КАЗАНДА ТАҢНАР НИ ТӨСЛЕ?

у мәкаләне мин быелның март аенда. Бакый ага Урманче каты авырып, яз башының алты төнен Казанның чокыр-чакырлы урамнары буйлап •Ашыгыч ярдәм машинасында чапкан көннәрне яза башлаган идем Эпиграф итеп Тукаебызның X Ямашевка багышлаган шигыреннән
Бармыни бездә гомумән,
Чын кеше кадерен белү
Без аны каян белик
Мискин үлеп аңлатмагач1 — күрдем
Былтыр кыш грипп эләккәч. Бакый ага. гадәтенчә креслосында утырып, яраткан «За рубежом - газетасын укый-укый ■ Быелгы грипп 1>оекбритания королевасы һәм Рим Паласына да эләккән», дип куйган иде (Андый зур кешеләр белән бергә авыргач, жиңел рак үтәр, дип уйлаган, күрәсең) Әмма грипп икебездә дә пневмония белән катлаулан гач. һәм ул чирдән Мадридда Д Ибаррури да дөнья куйгач, мин олы кеше сәламәт леге өчен шактый хәвефләнгән идем Шокер һәм табиб Калерия Николиевнага рәх мат. 33 көн 2-РКБда дәваланып, өйгә кайттык
Бер атнадан тон саен аның борыны каный башлады Әлбәттә, мин тагы шул РКБ- га — «спец*ыбыз дежурныена шалтыратам һәм -Гафу итегез, без инде сезгә килә алмыйбыз. Хәзер монда Боек Ватан һәм Әфган сугышында катнашканнар гына кал ДЫ- — дигән хәбәр ишеттем Димәк, привилегияле хастаханәне -чистарту эшен. иң перспективасыз карт итеп. Урманчедан башлыйсы иткәннәр Менә шунда белдек инде без шәһәрнең башка шифаханәләре нәрсә икәнен' -Ашыгыч ярдәм- машинасы алып килә берәр клиникага, борынына тампон тутыралар да кире алып китәргә кушалар нигә кертеп салсыннар каны агып яткан бер картны "
Гөнаһ шомлыгына. 8 март бәйрәм. к........... i-.p< гуры ки геп эш Кене 11 мартта гына
башланды Министрлар Советына шылтыратып, профессор М X X.K.IHOU иҗтиһады белой. РКБга салырга булдык Урманче биниһая мәгърур иде бит Рспрсссияләнгән хеше буларак. 1949 елда Мәскәүдән сөрелүен ул 1929 елда Соловкида алынуына караганда да авыррак кичергәнен сөйли иде Теге шифаханәбезгә дә инде һич барасы
РКБда, чыннан да. караш та үзенә башкача, андә аны беләләр олылыйлар тиешенчә ярдәм күрсәтергә тырышалар Биш табип урынбасарларының бере. Гыи
З.р,.I.... V»' Т.Ж урт.кынА- мил ки.к.на- К.,.»...,. 6..РМ..М
Г,Г,у ................ Kl.pT ■ Л> ..... ................... " Ь> ....... ........................................ ■ «■ “ ■
Шр к„т,. у., С»х..| ....................... ypepi'a ....................... . ............................... .....
«шл.тт.ж.жреЛ-л В.к ................. .... .. «VP-р." еоррсм.р. т«» урт«и W
Дип. башка бүлеккә озата ала идс
Ике айдан ад> нома авыруы KV лап ач га. ын шунда ост. хирург Ренат Галиев аңа уңышлы операция ясады И
дигән юлларны китереп, милләт һәм мәдәниятебезнең вәкаләтле затларын, хөкүмәт әһелләрен кисәтебрәк кую иде исәбем
Әле көн саен илнең төрле почмакларыннан. Америка. Англия Австралия. Төркия Финляндия ФРГдан килә торган телеграммалар өйдә хәл белешеп телефон аша әйтелгән тәгъзияләрдә. үтә зур кайгы уртаклашу белән рәттән Бу ничек болай булды соң әле? Бик таза. кор. шат, дәртле йөри иде бит — дип. йөзгә житүеиә һич шик -тотмаган дусларыбыз, милләттәшләребез һәм. гомумән, тарих өчен мин моны языл калдырырга һәм. форсаттан файдаланып, кайбер башка мәсьәләләргә дә кагылып үтәргә булдым Бу уңайдан хәзер Татарстан республикасы яңа статуска — мөстәкыйльлеккә ирешкән һәм Бакый ага ул шатлыклы хәбәрне ишетә алмыйча берничә көн элек китеп баруы сәбәпле, язмамның таң атуга бәйле исемен калдыруны да мәгъкуль
