә. Хокем итү еш кына гаеплене ант эчертеп, дөресен сөйләтүгә кайтып кала. Чегән анты изге саналган. Әгәр кем дә кем ант эчеп тә. ялган сөйләсә, ул хурлык белән табордан куыла. Аның хакында тирә-юньдәге чегәнггәргә дә хәбәр ителә. Ул кеше белән беркем дә аралашмый, сөйләшми чегәннәр өчен ул инде үлгән санала. Табор эчендә чегән гаиләсенең аерым әгъзалары арасындагы вазифалар да бик үзенчәлекле. Бу вазифалар шулай ук борынгыдан килгән горефгадәтләргә нигезләнгән булган Ул бигрәк тә гаиләдә хатын-кызларның тоткан урынын билгеләүдә ачык чагыла Чегән хатын-кызлары борын-борыннан килгән язылмаган кануннарга буйсынып яшәгәннәр һәм яшиләр Аларның тормышы дүрт чорга бүленеп каралган Беренче чор —балалык, яшьлек еллары кияүгә чыкканчы булган чор Чегән балалары, шул исәптән кызлар да. таборда берниндн тыюларсыз, ирекле-иркен мохитта үсәләр. Икенче чор кияүгә чыгу һәм биш-ун ел ир хатыны булып яшәү чоры Чегән кызы, кияүгә чыгуга, яулыгын аерым бер чегәнчә ысул белән бәйләп йөри башлый, аңа гаиләне караптәрбияләп тору бурычы йөкләтелә. Килен кеше бөтен йорт эшләрен үзе башкара, ул барысыннан да алдан йокыдан тора, иң соңгы кеше булып йокларга ята Шул ук вакытта ул. башка хатын-кызлар брлән йөреп, багучьглыккүрәзәчелек эшенә һәм хәер сорашырга өйрәнергә тиеш була Чөнки гаиләне ашату-эчертү аның төп бурычы. Иргә буйсынмау, аңа каршы сүз әйтү булырга да мөмкин түгел Андый очракта хатынны ире тарафыннан каты җәза көтә. Ирдәге хатын әле шунын өстенә «җен-пәриле» саналган һәм бик күп төрле чикләүләргә-г ыюларга дучар булган. Мәсәлән, ул атның юлын аркылы кисеп чыгарт а тиеш түгел, аңа ат абзарына керү дә тыела, мал-туар карау да аның эше түгел Чегән хатыны хәтта юлында яткан таякны да атлап чыгарга хаклы булмаган. Тәртә аша ялгыш атлап чыккан хатыннарны җәзага тарта торган булганнар. Хатын-кызның өченче чоры — инде яше җиткән, өлгергән хатын чоры Бу чорда гаиләнең матди хәле, тормыш-көнкүреше тулысыңча хатын кулында була. Иорт эшләренең күбесе аңардан китә, яшь киленнәргә күчә, ул үзе хәзер тулы хокуклы хуҗабикә булып ала. Дүртенче чор картлык. Чегән карчыклары иң 152 абруйлы, аксакаллар белой бер үк дәрәҗәдә хөрмәтле саналалар Еш кына хәпа карчыклар ыру башы табор башлыгы да булалар Чегән ир-атлары исә г омер буена өстенлекләр белән файдаланучылар булып килгәннәр Чегән ире, теләсә, көннәр буена -бот күтәреп, түшәмгә төкереп • ята ала. хатын тапканны 1ына ашый-эчә. хатыны ашарына табып алып кайта алмаса. аны үтергәнче кыйнап ташлый. Ир-атның яраткан шөгыле атлар карау, ги.мер- челек һөнәре Җае чыкканда, ул ат урлаудан да баш тартмый, анысы аер\ча тәвәккәллек сорый торган кәсеп булып санала Шул ук вакытта, хатынкызлар багу багып яки соранып йөргәндә, ир-ат еш кына аларнын яклаучысы да була Тормыш-көнкүреш йолаларыннан әкиятләрдә еш очрый торган берсенә туй йоласына тукталып узыйк. Чегәннәрдә өйләнешү алдан ярәшү яки яучылап алу рәвешендә эшләнә. Еш кына булачак кияү белән кәләш бары тик туйда гына күрешә торган булганнар, аларны бср-бсрсснә ярәшү ата-аналарның. туганнарының вазифасы саналган Кыз сорау, яучылау бик тантаналы төстә, матур йолалар белән алып барылган. Яучылар кызның йортына (чагырына) ялларына ал тасмалар үрелгән кышыра- улы атларда килеп төшә торган булганнар. Аларнын кулларында традицион «дрэвца» булган Бу сүзнең русча -деревцо- ягъни «агач» сүзеннән алынганлыгы күренеп тора Яучылар кызның әти-әниләреннән: «Сез кунакларга шатмы?» дип сорыйлар Уңай жавап алган очракта, алар «дрэвца»ны чагыр яки ой түренә кер геп куялар. «Дрэвца» үзе рус чегәннәрендә төсле тасмалар, кәгазь чәчәкләр белән бизәлгән, муенса төймәләре сәйләннәр ярдәмендә тегеп беркетелгән эре-эре кәгазь акчалар эленгән каен ботагы була Акчалар никадәр эре әйтик, иллелек, йөзлек булса егет ягы шулкадәр баерак. мөлкәтлерәк санала Туй үзс икегә бүленеп үткәрелә Башта кәләш йортында (чатырында) анын туган-тумачалары, әги-әнисе белән хушлашуы рәвешендә, шунда яшьләргә хәср-фатиха бирелә, ипн-тоз тәкъдим ителә. Туйның төп олеше кияү йортында (чатырында) уза. Аның иң җаваплы мизгеле кызның гыйффәглс-саф булуын сынау була. Шунысы характерлы, бу четерекле эш туйның башында ук. туй мәҗлесе башланганчы үткәрелә. Әгәр дә кәләшнең гыйффәте бозы нан булган дип табылса, гуй сүтелә, кәләшнең әти-әниләрснә камыт кигезелеп. исемнәре мәсхәрәләнә һәм алар хурлыклы төстә куып җибәреләләр Әле гнуның өстәвенә туй чыгымнары да тулысы белән алардан түләтелә. никах исә бу гмаган дип нсәпләнелә. Менә шундый шәфкатьсез, кырт ый йола булган ул. Чегәннәрдә кыз урлау йоласы да яшәп килгән Бу хәл ике гашыйкның егет белән кызның әтн-әниләре аларга каршы килгән очракларда булган Ә бу зур кыюлык-тәвәккәллек сорый торган эш. чөнки качакларны куып тотсалар, егеткә рәхим-шәфкать булмаган аны үтереп ташларга да күп сорап тормаганнар Әмма шунысы бар. егет, кызны урлап алып киткәч, тотылмаса. күпмедер качып бергә яшәгәннән соң, алар, гаепле башларын иеп. кызның әги-әнисе алдына канга торган булганнар, үзләрен гафу игүләрен үтенеп, хәер-фатиха бирүләрен сораганнар. Еш кына аларга хәер-фатиха биргәннәр дә. Бу йолалар да чегән әкият төрендә байтак телгә алына Чегән әкиятләре, гадәттә, үзләре яшәгән төбәкләрдәге халыкларның әкиятләре йогынтысын нык кичергәннәр Әмма шул ук вакытта алар чегәннәрнең тормыш-көнкүрешләренә яраклаштырып үзгәртелгәннәр-яңартылганнар Әйтик, сыйнфый каршылыкларны чагылдырган сатирик әкиятләрнең сыйнфый тыг ы жу- елган. чөнки чегәннәр сыйнфый катлауларга бүленүне белмәгәннәр Шунлыктан андый әкиятләр көлкслс-кәмит юнәлеш алганнар Тылсымлы әкиятләрнең эчтәлеге исә чегәннәрнең дөньяга карашлары, инану лары-табыну лары әхла- гы-ырымнары белән өрегелеп. яңа төсмерләр алганнар пэр таборның ү з әкият челәрс сүз осталары булган. Табор, нннди дә булса төбәктә тукталып, чагырларын корып урнашкач, гадәггә. учак ягып жибәрә гәр Учак тирәсенә җыелышып. ашап-эчеп алганнан соң. «кич утырганнар- учак янында күңел ачканнар жырлаганнар-биегөннәр һәм. билгеле инде, шунда ук әкиятләр дә сөйләнгән Тылсымлы әкиятләрдә аждаһалар, сихерчеләр, убырлы карчыклар, жен-пәрнләр урын алса, икенче бер төр әкиятләрдә табигатьне жанландыру-сынландыру урман ияләре, йорг-абзар ияләре, хәзинә ияләре алга чыга Әкиятләрнең барлык төр жанрлары турында да тәфсилләп сөйләп гору кирәкмәс гер Укучы укыганда а гарны ү гс күрер, ү зс бәяләр шу г әкият тар аша чегән халкының бик гә үгенчәлекле эчке тормышына үтеп керер СССРдагы йөзләгән милләт-халыклар арасында, башка милләт халыклары шикелле үк. чегәннәр да үз рухи дөньясын — телен, горефгадәтләрен, әдәби- ятын-сәнгатен үстерергә тулы хокуклы халык. Бүген милләтара мөнәсәбәтләрнең үсешендә яна төсмерләр барлыкка килгәндә, татар укучысы чегән әкиятләрен аеруча бер кызыксыну белән кабул итәр