“”лор"б^е»'»»дире А.шт Ногр.ло. бор ....................... >•»" ’> ................................. «“ »"’г “
, , , 1 ү , uiviria VK үз бүлегендәге сугыш инвалидлары
бабе бавырда икәнлеген ачыклап, аш . шм.ди ? . <
.и >Һ IHHI'H ин мәртәбәле белгечләрен чакыртып төрле яклап кадатасына урнаштырды, шәпәрнең нн Tvr..,
, ч» _ __ д.,г Инвалид түгел борын авыруы түгел
довалап чыгарды Ул да бит иннә.ш.. >
ятарга булдык Бик мөлаем һәм кс ай дәвамында, ял вакытында
да өйгә килеп дәвалап йөрде Тәшәккердән гаҗизоез ттм мтв апат -ч- ...... /ендә — бизгәк Эсселеге 39.7° Тагын пневмония Тагын -Ашыгыч ярдәм белән инде 2-РКБга китерделәр Барасы килмәде аның -Вакытында тиешле дәва бирерләр, пневмонияне ойдә дәвалап булмый .— дип көчкә күндердем Чыннан да. бер атна үткәч, шифаханәдә үпкә ялкынсынуы бетә башлады, дигән иде Галина Михайловна Үзе дә әйбәтләнеп, ныгып киткәндәй булды Кешеләр күп килә, укый Соңгы укыган һәм ошаткан әсәре И Юзеевның «Өзелгән тәсбих - шигыре булды Телевизорны, гомумән, карамый торган кеше бу жәйне Римдагы футбол. Сиэтлдагы яшь спортчылар ярышын карап рәхәтләнде Мин хәтта үзенең кайчандыр: • Кыш килә, карт Урманче урыны — ямьшек диван да телевизор —дигән шигырен исенә төшерәм Эшли алмавына борчылгач «Кышкы нур . Кышкы пейзажлар" нәкъ шул шигырь язылган елларда эшләнде бит. быел да. насыйп булса, әллә нинди шедеврлар ясалыр әле1» — дип тынычландырам
Шифаханәдә иң соңгы һәм озак сөйләшеп утырган кешесе Гомәр ага Бәширов булды Өйдән китәр алдыннан исә Батулланы сагынып, озак әңгәмә корып утырган иде Мөхәммәт Мәһдиев шифаханәдә иде күрешергә керде, аңа -Элегрәк килергә иде Сезнең белән сөйләшәсе сүзләр күп. чөнки һәр язганыгыз мәгънәле, барысын укып барабыз-.— диде Мин -Йә. күрешерсез әле. остаханәгә килеп утырасы бар бит аның".— дип чын күңелдән ышанып әйтәм Мөхәммәт • Исәнлектә күрешергә насыйп булсын. Бакый ага* — дип чыгып китте
Алдагы төндә дежур табиб Мәхәббәт ханым күп карады Иртән аңа кешелекле каравы өчен рәхмәт әйтеп, исеменә карата Дәрдемәнд Хәят ыннан Сәүдә турында шигырь әйтте
Сурды ул гөл. кем нидер Сәүдә’
Дидем -Сәүдаи — гыйшык!»
Тамды гөлләр, түкте ул дөрләр — керәм уртагына!
Безнең халык Мәхәббәт урынына күбрәк Сәүда дигән исем куша, мәгънәсе бер»,— диде Мәхәббәт ханым елап чыгып китте Мин шигырьдән әсәрләнгәндер, дип уйлыйм шулай уйларга телим, күрәсең Врачлар бит миңа өзеп бернәрсә әйтмәделәр Мәскәүдән улы Илдар килеп китте Айдарны бер атналык юлга җибәргән идек, ул җирләүгә дә 10 сәгать соңарып кайтты
6 август, иртән уянуга. Бакый ага бер мизгел мине танымыйчарак торды Бу аны хафалады -Магнитофоның еракмы’ Языйк әле!»—диде Мин аны көйләгән арада -Юк каләм белән яз — дип. берничә сүз әйтеп торды "Ниндидер яңа халәт, яңа хәят башлана- —кебек иде сүзләре Мин һаман «Димәк, яңа иҗат ысулы башлана- дим. янәсе ул әйтеп торганны мин язачакмын Шуңа кулын куйды, аннан кәгазь алып, тиз-тиз үзе минем турыда ярты бит әйбер язып куйды.