дип уйлыйбыз. Ул үзенә гаҗәеп бер дөнья! Әйдәгез, үзебезне чегән таборында — учак янында утырабыз дип хис итик... Чегән сәүдәгәренең бай сәүдәгәр белән ачуланышканы , ер чегән булган, үзе буйга кечкенә генә, чәчләре каракүл сарык йоны төсле 1— бөдрә булган аның. Ул күкрәген киереп, бик масаеп, әллә кем булып Г) йөрергә яраткан. Тирә-якка данлыклы сәүдәгәр булганга күрә, шулай масаеп йөргәндер инде. Данлыклы башка сәүдәгәрләр дә юк түгслтүгелен, әмма монысы араларында иң хөрмәтлесе саналган. Аның ат абзарында парлап-парлап җигәр алты аты. эче көзгеләр белән бизәлгән бик һәйбәт көймәле арба- сы-каретасы да булган. Бик бай инде, сөйләп тә торасы юк. Кулындагы акчасы гына да унике мең исәпләнгән. Әмма бу чегән сәүдә итеп кенә йөрмәгән Аның хакында, ялган акчалар суга икән, дигән хәбәрләр, имеш-мимешләр дә йөргән йөрүен, ә менә бар, исбат итеп кара син шуны! Бу чегән сәүдәгәренең бер улы булган. Чибәр егет’ Тирә-як кызлары аның өчен акылдан шашарга җитеп йөргәннәр Бу тирәләрдә тагын бер сәүдәгәр яшәгән икән әле. Анысы чегән түгел. Ул да бик данлыклы булган икән. Бер сүз белән әйткәндә меңче. Ул кибет тоткан, он. икмәк, мануфактура белән сату иткән, чегәннәргә чыбыркыкамчы, камыт-ияр ише кирәк-ярак дирбияләрен алып кайтып торган. Бу сәүдәгәрнең исә бердәнбер кызы булган. Чибәр кыз булмаган ул алай. Шул сәүдәгәр кызы булуы гына инде. Менә шул кыз чегән сәүдәгәренең теге чибәр егетенә гашыйк булган бит әй! Ул аны шулкадәр нык яраткан, теләсә нәрсә эшләргә дә әзер-риза икән. Ә егет озын-озак уйлап тормаган, аңа Менә нәрсә, сөеклем, барыбер әти синең миңа кияүгә чыгуыңа риза булмаячак, дигән.— Безгә качып китәргә генә кала. Әти миңа моннан ерак түгел җирдә бер өй бүләк иткән иде, мин сине шунда алып китеп яшерермен. Әтиеңнең җитезрәк берәр агын ал, төнлә китеп барырбыз, безне беркем дә күрмәс. Кыз ризалашкан. Бай сәүдәгәрнең нәселле бер шәп юрта! ы булган икән. Алтын бәясенә торырлык мал. Чабышларда бер атка да баш бирмәгән ул. Сәүдәгәрнең менә шул дөнья бәясе атына утыртып, чегән егете сөйгән ярын алып качкан. Үзенең бүләк итеп алган йортына кайтарып куйган. Тыңла әле, сөеклем.— дигән егет,- бу атаклы юртакны нишләтәбез сон? Аны ишегалдына бәйләп калдырып булмас бит- шунда ук танып алырлар үзен. Аннары сине дә эзләп табачаклар. Шулай булгач, безгә атны өйдә тотарга туры килә инде. Шулай иткәннәр дә. Атны өйгә кертеп, бәллүр люстралы кунак залына бәйләп куйганнар, имеш. Кыска гына итеп әйтсәм, шул: сәүдәгәр кызын югалткан бит! Дөнья бетереп эзләргә тотынган, әмма эзләп кенә таба алмый икән. Бәла өстепә бәла: җитмәсә, юртагын урлап киткәннәр бит әле. Тирә-юньдә зур шау-шу купкан. Юртакны да, кызны да эзләргә керешкәннәр Эзләмәгән җирләре калмаган, әмма таба алмаганнар. Ләкин шунысы бар бит: күпме гәнә качып ятсаң да. иртәме-соңмы барыбер чыгып күренергә туры килә. Гомер буе бикләнеп утыра алмассың ич! Бай сәүдәгәрнең җен ачулары чыккан, яшеннәр яшьнәтеп, күкләр күкрәткән ул: Чегән малаен судка бирәм! Башын Себер җибәрәм! дип кычкырынган. Нәкъ шул чагында аның кибетенә чегән сәүдәгәре килеп кергән. Бай сәүдәгәр аңа очып кунган: - Син үзеңнең эттән туган малаеңны тый! Кызымны кешеләр алдында рисвай итеп йөрмәсен!—дигән. Ә чегән сәүдәгәре җавабында: Юк инде, үз кызыңны тыйсаң, яхшырак булыр! Минем улымның исемен ул пычратып йөри.— дигән. Ничек-ничек дисен? Ә менә шулай дим! Болар тирәсенә җыелган халык аларнын әйткәләшкәнен авыз ачып тынлап I тора икән Ә чегән сәүдәгәре тезепме-тезә генә Улымнын синен кызын белән сөйрәлүе әллә мина бик ошый дип беләсеңме9 Ярар, себерелә торсыннар әлетә! Ах. син - эт жан! Эттән ишетәм' Синен улың— карак! Ул минем юртагымны урлап киткән Ялганлама' Китте, диерләр! Безгә синен атларыңның поты бер тиен, үзебезнекслор дә җитәрлек Кызын үзе тәкате беткәч, юртагында җилдереп, минем малай янына барган бит Аннары, атын кайтарып куярга оныткан Шул чагында, гөнаһ шомлыгына каршы, кибеткә Петрий агакай килеп кергән Бик тәүфнкълы-инсафлы поп булган ул. Унике чиркәүгә баш булып торган. Петрий атакай әйтә икән боларга Әрләшмәгез, яхшы түгел. Аллага тел тигезмәгез' ди Бай сәүдәгәрнең ачуы килгән чак, житмәсә әле побы килеп кысыла тагын арага Петрий агакай, тай әле моннан! — дип кычкырган ул попка ! Попның күзләре маңг аена менеп киткән - Синен эшен түгел, тыкшынма! — дип чегән дә күтәреп алган. Безгә иркенләп сойләшсргә ирек бир Шунда поп Петрий бай сәүдәгәргә: Чегән белән әйткәләшеп торырсыңмы? - дигән. Ах. мин чегәнме? дип кычкырып җибәргән чегән сәүдәгәре, киштәдән бер чыбыркыны эләктереп алып, попны кыйнарга ук тотынган ул Бай сәүдәгәр кычкыра икән чегәнгә. Тукта тизрәк! Унике ел тормә сиңа! - Ни өчен? - Поп өчен. - Мондый эт себергән нәмәрсә өчен пычагым да булмас. Ул барып әйтеп тә йөрмәячәк, минем акчага яши ич ул! Синең акчага, имеш! Каян килгән ди ул сина акча, чегән9 Минеке шикелле кибетен булса әле бер хәл иде Миндәге кебек акчаларның синен төшенә дә кергәне юк' Минемме9 Карап тор алайса! Менә, мең тәңкәмне күз алдында яндырам да ташлыйм Синеке күбрәк булса, син дә як. аермасын үзем түләрмен Ах. шулаймы9 дип кычкырып җибәргән чегән Ярар алайса! Син мен тәңкә яндырсаң, мин менә ун меңне яндырам Чегән сәүдәгәре кесәсеннән бумажнигын алып, бер төргәк ялган акчалар тартып чыгара да болг ый-болгый кычкырынырга тотына - Карагыз, җәмәгать, алдаусыз-нисез ун мен! Сүземне сүз итәрмен Их яныгыз, әйдә, акчаларым! Ялган акчаларына ут төртеп бетергәч, бай сәүдәгәргә кычкыра ул Сәүдәгәр түгел син' Адәм мәсхәрәсе! Менә мин сәүдәгәр ичмасам' Мина хезмәтче булырга гына ярыйсын бит син! Чегән сәүдәгәр бай сәүдәгәрне акча тулы бумажнигы белән уңлы-суллы яңаклап, әйтеп куйган Мина синен ише коданың бушлай да кирәге юк. Әле өстәп бирсәң дә. синең белән туганлашасым юк! Ә кызыңны килеп алып кит. безгә кирәге юк анын. дигән Пушкинның чегәннәрдә яшәгәне турында ушкинның исеме чегәннәр арасында күптәннән хөрмәт ителеп килә Ул аларны яклап җылы сүз әйткән, аларны яраткан, алар арасында яшәгән алар турында китаплар язган кеше бит Алеко белән Земфира гурындаг ы китапны хәтерлисезме? Алайса менә шул Пушкин ул китабында үзенен табор белән Рвсөйнс гигеп йөргән чагындагы тормышын язган, шгән сүзләр йөри чегәннәр арасында Бик күп еллардан бирле йөри инде андый сүз гәр Пушкин патшаның ачуын китергән икән дә. патша аны сөргенгә сөрмәкчс булган, имеш, әмма уе барып чыкмаган, имеш Пушкин качып киткән Рәсәй буйлап үзенә-үзе хужа булып шулай йөргән чагында ничектер бервакыт бер чегән П таборы янына килеп чыккан ул. Чагырлар корып куелган, аланлыкта атлар утлап йөри, учаклар янып тора икән Чегәннәр үзләре учаклар тирәсендә ашап-эчеп утыралар, янәшәдә 1енә бер агач төбенә тимер сандал куелган, шунда ук ai дагалыйлар, шунда ук яшьләр гитарага кушылып җырлашалар