Юыну, намаз-нияз, ашау-эчү гадәттәгечә Әмма күп йоклады ул көнне Баш табиб кереп Уятмагыз, йокласын-.—дигән иде Юк. мин йокыдан уянмавын теләми илем йокы даруы да бирдермәдем Үзем йоклап калудан да бик курка идем Кичке бишләрдә сулышы әкренәюен сизеп, уятып алдым Җиделәрдә тагын ятты Унынчы яртыда үзе торып:
— Чәй эчәбезме’ — диде.
— Эчәбез' Бал беләнме. лимон беләнме’
I — Бал белән, сөт белән! — диде
Бу аның соңгы сүзләре булган икән чөнки ул. ашаганда, сөйләшми иде соңгы вакытларда Бер кисәк карлыган бәлеше ашады, бал белән бер чынаяк чәй эчте Дога кылып, юынып, уң ягына ятты да соңгы сулышын алды 31 июльдә дә бер сулыш, пульс, басым тәмам беткән иде Шәфкать егете студент Ренат чабып килеп, укол биреп, бер атна гомерен озайткандай итте Бу юлы да ул дежур иде — кайтара алмадык
Ничек яшәсә, шулай дөньядан китә, диләр кешене Ул. югарыга карап фикер ит түбәнгә карап зекер ит. иртәгә үләм. дип гыйбадәт кыл. мәңге яшим, дип мал җый. кебек мәкальләрне ярата иде
7 апрельдә күңелдән -райдөш дәһрә мөхтәдифән я дүре вә ля хөзнен я дүме вә ляссоруры ■ (заманны күрдем һаман төрлечә әйләнә, кайгы да дәвам итми бер туктамыйча шатлык та) һәм «къәрар бәр кәффи азаткян нә гирәт мал. нә сабыр дәр- деми гашыйк, нә аб дәр горбал» (азат кеше кулындагы мал. гашыйк кеше күңелендәге сабырлык һәм иләктәге су кебек үк — тормый) дигән гарәп, фарсы шигырьләрен яздырып, тәрҗемә итеп куйган 14 майда «содур әл әхрар, кобур әл әсрар* (хөр ирекле күңел — серләр кабере) — гарәпчә
Күп шигырьләре язылмый калды, башларга, тәмамларга уйлаган күп эшләре эшләнми калды Аларга аһ итеп офтанмады, эшли алганын эшләп барды Шатланса гына соңгы вакытларда, күңеле нечкәреп, күзенә яшь килә иде Берәрсе үлгәнен ишетсә ■ Иннә лилләйһи вә иннә иләйһи ражигун» — дип дога кыла, яхшы сүз белән искә
м V ' “ «тЧ»»Ч» »«г.н «.«яр „фтпятаря» юре „ буле. „и„
куя Меси л.» Херстайн.» П.1.ОГ улгач. яшь түгеп аылрастр. ел лшмиля коллу гул- „Р .И.. ... ИЧ .Г» ТҺГЪЗИЯ ммижмир. ТМИЛ., „р „Й'Ы
а» турмида улем турында һич «.ияашии дпрттраге ник сойлитмн идем Вары -Мосстмаич, булсын'- Дип катгый айта иа<- Аны Индус Садыйк » литая «шь дусларының берсенә да әйтеп куйган икән
Мөселман йолалары шәфкатьлелек, мәрхәмәтлелек белән берләштерә халыкны Ул йолалар тәртибен ярдәмне беренче тоннан үк Фәния Хуҗәхмәтова РУМИЯ Вахитова оештырып йорделәр Тончыгу юу кәфенләү җирләүдә туганнар белән якыннан Багс л ла катнашты Түбән Камадан Тойота. алып, гаиләсе белән Азат Зыятдинон килеп җитте Коръән укучылар Хәбир хәзрәт Камил меганн Разия ханым Моиэсыйп..вз Хәдичә ханым Иосыпова, Халидә һәм Фәридә Ибатуллиналар булды М-- кәүдин улы. сеңлесенең гаиләсе. Төмәннән Омскидан — минем туганнар җеназа вакытына туган һәм үскән җире Буа. Кама Тамагы районнары кешеләре килеп җиттеләр Әллә кайчан Балхаш заводларында бергә эшләп йөргән һәм бер дә күрмәгән кешеләр дә бәхилләшергә килде
Г Камал театрында моңлы музыка уйнап торды Хөкүмәт тарафынма ган озату комиссиясе башлыгы профессор М Хэсәнов Татар мадам» баганаларыннан берсен яшен сукты Татар халкының иң олы рәссамы 1 углы Урманче вафат булды Татар мәдәнияте күгендә оч йолдыз яиа Ала] шигърият йолдызы Габдулла Тукай Икенчесе—татар хал кыным м> > Салих Сәйдәш, өченчесе -- сынлы сәнгатьтә Бакый Урманче й.ьлдыты Б. икесе бездән ерак, алар инде илаһи, мәгънәви йолдызлар • •••<■ нчсег »« ней белән янәшә иде Аны күреп аның белән сөйләшеп фмкерзаип Менә хәзер бу өченче йолдыз да шул ике йолдыз янына 1 Тукай С янына атылды-.- дип гаҗәеп сурәтле йөрәктән чыккан су «ъ«р 6.-ләи м . ачты Композитор Ә Бакиров, артист Р Таҗетдинов я.о • Еинки Т Р Мөхәммәдиен о Компрессор- заводы директоры Ә Г»- -«« • -чаТһмагы комитеты рәисе Ф Барыен һ б бәгырьгә үтә торган к - -ым мәгъи ләр белән Урманченың бу дөньяны бизәгән урынын > . MI. мә»...