икән Пушкин әле башта таборга килеп кермәгән, бераз читтәрәк туктап, күзәтеп торган Шунда ул бер чегән кызының урманга утын җыярга кереп киткәнен күреп калган. Яшь. чибәр чегән кызы булган теге Пушкин аның янына барып^ сөйләшеп киткәннәр Шунысын да әйтергә кирәк, ул вакытта инде Пушкинда байлар төсе калмаган булган, ул. дөнья гизеп йөри торгач, сәләмәләнеп-йолкынып беткән булган Ә болай Пушкин үзе чибәр генә булган икән ул. Чегән кызының күңеленә хуш килгән, күрәсең, кыз аны әтисе янына алып кайткан. Шулай итеп, Пушкин чегән таборында яшәп калган Пушкин белән Земфираны, чегән йолаларына туры китереп, никахлаштыр- ганнар. Шуннан алар ирле-хатынлы булып яшәп киткәннәр. Табор башлыгы Пушкинга: — Ничек теләсәң, шулай яшә. морэ. күңелен теләгәнне эшлә: теләсәң - - тимерчелектә эшлә, теләсәң атлар белән шөгыльлән — үз ихтыярында,— дигән. Әмма ләкин Пушкин тимерче дә. атлар белән алыш-биреш итүче дә булып китмәгән. Ул берәр агач төбенә барып утыра икән дә үзенен китапларын яза икән. Аннары тагын рәсемнәр ясау белән дә шактый мавыккан ул: чегән балаларын. атларны, чегәннәрнең биегән чакларын, байларга җырлар җырлаган чакларын. соранып йөрүләрен, багу багып, күрәзәлек иткәннәрен кыскасы, ничек яшәсәләр, тормыш ничек булса, барысын да шулай кәгазьгә төшергән ул. Кызганыч. аның рәсемнәре безнең көннәргә кадәр килеп җитмәгәннәр, таборда янгын вакытында янып харап булганнар. Күпмедер вакытлар үткәч, Земфираның Пушкиннан бер улы туа Кирәк бит менә, гөнаһ шомлыгына каршы, дигәндәй. Земфира табордагы бер чегән егетен ярагып йөри башлаган бит Качып-посып кына егет янына күрешергә йөри икән Ничектер бервакыт Пушкин белән Земфира чыбылдык астына кереп яткач. Пушкин күзләрен йомып йоклап китүгә. Земфира, торып, чыклы үлән өстеннән генә егеТе белән очрашуга китеп барган Шул мәлне сабый бала елап җибәргән Пушкин уянып, горып караса —хатыны юк Эзли чыккан ул аны Чагыры яныннан чыклы үләнне ярып китеп барган эзне шәйләп алган. Шул эз белән барып, гашыйкларның өсләренә үк килеп чыккан Пушкин. Тегеләр яр буенда кочаклашып утыралар икән Пушкинның ачуы эченә сыймаган, ул үзен-үзе тыеп тора алмаган, пычагын суырып алган да Земфираның егетен кадап үтергән. Табор чегән судына җыелган. Ишетелгән хәл мени: кеше кадәр кеше үтерсеннәр әле. җитмәсә, үз таборларында! Сораштырырга, хөкем йөртергә керешкәннәр — Егет синең көнчелегеннән һәлак булган,— дигән табор башлыгы Пушкинга — Көнләшүең дә урынлы Земфира сиңа алла каршында биргән вәгъдәсен бозган, хыянәт кылган, шулай булгач, син аны үтерергә тиеш идең. Мин аны һич тә үтерә алмас идем. Земфираны мин элекке кебек үк яратам Аннары, мин Земфираны үтерсәм, улыбыз нишләр иде сон? — дип җавап биргән Пушкин. Картлар бик озак киңәшләшкәннәр, шуннан соң гына Пушкинны борынгы йола буенча хөкем изәргә карар кылганнар: аны. таш өстенә утыртып, табордан куарга дигән хөкем чыгарганнар Кеше үтергән өчен генә бирелә торган иң каты җәза шундый булган ул вакытларда. Гаеплене таш өстенә утырткач, аның йөрәге чегән ыруы өчен таш булып катып кала. имеш, һәрхәлдә чегәннәр шуңа инанганПушкинны таш өстенә утыртып куйгач, табор урыныннан кубып, шагыйрьнең берьялгызын калдырып, далага китеп барган ГАЛИ РУХЛЫ ШӘХЕС ре uiMia.ijp cyii.iii. бет бүзен тирән тамыр җәйгән манкортлыкка ныклы зә- минжирлек әзерләдек. Ьу афәттән котылу чарасы бер генә Безгә аңыбызны пакьләргә, күңелебезне сафландырыр!a. дегет сылашап мирасыбызны чистартырга, милләт намына бар гомер т.зрен сарыф иткән могтәбәр зыялыларыбызны!! исемнәрен барларга, тамырларыбызны, ирихыбызны. мирасыбызны ачыкларга, тикшерер! ә. өйрәнер! ә кирәк Шушындый әтрафлы бартпуы. ачыклауга мохгаҗ. гадел бәяләнер!ә тиеш, һәр яклап ойрәнелерт ә лаек шәхесләрсбезнен берсе Гайса Ьникеев Бу мил ют хадименен laiap. башкорт казакъ. кыр!ыз. бүтән юрки халыклар, киңрәк алганда, мөселманнар өчен кылан игелекле хезмәте моңарчы итешле бәһасен алганы юк. Хәлбуки, панна самодержавиесе шартларында төрки-татар, мөселман халкының мәдәни мәнфә!а Iьләре өчен аның кебек җанын фида кылган каһарманнар бармак белән генә санар лык Гайса I никсевның милләт вә диндәшләре MOI ь- рифәте юлында арысландай корәше leno дә аны иманының иң гаярь ир тәре рәтенә куя. Ул гына ы i\rc i Гайсаның Дәү тэт думасы монбәренн«зн яешан ялкынлы нотыклары бүгенге халәтебезгә шулкадәр аһәңдәш ки. әи герсең, алар гасырыбызның унынчы елларына түге г. ә бүлешә адресланган Борышы морза нәселеннән бу нан I айса Хәмидулла утлы Еникссв 1X64 елда Уфа губернасы Боләбәй өязе Яңа Карилы авылында дөньяга килә. Әлбәттә, без сүт алып барин чорларда бу нәселнең шоүкәтс инде нык зәт ыйфьләшон. хокуклары чикләнгән аның вәкилләренә «чабаталы морза» дигән атама тагылган бу к an Сәләтле ма шины Оренбургның Тагар укытучылар мәктәбенә (ОТУМ) укырга бирәләр Бу абруй 1Ы уку йортын бик яхшы билгеләр белән генә юмам- лшан Гайсаны шунда ук башлангыч әзер тек чоктәбс мөдире игеп калдыралар Шул ук вакына яшь iie.iaioi ОТУМ каршында эшләп килгән укытучылар белемен күтәрү жәше курсларын даими оештыру белән шөгыльләнә, анын мөдире бу и ОТУМ ы зш ыү чорында. Я1 ьни IXX3 елда ук Рөсәй имперагорлык геог рафия җәмгыятенең Оренбург бүлегенә гамәли ә!ъза игеп алына, ә IXXT е i га шу тай ук Оренбург Фәнни архивы комиссиясенә член буларак кабул ителә 23 Com ы елларда иман яңарту хәрәкәте иҗтимагый аңыбызда зур борылыш ясаган вакыйгаларга бай. Мәдәни һәм социаль тарихыбызга карашыоыз кискен төстә үзгәрә, һәр күренешкә янача бәя бирү ырурияте арта. Милли мәдәниятебезнең данлы мәйданына исемнәре тарих сәхифәләреннән нахакка сызылган шәхесләрнең кайтуы да моның ачык миса- jbi Тарихны моңарчы бары тик ике төрле җете төс белән генә тасвирларга ияләнеп җитүебез аркасында без табигатьтә әллә никадәр башка буяулар һәм төсмерләр дә барлыгын бөтенләй онытып җибәртек Яшәешнең ясалма кысаларга гына сыймавын истән чыгарып, без гамәлдә милләтебезнең мөлкәтле катламы вәкилләреннән генә түгел, мәгълүм схемадан «бүлтәеп чыккан» бүтән даирә зыялыларыннан да ваз кичтек Кимендә мең еллык данлы тарихы булган милләтнең биниһая олуг һәм бай мирасын телгә (әп, сортларга аерып, аңа утый һәм тискә яшьлек татар CIVIC өчен бу инк- ........... jyp мәртәбә бу и Әлеге көмгыятьлөрдә Гайса бик акIив ипчәнлек алып бара Урыс телен бик мөкәммәл белгән Еникссв параллс и.