бәхилләшү сүзләрен әйттеләр
Өч ел элек, шаулатып !»<> яшен билгеләгән шушы театрдай Җегет ай. бар иде' - — дип җырлап торган рәссам табутын ир-егетләр, иңнәренә ку, урамы буйлап. Мәрҗани мәчете ихатасына китереп керттеләр Хә-ыи ТОбуслар машиналар Насыири урамында тезелеп Көтеп торды Хәбир > укыганнан соң татар зиратында Тукай, Кариен Ямашевлар янында -*.» Тагын моңлы һәм ялкынлы сүзләр әйтелде Ләхеткә энесе Фәрит Еникига Әкрәм Ибраһимов һәм дустыбыз Азат Зыятдинон иңдерде Дәфсн I- i .................................................................. К .мн >
Мишин укыды Чардуган һәм вакытлыча куелган тимер һәйкәлне Ленин районы ■ i: челәре ясаган Алар Б Урманченың 3 Баширов төшергән фотонорт р- пан зурайтып куйганнар Сул кулы белән ияген учлаган. -Сагыш-ына охшап, килер буыннарга v.. Ңаеп карап торган Бакый Урманче Сынчы җырчы, тарихчы, язучы көрәш о X.. лык рәссамы Мәхәббәтле зур гаиләдә туып-үскән бала, мәхәббәтле гаилә б.опы ата. мәхәббәтле ил агасы
Яраткан, белгән шул аның кадерен иле халкы Үзе аны исәнендә дә сизел тора, шуның белән куәтләнә иде 7 Я '• августта .Татарстан- Азатлык- радиосы телевидение кайгылы хәбәрне һаман белдереп тордылар Ул яраткан һ.м •
ланпп< көйләрне уйнаттылар .Социалистик Татарстан- газетасы җ«на.. i«. .«ын күмү морасимен Күл Черкене авылы мәчетендә Урмаиче рухыма Аагыоьзаи ■ . ■
укылуын ди яза торды -Яшь ленинчы- газетасы кыска һәм үтем,, ит» -и ялган иде
•Хуш, Бакый ага'
Татар халкына күтәрт алмаслык кара кайгы иңде халкыбызның бөек у л ага Урманче доньядан кит*
Бакый ага Урманче никадәр илаһи мәгънә сыйган ..лит м . >:. да иманын сатмаган намусын пакь саклаган гали зат и.к УЛ И-Ч- • ■ . • ». мен йөрткән көнем очен түгел д.-нем өчен' дип татар сәш атгн . . м :■ зыялы кеше иде ул БеЗ анын дөньялыкта йлз яшен тутырсын г- тп j . д г. . • В<«К рәссам боек сынчы туксан дүртенче яшендә фани даныдай бакый
Күчте
I Таторны^н.’м^ы. аождаиы булып ашаган ил ягасы’
ХУШ' - ӘЧ,» Ә ЛЧ-Г, >«. и..---.
.Азат хатын • журналы. без фольклорчылар Г Тукай бүлыт аяу «ыхет».