рәвештә җирле банкы шыпан 1ыш тәрҗемәче бу лып ипли монда икътисади ое темен тирәнәйтә финанслар! а кшылышлы мәгълүматын ныгыта Киң кырлы талант иясе Гайса ОТУМда һәм дә атап кителгән җәмгыятьләрдә эшләү дәверендә үк милли музыкаль фольклорны өйрәнү һәм туплау шөгылен башлап җибәрә. Үзе дә матур итеп җырлаучы, курайда гаҗәп оста уйнаучы егет ОТУМ дәверендә һәм гомумән чирек гасыр дәвамында Идел-Урал буе губерналарына сәфәр кылып, бай музыкаль фольклор мирасы туплый. Шул эшчәнлек нәтиҗәсендә, профессор И. Овод ярдәмендә зур кулъязма җыентык төзи. Бу мәҗмугага 200 ләп халык җәүһәрләре теркәлә. Алар арасында 93 татар, 42 башкорт, 10 башка төрки халыкларның җырлары һәм күп кенә дини мөнәҗәтләре. көйләр була. Җыентык мәгълүм дәрәҗәдә фәнни калыпта төзелгән. Андагы көй-жырлар жанрлары буенча ун төргә бүленә һәм шул төр принципларыннан чыгып бәяләнә Гайса Еникеевның бу өлкәдәге мактаулы эшчәнлегенә музыка белгече М Нигъмәтҗанов «Музыкальный Татарстан» дигән китабында (1970) югары бәя бирә. Белгечләр Еникеев җыентыгыннан 114 җырның гына бсзнен көнгәчә килеп ирешүен билгеләп үтәләр, калганнары, барлаучының исемен җуеп, таралып-сибелеп беткәннәр икән. Музыкачы Л. Атанова мәгълүматларына караганда, Г Еникеев җыентыгына кергән җырларны В. И. Ленин да яраткан. Кокушкино авылында сөргендә чагында ул бу җырларны көтүче малай Баһавига ияреп җырлый торган булган. Шундыйларның берсе — «Сары, сары, сап-сары...» җыры. Самодержавиенең реакцион милли сәясәте нәтиҗәсендә 1890 елда ОТУМ ябыла, алдынгы карашлы зыялыларны эзәрлекләү көчәя Шушы заманда Гайса Хәмидулла утлы кыска сроклы мөгаллимнәр курсларына җитәкчелек кыла, мәгърифәтчелек буенча эшчәнлеген дәвам итә. 1895 елда 31 яшьлек Гайсаны татарның иң атаклы мәдрәсәләреннән берсе булган «Хөсәения»гә (Оренбург) чакыралар. Ул монда урыс теле һәм әдәбияты укыта. Шул ук вакытта зыялы морзабыз мәдрәсәнең унике кешедән торган назыйрлар шурасы (попечительный совет) әгъзасы итеп сайлана. Алар арасында Фатих Кәрими, Мәхмүт бай Хөсәенов, Хәсәнгата Габәши, Закир Рәмиев (Дәр- демәнд), морза Хәсән Акчурин һ. б. мәшһүр шәхесләр булуы бик күп нәрсә турында сөйли. Куп тә үтми, кабилиятле педагог мәдрәсәнең директоры итеп билгеләнә. «Хөсәения» дә эшләү дәверендә Гайса Еникеев укытуның яна, мөкәммәлрәк ысулларын кертүгә, гыйлем бирү процессын заманының алдынгы уку йортлары дәрәҗәсенә күтәрүгә зур көч куя. Мәдрәсәгә нигез салучы Гани бай Хөсәенов таләбенә муафыйк рәвештә ул уку программасында дөньяви һәм табигать фәннәренең гомуми санын арттыру, сыйфатын яхшырту фикерен алга сөрә, боларны тормышка ашыруда хәлиткеч рольләрнең берсен уйный. «Хөсәения» мәдрәсәсенең даны бөтен Россиягә тарала. Бу мәгърифәт учагы татар (өлешчә башка төрки милләт) зыялыларының бөтен бер буынын әзерләп чыгара. Алар исә төрки-татар мәдәниятен яңа баскычка куючы эшлеклеләрнең алгы сафларында атлыйлар. XX йөз башында Гайса Еникеев Оренбургтан Казанга күчеп килә. Биредә ул татар сәүдә короле Әхмәт бай Хөсәенов (1837— 1906) фнрмасынын ышанычлысы булып хезмәт итә башлый. Әхмәт бай вафатыннан соң, калган бөтен вәкыф маллар һәм шуларны идарә итү өчен васый (опекун) итеп тәгаен кылына. Мәгълүм ки. 1906 елның 31 мартында патша хөкүмәте төрки-татар, гомумән, мөселман халыкларының мәктәпләрен кысу, ана телләрен чикләү, бу милләтләрне урыслаштыру идеясенә таянган реакцион «Кагыйдәләр» кабул итә. Халык телендә алар, кыскартылып, «31 март правилосы» дип йөртеләләр. Теленә, иманына, диянәтенә зур афәт янаганын сизеп алган татар халкы бу «Кагыи- дәләр»гә каршы бердәм күтәрелә, патша администрациясенең төрле идарәләренә шикаятьләр, нәфрәтнамәләр ява башлый. Мондый тәвәккәллекне көтмәгән хөкүмәт мәсьәләне янабаштан карарга мәҗбүр була һәм ахыр чиктә үзенең үтә реакцион омтылышларын нан вакытлыча гына булса да ваз кичә Халык мәгарифе министрлыгы (ул чорда «халык» дигәненә басым ясалган) ашыгыч рәвештә махсус комиссия төзи. Мөфти хәзрәтләре Мөхәммәдьяр Солтанов тәкъдиме белән әлеге комиссия составына Гайсә Еникеев та кертелә. Бу комиссиядә Гайса әфәнде «31 март правилосы»н кире кагылгысыз дәлилләр белән фаш итә, милли мәгариф эшенең аяныч хәлен тасвирлый, хөкүмәттән мәктәп-мәдрәсә ихтыяҗларына тиешле чыгымнар тотуны, мөселман мәгарифен һәрвакыт күз уңаенда тотуын таләп итә. Еникеевнең ялкынлы чыгышы мөселман халкы күңеленә хуш килә, ул Гайса әфәндедә милләт мәнфәгатьләрен аяк терәп якларга сәләтле баһадир бер шәхес күрә. Моның нәтиҗәсе тиз күренә. 1907 елның көзендә 43 яшьлек Гайса Еникеев, ун мөселман депутатының берсе буларак, Казан губернасыннан Думага вәкил булып үтә. Дәүләт думасында аерым мөселман фракциясе төзелә Билгеле инде. Гайса әфәнде дә аның эшчөнлегеннәп читтә калмый. Бик әзерлекле һәм активлыгын искә алып. Г. Еникеевны Дума җаваплы сәркатипләренең берсе итеп сайламакчы булалар Әмма ул. президиумда гел уңнар гына утырган.чыктан, мөселман фракциясенең карары буенча, сайланудан баш тарта Хәлбуки, бу бик гыйбрәтле факт Социаль чыгышы буенча морза булган Еникесв npoipecc тарафдары иде. шуңа күрә хөкүмәт сәясәтенә ләббәйкә дип ropiaH уңнар белән янәшә утыруны ул үзе өчен хурлык санады Бу җәһәттән Гайса әфәнденең IV Дәүләт думасында (1912 елда ул монысына да сайлана) башкорт, кыргыз, казакъ һәм Төркестан җирләренә үзәк губерналардан урыс крестьяннарын күчереп утыртуга каршы ясаган нотыгы аеруча игътибарга лаек. Хөкүмәтнең аз жирле крестьяннарын мөселман җирләренә күчерү сәясәтен кискен гаепләп, ул әче тәнкыйть сүзләрен башкалада типтереп яшәүче бай алпавытларга да юнәлтә. Ни өчен әле. ди Еникесв. җирләре 15 дисәтинәдән артыграк булган крестьяннар үзләре кебек үк ярлы крестьяннарга ярдәм игәргә гиеш тә. Петербургтагы университет, берничә дистә мең дисәтинә җиргә. бихисап кибетләргә, биш-алты катлы йортларга ия булган затлар читтә калырга тиеш? Без жирсез крестьяннарга ярдәм итү кирәклеген яхшы аңлыйбыз, әмма бер хәерче язмышын икенче юксыл хисабына хәл ителүгә каршы киләбез. Урыннан Алексеев ише уң депутатлар чәнечкеле репликалар ташласалар да. Гайса әфәнде «дөнья кендекләре»нә каршы һөҗүмен дәвам игә. аларның кешелексезлетен. комсызлыгын ачып сала Әмма Еникесв монда сүзнең җир микъдары турында гына бармавын* яхшы андый Патша хөкүмәтенә, беренчедән, үзәк районнарда жир кытлыгыннан жафа чиккән крестьяннарның алпавыт һәм шулай ук удел, чиркәү һ б биләмәләренә кул сузмавы кирәк иде. Икенчедән, мөселманнарның иң уңдырышлы жир гәрсн урыс крестьяннарына бүлеп биреп, царизм милләтләр арасында ызгыш тудыруны, жирлс халыкны җәберләүне, кысуны, ахыр чиктә этник буталыш гудырып. урыслаштыруны, христиан таштыруны максат итеп куйды Патша түрәләре мөселман җирләрен урыс крестьяннарына бүлеп бирүне аклау өчен «Православие динендәге халыклар Рус җирен туплаучылар алар», дип иг ьлан иттеләр һәм бар көчләре белән башкорт, кыргыз, казакъ җирләрен талауны куәтләделәр. «Рус җирен туплаучылар, җыючылар» мәсьәләсенә гукталып. Гайса әфәнде болай дип белдерә «Моны Мәскәү князьлекләре хөкем сөргән. Московия чорга турында гына әйтергә мөмкин, хәзер исә Россия гаять зур мәйдан били һәм бу мәйдан урыс элементы гына гүгел. бәлки сугышлар вакытында каһарманлык кылган, тугрылык белән хезмәт иткән, фигыль һәм бәхет уртак булыр дип өметләнеп килгән инородецлар тарафыннан да тупланган Мин уйлыйм ки. ватандашларның бурычы, вазифасы җирне һәм дәүләтне җыю тына түгел, бәлки аларны химая кылу, ягъни саклау да» (Стенографик отчет. «Россия» газетасы кушым гасы. 2733 2734 6.) Фикерен дәвам итеп, Еникесв тагын шуны өсти «Бу хокукны без православный «җыючыларга» гына түгел, башка диндәге халыкларга да бер дәрәҗәдә бирергә тиешбез, югыйсә без инде хәзер инородец- ларга бернинди дә ихтыяҗ калмады дигән мәлгә килеп төртеләбез» (Шхнда ук. 2734 б.) Күчереп угыргу («переселенцы»), шуның нәтиҗәсе буларак көчле низаглар, милләтара ызгышлар кабыну мәсьәләсе ул чорларда кискен төс ала Ьу турыда тагар газеталарында ә тедән-әлс төрле хәбәрләр басылып тора Мәсәлән. 