кәч Бер гаиләдә — ике лауреат • дигән макала оештырырга йөргән иде Мин һаман риза бутмыича УЛ менә соңлады үзе аны күрә алмады, мәкалә сентябрьдә һәм гаҗәп, шул ук мәгънәдәге бәхилләшү сүзләре булып чыкты
Әмирхан ага Еники театр бинасындагы мәрасимдә сүзен елый-елый -Хуш. газиз, рухи атабыз' • — дип тәмамлады һәм Тукай Васыяте ннән бер юл шигырь китерде Бары бер юл Кант, и нәфсе мотмәиннәм (тынычлык тапкан күңелем), бар. юнәл, кит Тәңреңә' • Аның икенче юлы болай -Бирдең аркаңны моңарчы инде бир бит әмреңә* Соңыннан мин мөхтәрәм язучыбыздан: Нигә икенче юлын да укымадыгыз ' • — дип сорадым
— Ул бик динле иде бит һәм гомере буена иманына аркасын бирмәде. - диде
Әйе. иман - аның бетен барлыгы иде Ислам динен татар тормышын белмичә, аның бер генә әсәрен дә аңлата алмаслар һәм ул 4-5 кенә ел элегрәк вафат булса да. мөселманча озату, җирләү башка юнәлеш алыр иде Шулай итмәгәндә исә. аның рухын, сикәлтәле тормыш юлын соңгы тапкыр нихәтле кочләү. явызлык кылу булыр иде «Әллә китикме' —диде ул берничә ел элек. Петербург мәчетенә имам итеп чакырганнарын әйтеп Ул чагында Урманче рәссам дигән сүз булмаячак иде Бәлки шул вакытларда ул Коръәнне махсус укыгандыр Ислам дине сәнгатьне тыямы, дигән сорауга җавап эзләп Онытылмас Җидегән чишмә» кичәсендәге очрашуда шул сорау бирелгәч ул рухланып китеп. Мин бу соравыгызга җавап эзләп. Коръәнне ике тапкыр укып чыктым' —дигән иде 700 кешелек зал -Тыю тапмадым» — дигән җавабын да котеп тормыйча (димәк. Коръән укуы очен генә) шаулатып кул чапты Шунда ул -ислам сәнгатьне тыймый икәнен аңлаган Соңыннан ул шул ук фикерне Риза Фәхретдин мәкаләсендә дә тапканын әйтте.
Мин моны язып китәргә тиеш табам, чонкн кайбер руханиларыбыз әле дә исламның сәнгатьне тыймавын белеп бетермәүләре момкин Дин-ислам мәсьәләсендә Б Урманче белән фикерләшердәй кеше яшьрәк имамнар гаеп итмәсеннәр, булса, мөхтәрәм Зәки хәзрәт кенә булгандыр Казанда Берәр мәҗлестә очрашсалар, бик рәхәтләнеп сөйләшеп утыралар иде Мөфтиләребездән Галимҗан Барули. Риза Фәхретдин, тагы башкаларны күреп белгәнчә. Тәлгать хәзрәт Таҗетдин мөфти булгач ти Бакый ага аны өйгә чакыртты, күреште Мөсәхәбә кыскарак булса да канәгать калды, бик ихтирам итә иде аны
Габдулла хәзрәт Галиуллинның портретын ясыйсы килә иде Ул шәкерт чагында ук. Каравай мәчетен салуга рөхсәт алу өчен көрәшеп йөргән елларда але Бакый ага янына килә, киңәшә иде Мунча кертеп, өендо кунак та итте Бакый аганың Каравай мәчетен төзекләндерүгә түләүсез эскизлар ясап, якыннан катнашырга исәбе бар иде Вафа хәзрәт күп коч куйса да. бу эш никтер барып чыкмады Рәссам Коръән сурәләрен язып, дивар бизәвенә урнаштырмакчы иде Соңыннан -Әлхәмделиллаһ . Аллаһе Җәмилен хөббел җәмал» (Аллаһе гүзәл, гүзәллекне ярата) дигән шамаилләрен Әҗем мәчетенә. Саратов мәчетенә. Чаллыда. Түбән Камада салына торган мәчетләргә бүләк итеп җибәрде Алар шулай ук Америка. Финляндия мәчетләрен дә бизәп тора дигән хәбәрләр ишетәбез
Мин "Урманче һәм фольклор- дигән мәкаләмдә Бакый аганың төрле диннәргә мөнәсәбәтен киңрәк ачыклап, һәм. иң әһәмиятлесе үзенә укытып, төгәлләп, русча язып бастырган идем. Әлбәттә, әле үзебез дә күп нәрсәне белмибез, сукыр кое капшанабыз, бик кирәкле йолаларны да тиешенчә үти алмыйбыз Ул турыда, шөкер, газета- җурналлар да ачык яза башладылар...
Өчесен. Җидесен Коръән укытып уздырдык "Кырыгын йөрү» дигән нәрсә бар икән — 40 көн буе һәркөнне аның рунына ясин чыгу, диделәр. Анысы берничә кешегә әйтелде Җидесендә икенче төзеп, урыс-улак. түрә-кара, дус-иш. шәкерт-рәссамнарын җыйдык, яхшы сүзләр белән искә алып, һәммәсе ихтирам, мәхәббәтем изһар итеп, исемен мәңгеләштерүгә эшлекле, нигезле тәкъдимнәр айгтеЛәр. рәхмәтләр белән таралыштылар.