1907 елның 7 февралендә «Урал» (Оренбург) газетасында «Кыргызлардан Рәсәй ха г кына ачык хаг» басыла Шул ук елның февралендә «Фикер» (Уральск) газетасы «Кыргызлардан урысларга» дигән җан өшеткеч ачык хатка урын бирә Башка басмалар да берничә ел дәвамында бу турыда ачынып язып торалар «Хөкүмәт, безнең яхшы җирләребеэнең барчасын переселенец, tap өчен тия алып бетерде Безгә исә ялгыз (бары тик) әрем ксби нәрсәләр генә үсә юрган һичбер нәрсә үсми юрган тозлы җирләрне генә калдырадыр Переселенческая партия чиновниклары безнең тары, бодай вә солы чәчкән җир тәребезне куркытып яки бай кыргызлар илә сатулашып алып бетерәләр вә үзебезне, «бүтән жир горю китегез» дия куалар , безне төрмә, кетер, казак вә солдатлар илә куркыталар Кыргызлар, җирләрнең бу илә талануына күчеп ки.гмеш урыслар сәбәп дия. аларга дошманлаша лар Ошбу сәбәпле кыргызлар илә переселенец тар арасында дошманлык, үтерешү башланадыр. Ләкин без. аңлы кыргызлар, монда кыргыг вә урыс каннарының гаепсез акканлыгын беләбез, фәкать моның илә бәрабәр кан агу моннан сон дәхи дә (тагын да) артачагында шөбһә иг мибез Хөкүмәт, алпавыт лар файдасын төшенеп, җирсет крестьяннарны кыргыз җирләренә күчерә Ләкин моның сәбәпле кырт ызларның һәлак булачагын һич төшенми Хәлбуки. мәмләкәттәге аерым милләтләрнең бәхетсезлеге хөкүмәтнең бәхетсезлсгедер. Моны ялгыз хөкүмәт илә урыслаштыру тарафдарлары гына аңларга теләмиләр» («Фикер». 1907. 18 февраль). Шулай итеп, Г. Еникеев Думадагы чыгышы белән хөкүмәтнең күчереп утырту, ягъни жир талау сәясәтен хурлык тамгасы белән тамгалады, колониаль изүгә дучар ителгән төрки халыкларның икътисади һәм милли мәнфәгатьләрен яклап чыкты. Мәгърифәт дөньясында шактый кайнаган һәм эш кылган Еникеев, тоткан кыйбласына тугрылыклы булып. Думада да башлыча шул юнәлештә хәрәкәт итә. Ул Думаның мәгариф эшчәнлеген тикшерә торган махсус комиссиясендә әгъза була һәм аның эшләренә бөтен вакытын бирә. М Ф Усал, ягъни Фуад Туктаров үзенең «Беренче, икенче вә өченче Думада мөселман депутатлар һәм аларның кылган эшләре» дигән китабында (1909) Гайса әфәнденең бу комиссиядә һәм мөселман фракциясе мәҗлесләрендә һәрвакыт чыгыш ясавын, уку эшләренә, мәктәп-мәдрәсәләргә кагылышлы канул, циркуляр, закон проектлары һ. б. шуның ише документларны табып, туплап, аларны тәфсилләп өйрәнү нигезендә гамәл кылуын язып үтә. Думадагы мөселман фракциясе мәкт әп-мәдрәсәләр турында закон проектын әзерләгәндә бу эшнең башлап йөрүчесе һәм рухландыручысы шул ук Еникеев була. Ул эшнең барышын тасвирлап, киңәш сорап һәм теләктәшлеккә өмет баглап, гәзитләр аша халыкка мөрәҗәгать итә. Бу шәхеснең милләт өчен үз-үзен аямыйча эшләве турында М. Ф. Усал, мәсәлән, болай дип яза «Гайса әфәнде өчен Думадагы мөселман депутатлары арасында иң эшләүчән вә үзенең вазифасын бик галибәнә (каһарманнарча) ифа итүчеләрдәндер (башкаручылардан). Хәтта кышкы вә пасха каникулларында да Петербургтан китмичә, төрле китапханәләргә йөреп, материал вә законнар тикшереп үткәрде. Хәтта шушы ике-өч ай эчендәге хезмәте аркасында Гайса әфәнде бик картайды да. Казаннан кара сач вә мыек белән киткән Гайса әфәнде биш елдан сон ак сакаллы карт булып кайтачактыр» (109 б.). Гайса Еникеевның урысчасы бик камил булуы турында әйткән идек инде Хәер, телне яхшы белү генә әллә ни могҗиза түгел, Гайса әфәнде гадәттән тыш оста нотыкчы да була әле. Алда телгә алынып киткәнчә, ул 1912 елда IV Думага да депутат игеп сайлана. Бу юлы Еникеев Думага Оренбург губернасы вәкиле буларак үтә. Ләкин соңгы 4 чакырылышка мөселманнардан фәкать 7 генә кеше сайлана, әмма аларның да берсе (Самара губернасыннан Минлегалиев) ни сәбәптәндер Дума утырышларында катнашмый, мөселман фракциясен гамәлдә алты гына кеше тәшкил итә. Алар арасында заманының шактый дәрәҗәле һәм укымышлы кешеләре була. Мәсәлән, Котлымөхәммәт Тәфкилев паж корпусы тәмамлап, подполковник дәрәҗәсе белән отставкага чыккан зат, озак еллар Бәләбәй өязендә дворяннар рәисе булып торган. Думада исә мөселман фракциясе башлыгы Биниәмин Әхтәмов—Петербург университетының хокук бүлеген тәмамлаган адвокат Казанда присяжный поверенный ярдәмчесе. Бакудан сайланган Мөхәммәтйосыф Җәгьфәров шулай ук присяжный поверенный булып эшләгән югары дәрәҗәле юрист. Дагстанлы (лезгин) Мөхәммәт Далгат Германиядә университет тәмамлаган зат, доктор, статский советник була Әмма бу кешеләрнең берсе дә төрки-татар, мөселман мәнфәгатьләрен яклап, аларның мәгариф һәм мәдәният өлкәсендәге аяныч халәтен тасвирлап, Гайса әфәнде кебек фидаи чыгышлар ясамый Еникеев чиста урыс теле, сәнгать дәрәҗәсенә җиткән нотыклары белән барча депутатларны үзенә җәлеп иткән. Хәтта башкалар сөйләгәндә әледән-әле тотнаксыз, тупас репликалар ташлап утырган карагруһ Пуришкевич та. стенографик язмалардан күренгәнчә. Гайса әфәндене бүлдерергә базмаган. Юкса Еникеевның чыгышлары усал, үткен, аларда Пуришкевич ишеләрнен «үт куыгына» барып кадала торган ачы гаепләүләр, бик күп төртке гыйбарәләр, кискен, кырку сүзләр тулып ята. Гайсаның маһирлыгы аның көчле логикасында, кәгазьгә карамыйча ыспай җөмләләр төзү осталыгында гына түгел. Ул залдан әйтелгән һәрбер репликага, гаҗәп йөгерек фикерлелек күрсәтеп, яшен тизлегендә җавап бирә, сүз сөрешенә һичбер кимчелек-ноксан китермичә, оппонентының «авызын томалый белә», гасабиланып, фикер җебен чуалтмый, һәр хәрәкәтеннән, ишарәсеннән үз-үзенә ышанганлык, вәкарьлек бөркелеп тора. Татар милләте вәкиле Г. Еникеевның аерым татар, аерым башкорт, яисә ялгыз казакъ, ялгыз кыргыз халыклары мәнфәгате өчен генә көрәш алып бармавы җиңел аңлашылса кирәк. Ислам динендәге бу милләтләрнең барысына да хөкүмәтнең урыслаштыру, чукындыру сәясәте бер үк дәрәҗәдә яный. Бу гомуми хәвеф-гарасатка бары тик бергәләп кенә каршы торырга мөмкин була. Шуңа күрә дә гомуми мәнфәгатьләрне күздә тотып. Думада төрле милләт вәкилләрен 160 берләштергән мөселман фракциясе төзелә һәм ул. этник вә тел аерымлыкларын күпертмичә, алга сөрмичә, ислам динендәге бәген кардәш халыкларның хокукын бертигез яклый Шуның белән бергә. Думадагы фракция бер мөселман халкы өчен генә дә көрәшми Ул милли-колониаль изүне шулай ук шактый татып килгән башка «инородецлармга да теләктәшлек белдерә —алар өчен дә хокуклар даулый Билгеле инде, мөселман фракциясе гади урыс халкына карата да хәерхаһлык принцибыннан чыгып эш игә гомумкешелек, гомумдемократик позицияләрдә торып, социаль, икътисади һәм хокукый жәһәттән нык җәберләнгән православие мәзһәбендәге урыс һ. б. халыкларның да мохтаҗлыкларын онытмый, уртак ватан идеясен даими алга сөрә Рәсәйдә гомер сөргән төрск-татар һәм мөселман халкында Гайса әфәнде III Думаның 1908 елның 9 июнь мәҗлесендә ясаган куәтле чыгышыннан сон зур шөһрәт казана, киң катлау милләттәшләренә һәм диндәшләренә мәгълүм була Бу нотыкны барлык абруйлы татар гәзитләре дә диярлек тәрҗемә итеп бастыра Без файдаланган «Идел» гәзите (Әстерхан) ана дүрт санында (27 июнь. I 4. 