Менә инде, зинһар, мистика йә кара ышану дип тә уйланмасын авырганында үзем һәм якыннарыбыз төшләр дә күргән тешләр дә төшкән, Идрис мулланың алмагачын да кисеп аударганнар һ б Булган бит элек мәшһүр ■Тош-тәгъбирнамә»л;>р, әдәбият һәм фольклорда гына төшкә нигезләнеп, шул ук - Кыйссаи Йосыф Сәйфелмөлек- һ. б ларда ниди сюжетлар тумаган '1 Әмирхан ага Еники бервакыт тешләрен теркәп баруы һәм кайберләренең гаҗәеп рас килүе турында язып чыккан иде Хәзер фәндә дә төш күрүләрне тәфсилләп тикшерәләр Менә бер айга якын инде ник бер тешемә керсен диюемне Рухы тыныч. 40 көн Коръән укылганга». - дип аңлаталар
Әмма бер төшме ул. саташу булдымы, анысы да кызыклы әле Бакый аганың бик яратып ихтирам итеп аралашкан академик К Ә Вәлиев җеназага килә алмалы Хатыны Венера ханым һәм үзе Бераз ял да итәрсең, сөйләрсең күрешик — дип миие Мәскәүгә чакырдылар Дачаларына барасы, мунча керәсемне мин уйламыйм, белмим дә. ә төштә Бакый аганың, киемнәре белән ваннага кереп утырганын күрәм Ул бит мүн- 168
бик ирита или. Ниндидер хикиат 6<икж минеи мумии кирасе ина рулы тыны, бултагаа да барып ирешкәнме әллә’
Шекер Тукаебыз бар. тагын ул искә тешә:
Ц® . Яктырак йолдыз янадыр, тон кара булган саен;
Ядыма Тәңрем тешә, бәхетем кара булган саен
Ничек гүзәл, шул ук вакытта ничек гади әйтелгән! Бакый ага үзе. әлбәттә га- рәпч.. фарсыча башка шигырьләре (әйтик әлеге кайгы да шатлык та туктаусыз дәвам итми дигән шигырь һ б.) Коръән Кәримне алып укыр иле Ә без ни әйтә алабыз’’
Тагын Тукай Әле күптәнме миңа аны да Бакый ага яттан яздырып, китап киштәбезгә беркетеп куйган идем
Гомернең иң читен, җайсыз, уңайсыз бер минутында.
Әгәр янсам каты хәсрәт вә кайгының мин утында, Укыйм тиз-тиз күңелдән бер гаҗәеп сурә Коръәнләп, Газаплар мәгънәви бер кул илән алынадыр җанлан.
Шундый заманда үстек без. Мин Троицк Дарелмегаллиминвн 1Н16 елда тәмамлап. Тоболына кайткан һәм, әлбәттә. 1937 дә алынган могаллим Ваһап мулла кызы идем (безнең якта указлы мулла гына түгел, гомумән могаллимнәрне дә мулла дип иортәләр) Дога китаплары түгел, троцкист» Г Ибраһимовнын - Казакъ кызы-н да бездән калты- рана-калтырана яшергәннәрен хәтерләп калам Бакый ага да эшен мине гарәпчәгә ой рәтүдән башлаган иде Аның катлаулы, бай иҗат тормышына чуммасам. тагын үземнең фәнни эшемне алып бармасам. мин бу олкәда уңышларга да ирешкән булыр идем Ул минем йә дин тәгълиматын, йә сәнгать белемен тирәннән оирәнүемне бик тели иде әмма мин фольклорымны ташлый алмадым
Хәер, бу авыр йоктән азат булу очен Тукайның үзе к<<ик биек Маржами кебек «битен кеше . Ямашев к. Гн к чын кеше- һәм Урман-н кебек гали Ml бу.т» -әр-рдырул һәм андый ’ботен кешеләр- укымышлы һәм хисле татарлар, Жак ; ■ • HV^PUMHI-I арындыра roprail мәгънәви кул ч ..парлык буыннар, бәлки безнең оныкларымы и.ың б* • . 1 лры була алыр Республикабызда мостәкыильлек таңы атып килү шундый «мет чаткылары бик тә сакладылар
Мине хәзер бигрәк го шул яклары юн тдерэ V« ул явы SMB кылган бер кешегә карата да нәфротланмад» начарлык аияэү түгт т аяыр су » дә әйткән» бу.тмалы Аның I 1.111,1 | ’. г. 'I ничә МИЛЛ - I н- ц ■' ••• атыйсы КИЛМИЧӘ ДҖМ.ШИШ1Ч -Ч1И • Ml --
• Елаудан ни файда'*■ дияр ид< w бужа Гади тема тыныч кына әйт. р иде ул
сүги-м Зилу I IH ни ; ■■ ■ ■ уйнап китәр иде. шулай ДИГвч Ботен кешегә кояштай нур ч-.чт- ..тб-.гтэ ........................................................................................................................................... ’*■••
мындыр Бәхетле гаиләдә әниләре гир.тсенди к шук - карап .................... ......... <■ • ... ,.и
балалар .............. ■ к..и. ы и к. и ................ .......................
аталарны белим Ә мин хә.и р e.laV түгел үскән. үз к ’
фольклоры Казанда фольклор җы.лмасыиың Н -- «* ................ .... ..........- ........ .....
нс д- яшь фольклорчылар миннән башка тәмамы ”-,а» «-•
К
барасым да килм.-д. Әмма күпм- - ч- р • " • I « .. ......... ..
ЯШЬ булып и.-р> »HMI п ни.и ш " -- ■ '" ...........
ли алмас диг -н "" ' *Р, Н лил к-’ ,;l"1 ' .
руны да башкалар булдырыр. - ' м^.,, Лэитыгы • э«. ‘. за-
ГЭ туплап. MV-M-rt 11-lrH -»н-р . •" КИТ a- - -
очындыра.
Ә мин елыйм Толлар .иш шулдыр инде 70 яшендә чыгып V3 кә хәтле торгач • диючеләр да булыр Әмма гади бер карт түгел иде бит ул Үкенеч Аяныч. Кызганулардан елыйм Аның кодрәте. дәрте, изге җанына бәрабәр, тиешле шартлар булмыйча, һаман кыгылып куырылып та яңа н.нәлешлар алып эшләп баруы бер як тан — үкенеч, икенче нктан--соклангыч һаман бирешм-л- Ж-.--; : ■ 1әкләр«ын ул
90 яшендә түгел, аннан 5 ел элек. 1982 елның 3 мартын.;* • ч.;..!.. I.;.;. I,HI-
ган күргазмәсе ачылганда җырлап җибәрәсе килгән иде «Ярамый' Урыны тү<«л ЙЙЙ'ДЭ Йэ банкетында җырлар диделәр Шул ук юбилей.......................................
шыруны -Тыйнаграк кирәк'- Л-ll пгыттерг аниәр Һәм Г.-I..KK. iiuxiwi Лиги. ■ Давид КӨГРЛТДИНОВ. Мостай Каримовһ С> парны чәкиры; . . , ■ ■ Хатынының кирәгеннән артык олылатырга тырышуы дип бэяләдг 1 >Р һәм ч»к|-1 ырмадылар Шушы үтә дә тыйнак, аз сүзле, дәрвишсыман талымсыз, нурлы и--- бер татар сәнгатъ- кяренең эше халкына мохәббатс болан «мылаиыл милләтче- булып китүеннән аны
рәҗәдә яшәү шартларына бәйләнгән Скульптура белән шөгыльләнүен, пенсиягә чыгып. Казанга кайткач кына башлавы үзе ни тора*
Гипста 25 ел тора торган Мәрҗаниен — граниттан. Сәйдәшне. Риза Фәхретдинне мәрмәрдән чабып куясы. В В Радловны. Д Көгелтдиновны бронзадан койдырасы, кемнәрнедер агачка күчерәсе бар иде Соцгород»тагы остаханәсе ишек алдында эшләп торса, аның мәрмәр эшләре тагын да күбрәк буласы иде 1977 дә ул йорг урынына (нәкъ шул урынга’) Горбунов исемендәге завод поликлиника саласы итте Остахаңә дип. квартирабыз астындагы 35 квадрат метрлы бер квартирны бушатып бирделәр Анда инде мәрмәр чабып булмый иде. агач, балчык белән эшләгәләде «Сөембикә». Тулпар - Ш Маннур. С Сәйдәш. М Гафури һ. б. шунда тәмамландылар. Г Исхакый балчыкта килеш калды Нәгышь һәм график портретлар. "Күл Черкене «Салтык болыны "Сабантуй» һәм соңгы пейзажлар шунда эшләнде
90 еллык юбилеенда вәгъдә ителгән квартир-остаханә өчен адрес— 400 квадрат метрлы бина диварларын, ике ел ярым үткәч, табып биргәннәр иде Шәһәр советы аны төзекләндерер, рәтләр өчен худфондка тапшырды Министрлар Советы рәисе 150 000 сум акча да табарга булган. Ул арада әлеге өйне (нәкъ шул өйне) әле ветераннар өчен дип Кызыл хач җәмгыяте, әле табибларга квартир өчен дип ортопедия-трав- мотология институты директоры, әле видеосалонмы алырга дип тагын кемнәрдер йөри башлый Ниһаять, үтә дә акти в бер директор ханым (фамилиясе дә Айтова бит!), мәктәп өчен дип, ул өйдә ремонт эшләре дә башлап җибәрә