8 июль) урын бирә «Идел»дә басылган бу материал турыдан-!уры стенографик отчеттан тәрҗемә ителгән һәм. безнеңчә, рәсми документ көченә ия Халык мәгарифе нәзарәтенең сметасын раслауга багьпцланган бу утырышта Г Еникссв хөкүмәтнең мәгърифәт өлкәсендәге җинаятьчел сәясәтен бөтен кискенлеге белән фаш итә. Россиядә, ди ул. уку-укыту эшенә, гомумән, бик аз акча сарыф ителә Әмма бу чыгымнарның да гөп өлеше православие динендәге халыклар файдасына тотыла, ә мөселманнар үксез бала сыйфатында кала Урта һәм Көнбатыш уку-укыту округларына, аерым алганда. Мәскәү округына 941 мен сум тәгасн кылынганда, бөтен Торксстан вилаятенә нибары 203 мен гәнкә акча сарыф ителә. Җитмәсә Синодка һәм башка рәсми ведомстволарга да бу суммалардан зур өлеш чыгарыла, ә мөселман мәктәпмәдрәсәләре бу субсидияләрдән бөтенләй мәхрүм Мөселман уку йортларына тартым чиркәү-приход мәктәпләре, духовное училищелар, семинария һәм академияләр хөкүмәттән шактый зур суммалар алганда, шундый ук рухи максатларга хезмәт иткән мәдрәсәләрнең ярдәмнән гаҗиз калуы бик аяныч күренеш Ә бит. дип дәвам итә Еникссв. Синод үзе генә до һәр ел рухани, дини һәм мәгариф максат тарына утыз миллион сум акча сарыф итә («Идел». 1908, 27 июнь) Шуннан соң нотыкчы патша хөкүмәтенең «икенче сорт» милләтләргә, ягъни мөселманнар! а к'арата үткәрелгән сәясәтнең тамырларын тикшерә башлый. Екатерина II заманнарына кадәр тарихи экскурс ясый Ахыр чиктә хакимиятен асыл максаты «мөселман балаларын урыслаштыру» дигән нәтижә чыгара Чынаш дәвамында Гайса әфәнде Александр II вакытындагы Мәгариф министры Дмитрий Толстой, карагруһ миссионерлар Ильминскии. Тимофеев. Матов Шесшков- ларның җинаятьчел гшләрен фаш итә. 1870 елда кабул ителгән «Инородепларны укыту чаралары» дигән реакцион «Кагыйдәләрне»н асылын ачып сата Мәгариф министрлыгының 1870 елдагы махсус журналыннан ул мондый бер өземтә китерә: «Әлбәттә. Рәсәй дәүләтендә яшәгән инородецларны укытудан ion максат аларны урыслаштыру һәм урыс халкы белән кушу булып тора» (835 б) Шуннан соң Еникссв хөкүмәтенең берснчссеннән дә әшәкерәк, әмма тегесенә нигезләнеп эшләнгән 1874 ел «Кагыйдәләренә» анализ ясый, аның иң карагруһ һәм чирканыч җиде пунктын тәфтнш итә Бу «цивилизацияле» документлар нигезендә ана геле, иман, мәктәп-мәдрәсәләр, гомумән рухи хәят шундый кысуларга дучар ителә ки. хәтта мөселманнар, бу очракта башлыча татарлар, күнләп Төркиягә һиҗрәт кыла, я! ьни асыл ватаннарын ташлап китәргә мәжбүр булалар Төрле мәкерле ысуллар белән (мөселманнар мәнфәгате өчен эшләнә дигән уйдырмалар таратып) үткәрелгән урыслаштыру сәясәтен Гайса әфәнде әхлак инсаф, кешелеклелек төшенчәләренә бөтенләй яг һәм мөселман халыкларын милләт буларак бетерүгә, юк игүгә алып бара дип белдерә Ьу сәясәт, ди ул. мәмләкәт мәнфәгате күзлегеннән дә бик зарарлы, чөнки ватандашлар арасына дошманлык сала («Идел». 1908. I июль) Еникссв ата миссионер, кара йөз Ильминскийнын Синод башлыгы (оберпрокуроры) мәлгунь Победоносцевка япан куп санлы хат ларыннан өзекләр кигерә, боларнын төрки-татар, мөселманнарга халык буларак түгел, балки урыслашгыру. христианлаштыру объекты игеп кенә карау тарын бәян итә Ул хатларның тчтәлегенә Гайса әфәнде бирьгн бәяләрне Думаның су i канаты хуплап каршы ала. гөрләтеп кул чаба Оратор мөселман мәктәпләренә көчләп урыс теле кертүне, урыс класслары ачуны, мен ел игелекле хезмәт иткән гарәп хәрефләрен кысрыклап, кириллица, урыс дәреслекләре көчләп тагуны, мөселман бала- ц. «КУ»мв 161 ларының зиһенен православие рухында «пакьләргә» тырышуны, исламнан йөз чөертергә маташуны кискен гаепли һәм Дума депутатларына мөрәҗәгать итеп, алардан мөселман мәктәпләрен чын милли нигездә тәрәкъкый иттерүдә ярдәм кулы сузуларын сорый Ильминский ысулындагы урыс-инородец мәктәпләре, дип белдерә чыгыш ясаучы, гыйлемгә һәм прогресска хезмәт итмиләр, мөселманнар аларга ышанмыйлар, бу школалар мәгърифәт тарату юлында унай роль уйный алмадылар һәм алмаячаклар. Фән раслаганча, ди Еникеев, бер халыкны тәрәкъкый кылдыру өчен уку ана телендә булырга тиеш. Школа-мәктәпләрдә һәр предмет балаларның үз ана телләрендә укытылып, урыс теленең исә аерым бер дәрес кенә булуы шарт. Бу сурәттә дә урыс телен уку мәҗбүри булмаска тиеш, бәлки балаларның хөсне ихтыярларына тапшырылмадыдыр» («Идел». 1908, 4 июль). Нотыгының азагында Г. Еникеев мәгариф өлкәсендәге гаделсезлекләрне. телне, иманны, динне кысуларның кичекмәстән бетерелүен, мөселманнар өчен мәдәният өлкәсендә киң мөмкинлекләр тудырылуын, төрле махсус уку йортлары ачылуын, мөселман мөгаллимнәренең урыс учительләре белән хокуклары тигезләнүен һ. б таләп итә. һәм шул таләпләрне эченә алтан, ун пункттан торган программа әзерләп бирә. Бары тик шушы элементар таләпләр үтәлгәндә генә, дип белдерә нотыкчы, мөселманнар ватаннарына тугрылыклы гражданнар булырлар, аның мәнфәгатьләре өчен бар көчләрен сарыф итәрләр Бу сүзләргә суллар бик каты кул чабалар. Гайса Еникеевның Рәсәйнең мөселман дөньясында киң яңгыраш тапкан икенче зур чыгышы 111 Дәүләт думасының икенче сессиясендә, 1909 елның 20 апрелендә була Бу нотыгын депутат үткән елгы чыгышындагы таләпләрнең үтәлү-үтелмәвеннән башлый. Нәтиҗә бер: мөселманнарның мәгариф эшендә бер генә карыш та алга китеш юк. киресенчә, җинаятьчел сәясәт һаман куәтләнә, милләтләрне кысу колачы арта гына бара. Нотыкчы Дума әгъзалары алдында патша хөкүмәтенең 1870 елгы 26 март, 1874 елгы 20 ноябрь «Кагыйдәләре»ннән башлап. 1906 елгы 31 март һәм 1907 елгы 27 октябрь «Кагыйдәләре»нә кадәр— барысының да мөселман халкын чикләү, кысу, җәберләү, изүгә нигезләнгәнен тәкърарлап күрсәтә, боларнын «какшамас» вә «тайпылмас» урыслаштыру идеясен генә алга сөрүләрен исбатлый Менә аның чыгышыннан бер өзек: «Хөкүмәт үзенең мәктәпләрдәге урыслаштыру сәясәте белән балаларыбызның туган әлифбаларын, туган хәрефләрен тартып алырга, аларны гомуммөселман мәдәниятеннән, гомуммөселман тамырларыннан аерырга тели: ул урыслаштыру ансатрак булсын өчен, гомуми мөселман гаиләсен бүлгәләргә, кисәкләргә таркатырга омтыла. Хөкүмәт безнең балаларыбызның дини хисләрен һәлак итеп, аларга ят төшенчәләр тагарга тырыша һәм шуның белән туган төбәгеннән, газиз халкыннан аерырга маташа» (Стенографик отчет, 97 нче утырыш, 2577 б.). Г Еникеев бу нотыгында да (Идел буе, Кырым тарафлары үрнәгендә) мөселманнарны тел һәм дин җәһәтеннән иләмсез кысуларның берсеннәнберсе шыксызрак яна мисалларын китерә, хөкүмәтнең мөселман халыкларына карата һаман саен көчәя барган һөҗүменә нәфрәтен белдерә. Аерым алганда Бөгелмә өязенең Шәлшәле, Миңлебай, Чапай авылларындагы татар мәктәпләрен тар-мар итү, ябу фактлары аның нотыгының тәэсир көчен тагын да арттыра. Еникеев төрки-татар, мөселман халыкларының милләт буларак сакланып калуында ислам диненең нинди әһәмияткә ия булуын бик яхшы аңлый Исмәгыйль бәк Гаспралының. тел һәм дин — милләтнең нигезе, алар җуелса яисә бозылса, милләт яшәүдән туктый, дигән гали фикере Гайса әфәнде өчен дә кыйбла була. Шуңа күрә ул динне кысрыклауга, мөселманлыкны эзәрлекләүгә, иманны мәсхәрәләү күренешләренә кыя ташы кебек каршы тора, мәктәп-мәдрәсәләрнен нигезендә дин, дини әхлак ягырга тиеш дигән карашны алга сөрә. Гайса Еникеев төрки-татар, мөселман халкының инде югалтыр нәрсәсе дә юк дәрәҗәсендә дигән караштан чыгып, курку, шөбһәләнү, икеләнүләрне бөтенләй читкә альт ташлый һәм сәяси карашлары, социаль кыйблалары үтә чуар булган Дума әгъзалары алдына, милләт хакын каһарманнарча даулап, биш пункттан торган, «кичекмәстән үтәлергә тиеш» таләпләр китереп куя. Бу чыгышны да суллар дәррәү кул чабып алкышлыйлар. Бу урында аз гына чигенеш ясап, шуны искәртү зарур: Г Еникеевның һәр чыгышында, махсус басым ясап әйтелмәсә дә, мондый фикер ярылып ята Рәсәйдәге төрки-татар, мөселман халкы, православие мәзһәбендәге бүтән милләтләр кебек үк, дәүләткә кырыкмаса кырык төрле салым, йолым түли, солдат бирә, уртак ватанны дошманнардан саклый, патша хезмәтен үти, авылда игенен игә, фабрикада товар җитештерә, шахтада күмер чаба, приискада алтын казый һ б Кыскасы, башкарган эшләре, вазифа-бурычлары хәтсез, ә хокуклары мыскыл 162 итү дәрәҗәсендә чикләнгән. Бүтән милләтләр белән бер дәрәжәдә үк мәмләкәт мәшәкатьләрен күтәргән халыкны Рәсәйнен тигез хокуклы, хөр гражданнары итеп күрәсе, анын тәрәкъкыяте өчен бөтен көчне сарыф итәсе, кылган хезмәтләренә тәшәккер игәсе, рәхмәт укыйсы урынына, идарәче даирәләр мөселманнарны тел. дин. мәгариф, мәдәният жәһәтсннән аяусыз җәберлиләр. наданлыкка дучар кылалар, урыслаштыралар, иманына тукыналар Хөкүмәтнең мөселманнар! а таләпләре зур. дәгъвалары олы. әмма аларнын үз дигәнчә, кешечә яшәүләре өчен кыл да кыймылдатмый. Җитмәсә, шушы кешелексез мөгамәләгә ризасызлык белдерсәләр, хөкүмәт мөселманнарны сепаратизмда гаепли башлый, панисламизм, пантөркизм ише карачкылар уйлап чыгара, төрле шыксыз мөһерләр баса. там!алар суга... Гайса әфәнденең IV Дәүләт думасында 1912 елда ясаган чыгышы да милләт мәнфәгатьләрен яклау җәһәтеннән бик кыйммәтле. Ул биредә дә патша хөкүмәтенең «инородецларны матди һәм рухи яктан изүнең иске традицион юлына» кыю бәя бирә. Дмитрий Толстой. Победоносцев, фон Плеве кебек карагруһларның тынчу дәверен, аларнын реакцион мәсләкләрен фаш итә Самодержавиенен тоткан юлына ул. бер дә курыкмыйча, «карагруһчыл ассимилягшяләштерү. миссионерларча урыслаштыру шаукымы» дигән үтергеч диагноз куя (Стенографик отчет. «Россия» газетасының 2318 нче санына кушымта. 2140 б ) Ә бу омтылыш, ди нотыкчы, «инородецларны хокукый яктан чикләү, аларны наданлыкта, караңгылыкта тоту, магди һәм рухи зәгыйфьләндерү. жирсез калдыру, ана телен, туган әдәбиятны, дини, этник үзенчәлекләрне, гореф-гадәтләрне юкка чыгару, һәр халыкнын иң мөкатдәс нәрсәсе булган милли мохитен. яшәеш һәм матди иминлек шартларын харап итүдән гыйбарәт» Бу вакыт сулдан кул чабулар, «дөрес» дигән тавышлар яңгырый Бу чыгышларның аеруча әһәмиятле яты тагын шунда аларнын текстлары махсус стенографик хисаплардан тыш. урыс һ б телләрдәге гәзитләрдә дә басылып торган Димәк, нотыкларның эчтәлеге белән Рәсәйнен алдынгы карашлы даирәләре генә түгел, чит ил зыялылары да таныша алган, төркитатар, мөселманнарның аяныч әхвәле турында камил мәгълүмат хасил иткән Гайса Ениксев тирән мәгълүматлы сәясәтче дә Аерым алганда, ул шул замандагы социаль шартларны. Рәсәйнен импернячел асылын, колониаль сәясәтен, милләтләрнең азатлык өчен көрәш омтылышын бик нигезле итеп тасвирлый. Нәтижәдә аның чыгышы әдедән-әле сулларның бердәм алкышлауларына күмелә. Нотыкчы бер халыкны икенчесенә каршы куюның, «инородецлар» проблемасын куерту, күпертүнең реакциягә бик файдалы икәнен күрсәтә, урыс халкының да импернячел структураларда имин яши алмавын искәртә Хәтта моны дәлилләп мәгълүм классик фразаны да китерә: «Үзе белән янәшә яшәгән милләтләрнең хөрриятенә даими төстә кул сузучы халык үзе дә азат була алмый» (Шунда ук. 2141 б ). Әлбәттә, суллар «теттереп» кул чаба Чыгышларыннан күренгәнчә. Ениксев Россиянен патриоты, ватанпәрвәр шәхес буларак гәүдәләнә Ул мәмләкәтнең бердәмлеге, куәте, иминлеге, өметле киләчәге өчен тирән борчыла. Нәкъ шу на күр.) дә һәр милләтнең «хөр Россиянен хөр гражданнары» булуын тели, «бүлгәлә һәм идарә ит» принцибын каггый төегә кире кага. Идарәче даирәләр үткәргән җинаятьчел сәясәтнең илне һәлакәткә алып баруына көенеч белдереп. Гайса әфәнде Дума депутатларына кисәтү ясый Хокук, тел. дин җәһәтеннән, каумн аермалыклар, гореф-гадәтләр, рухи һәм магди яктан рәхимсез изү. кысу, җәбер кылу. Россия гражданнары арасына милләтара ызгышлар салу болар барысы да. дип белдерә нотыкчы, илнең куәтен бик нык кимет 1с. «Әфәнделәр, ди ул. хәзерг е сут ышлар дәү ләтнең мәдәни дәрәҗәсенә, ваганпәрвәрлегенә. бу мәмләкәтнең гражданнары бердәмлегенә имтихан икәнен Онытмагыз Победоносцев. Плеве һәм алар компаниясенең җинаятьчел сәясәте Маньчжурия кырларында. Цусима хурлыгында һәм 1905 ел революциясендә бөтен тулылыгы белән гәүдәләнешен тапты » (Стенографик отчет. 2144 б,). 1905 ел инкыйлабын бу исәпкә кертеп. Еникеев аны китереп чыгарган сәбәпләргә, ягыш шул ук «мисез» сәясәткә ишарә ясады _ Әүвәлге чыгышларындагы таләпләрне дә берләштереп, милләт мәнфәгатьләрен хәятенең иң алгы планына куйган Еникеев IV Дума әгъзалары алдында унбер матдәдән торган янә бер зур программа күтәреп чыга Хәзерге чорыбыз өчен дә бик актуаль икәнен истә тотып, без аны гулысыича кигерүне тиеш табабыз 1. Мәк гәп өлкәсендә мөселманнарны урыслаштыру системасын бетерергә һәм 1870 ел. 26 март «Кагыйдәләреннән» баш лап 1*Х)7 ел. I январь «Кагын дәләре»нәчә дәвам игеп килгән кысу чараларын юк итәргә 2. Дәүләт казнасыннан халык мәгарифенә сарыф ителә торган сумма гадел бүленсен, акчаның мөселманнар! а тигән өлеше мөселман халкының санына карап тәгаен кылынсын. 3. Мөселманнарның гомумбелем бирү башлангыч мәктәпләре халыкның яшәеш. 31 йог рафик һәм дини үзенчәлекләрен ка п ый исәпкә алып төзелсен һәм бу мәктәпләрдә укыту ана телендә алып барылсын. 4. Бу мәктәпләргә тиешле мөгаллимнәр хәзерләү өчен педагогик уку йортлары ачылсын. 5. Барлык мөселман мәктәбе мөгаллимнәре хезмәт хокукларыннан файдалансын һәм матди яктан урыс укытучылары белән бертигез тәэмин ителсен. 6 Башлангыч мәктәпләр мөгаллимнәрен әзерләү мәсьәләсе хәл ителгәнгә кадәр Халык мәгарифе назариятенә тәкъдим итәргә: дини мөселман мәктәпләре указлы мөдәррисләренең мәдрәсәләрне тәмамлау турында биргән таныклыкларын башлангыч җәдиди мәктәпләрдә мөгаллим булып эшләү өчен җитәрлек дип танырга: әгәр мәдрәсә мөдире, ягъни мөдәрриснең күзәтүе һәм җавап- лылыгы астында төзелсәләр, мөгаллим булачак кешеләрне дидактика һәм методика кагыйдәләре белән таныштыру өчен ачылган педагогик курслар оештыруны тыймаска. 7 Мөселманнарның дини мәктәбе Халык мәгарифе карамагыннан алынып, үзе дә үзгәртеп корылырга тиеш Мөселман дини идарәсенә тапшырылсын Аннан тыш бу мәктәпләр Изге Синод карамагындагы рухитәгълими уку йортлары белән тигез рәвештә дәүләт казнасы хисабына тәэмин ителсен. 8. Мөселман балалары кереп укый торган гомумбелем бирү уку йортларына тиешле предмет буларак казна хисабына ислам дине кертелсен һәм мөселман балаларын бу уку йортлары уставында каралганнан олырак яшьтә дә кабул итү гамәлгә куелсын. 9 Хатын-кызлар уку йортлары да Мөселман дини идарәсе карамагында булсын, алар өчен чыгымнар шушы идарә аркылы бирелсен; мөслимәләр өчен тотыла торган сума аларның санына карап билгеләнсен 10 Башлангыч гомумбелем бирү мәктәпләрен оештыру һәм аларның программаларын төзү җирле халыкның, урыннардагы җәмәгать бешмаларының ихтыяҗларыннан чыгып, закон нигезенә корылган тәртипкә таянып эшләнсен. Бер үк вакытта урыннардагы оешмалар программаларны җирле халыкның дини һәм яшәеш үзенчәлекләрен игътибарга алып, төрле кавемнәрнең дини һәм бүтән башкалыкларын истә тотып сайланган вәкилләрнең турыдан-туры катнашуы белән тормышка ашырылсын. 11 Мөселманнар өчен, жирле дини һәм яшәешкә кагылышлы аерымлыкларны күздә тотып, гомумбелем бирү югары типтагы башлангыч мәктәпләр, авыл хуҗалыгы, сәүдә, техник белем, һөнәрчелек мәктәпләре һ. 6 профессиональ уку йортлары ачылсын (Стенографик отчет. 2144 б ). Империя пайтәхете Петербургта, уң һәм карагруһ депутатлар күпләп «кунаклаган» Таврия сараенда мондый программаны игълан кылу, әлбәттә, мисалы күрелмәгән кыюлык иде. Шулай итеп, Гайса әфәнде, атлаган юлыннан язмыйча, төрки-татар, моселман халыкларының язмышына кагылышлы иң җитлеккән, иң кичектергесез Мәсьәләләрне үтәүне тагын да үтемлерәк таләп итә, нотыгын сул тарафларның алкышлары астында тәмамлый. Г. Еникеевның киң Россия мәмләкәтенең һәр тарафыннан җыелган гаять чуар карашлы вәкилләр мәҗлесендә ясаган мондый үтә кыю, таләпчән, конструктив. тормышчан чыгышлары милли тарихыбызны бизәүче якты бер сәхифә булып тора Без мондый каһарман шәхесләребез белән чын мәгънәсендә горурлана алабыз Күргәнебезчә, хәзерге вакыт га халык депутатлары съездларында, сессияләрендә чыгыш ясаучы депутатларыбызга Гайса Еникеевның гасыр башындагы нотыкларыннан гыйбрәт алырдай урыннар шактый күп Чөнки Гайса әфәнде нотыкларының төп өлеше бүгенге көн өчен дә үтә актуаль яңгырый, милләт язмышына, мәдәниятенә кагылышлы бихисап мәсьәләләр әле дә булса хәл ителмәгән, яисә аларның торышы Еникеев чыгышлары заманына караганда да аянычрак III һәм IV Дәүләт думаларындагы тынгысыз эшчәнлегеннән тыш та Гайса Еникеев кул кушырып ятмый. Ул шул заман мөселман мәкгәп-мәдрәсәләре торышын тикшерү буенча җыелган корылтайларда актив катнаша, мәгариф мәсьәләләренә багышланган хезмәтләр яза. Мәсәлән, 1910 елда Петербургта «Законопроект о начальном образовании» һәм «Проект предложенного закона о введении всеобщего начального обучения» дигән ике китап бастырып чыгара. Тиздән бу хезмәтләр татарча да дөнья күрә. Кызганыч ки. Гайса әфәнденең революциядән соңгы тәрҗемәи хәле һәм эшчәнлсгс аз билгеле. Бу өлкәдә әле безгә җитди эзләнүләр алып барасы бар Биредә бер әһәмиятле якны искәртеп китү дә урынлы булыр Думада ясаган үткен чыгышлары буенча Г. Еникеевны Ленин яхшы ук белгән булыр!а кирәк Кайбер сангырау, риваяти мәгълүматларга караганда. Октябрь хөрриятеннән соң Совет хөкүмәте башлыгы Гайса Хәмидулла углын. мәгариф өлкәсендәге олут тажрибәссн күздә тотып, шул сферадагы хезмәткә тартырга уйлаган. Бу хосуста Еникеевка тиешле кәгазь бирелүе дә риваять ителә. Әгәр бу хәбәр расланса. Гайса Ениксевның үз заманында нинди абруйга ия булуын тагын да калкурак күзалларга мөмкин булыр иде. 1918—1923 елларда бу гаярь шәхес Вятка шәһәрендә халык мәгарифе комие- ошриатынын губерна коллегиясе әгъзасы булып тора һәм мәктәпләр бүлеген җитәкли. 1923 1928 елларда Еникеевны без инде Уфада Дәүләт банкы хезмәткәре сыйфатында күрәбез. 1927 елда аның «Авыл хуҗалыгы буенча статистик мәгълүматлар» дигән татарча хезмәте басылып чыга. Ни өчен тугап халкы мәнфәгатьләре, мәгърифәте хакына бөтен энергиясен сарыф иткән мәшһүр зыялы шәхес соңгы елларында «сәер» юнәлеш алып, авыл хуҗалыгы өлкәсенә, финанс системасына кереп киткән соң? Моның сәбәбе бик гади Совет властенсң сталинчыл дәверендә затлы нәселдән килгән шәхесләрне, гомумән, чыгышы буенча ярлы крестьян яки эшче булмаган кешеләрне мәгълүм сыйнфый күзлектән чыгып кына бәяләү гамәлдә иде. Күпләргә «бай. буржуй, алпавыт, мулла яисә аның токымы» дигән кара мөһерләр сугылып, аяусыз һөҗүм кампаниясе җәелдерелде. Кулга алу. ГУЛАГ төпкеленә озату, һич югында эзәрлекләү гадәти бер күренешкә әверелде. Билгеле инде, морза нәселеннән булган (гәрчә «чабаталы» булса да) Гайса Еникеев тә бу шаукымнан имин калмады, ул да сыйнфый көрәш гөбесенә эләгеп, үзенең «аксөяк» чыгышы өчен төрлечә кысрыкланды. төп эшеннән читләштерелде Шулай да ул үз үчеме белән дөнья кунган «бәхтияр» шәхесләрнең берсе 1931 елда 67 яшепдә Уфа шәһәрендә вафаг булды. Аның нәселе, варислары турындагы мәгълүматыбыз да. Әмирхан Еникине исәпкә алмаганда, әлегә бик чикле. Аның Ибраһим исемле (Рязань шәһәрендә гомер кичергән) улы һәм бер кызы булганлыгы гына мәгълүм. Бәлки бу мәкаләне укыганнан соң. олуг мәгърифәтчебезнең якын кардәшләре, аны күреп яисә ишеген белгән өлкән яшьтәге кешеләр безне хәбәрсез калдырмаслар. Гайса әфәнденең тормышы һәм эшчәнлеге турындагы истәлекләре белән уртаклашырлар Югары мөнбәрләрдәгг халкыбызның хокукларын яклап оран салган, аны агарту, мәгърифәтле, сәгадәтле итү өчен җанын аямаган бу фидакарь милләт хадименең якты рухы алдында без баш ияргә тиешбез Иң кара, сөремле елларда да милләттәшләре мәнфәгатьләре өчен көрәш мәйданына чыг ып алышкан, әмма бнл бирмәгән каһарманның эшчәнлеген тәфсилләп тикшерү һәм барлау безнең мокатдас бурычларыбызның берсе.