Ә без’ СССР халык депутаты Т. Миңнуллин һәм РСФСР халык депутаты Р Мө- хәммәдиев. Татарстан һәм шәһәр Советы депутаты Р Валиев КПСС өлкә комитеты җитәкчеләре Р Идиятуллин һәм Р Харис. Профсоюзлар өлкә комитеты бүлеге башлыгы Р Кәримуллин. Министрлар Советында М Хәсәнов. шәһәр советы баш архитекторы М Агишев. ИЗО музей директорлары А Иншаков һәм А Сластунин белән, СССР Фәннәр академиясенең Казан Үзәге башлыгы В. Алемасов. аның ике институты директорлары М Зәкиев һәм К Салихов. Культура Фонды мөдире Г Ахунов. Татар иҗтимагый үзәге. Мәрҗани исемендәге җәмгыять, яшьләр коммерция банкы, ничәмә-ничә кооперативлар, дистәләрчә аерым кешеләр белән сөйләшеп, киңәшеп, хатлашып йөрибез салыйк инде, күтәрик инде шул бинаны, ясыйк берәр ничек Казан халкы һәм кунаклары өчен бер бизәк — белем, сәнгать үзәге, дибез Урманче шунда үзе коляскага утырып булса да йөрер, планлаштырыр, эшләп алыр, дип уйлый идек.
Вафатына бер атна калгач, шифаханәгә мәдәният министры М. Таишев килде Анда эшли башлаганнар инде — дип. башка бер ой тәкъдим итте. «Юк.— ди Урманче мин башка өйгә риза түгел Ул өйне үзем барып карадым, урыны әйбәт Аның ишек алдына да павильон салып, минем бөтен әйберләремне җыярга мөмкин диде Өр-яңа йорт салып. 100 еллыгына өлгертүне тәкъдим итүчеләр дә бар иде Тик, бирелгән өйне дә эшли белмәгәч, бу һаман да сузу, булдырмаска тырышуга охшап кала Күрәсең нәкъ шул көннәрдә (чөнки, мин барып караганда, һәммәсе урынында иде) ИЗО музеи ишек алдында, куаклар астында, беркемгә дә комачауламыйча һәм кайберсенең акчасы да түләнмичә торган берничә зур скульптура эше тәмам ватылып, эзе дә калмыйча каядыр чыгарып ташланган Г Ибраһимов. X Ямашев, В Ульяновның гипс скульптуралары иде алар Ә музей запасникларында Кол Гали, Г Ибраһимов. «Нәфисә- Язгы моңнар- Сагыш- -Гөлсинә- һ б әллә яхшырак хәлдәме’’ Соң Казанда Тукай. Такташ. Туфан Кол Гали. Ибраһимов урамнары кайда да Пушкин. Толстой. Гоголь. Горький. Маяковский исемендәге урамнар кайда7 Болар бөтенесе бер җепкә тезелә түгелме’’ Казан уртасында Ф Шаляпин. Баратынский. К Васильевларга музей булмыйча торып Урманчега булырмы’’ Тукайның Кырлай музеен карарга 80 чакрымга кем йөри дә. Казандагы өе биек, өйрәсе сыек чит-чатка кем йөри’’ «Менә безнең кемебез ул — Тукаебыз' — дип горурланып күрсәтерлекме соң ул куыштагы гипс, кәгазь-кар- тон. фотокопияләрне?
Урманче музее булса, иң әүвәл Тукай һәм аның заманы сәнгатьчә күрсәтелер иде Тукайның Урманче ясаган берничә скульптур һәм нәгышь портреты - Исемдә калганнар . - Шүрәле- - Кисекбаш*. --Казан вә Кабан арты-. «Су анасы- кебек һ. б иллюстрацияләр. ул заманның этнографик экспонатлары — үзе бер экспозиция, үзе бер музейлык!
Ә Татарстан табигатен тасвирлаган пейзажлары, мәшһүр татар һәм башка халык мәдәният әһелләренең нәгышь һәм график портреты. 19-20 еллардан алып 90-елларга хәтле ясаган зур картиналары, акварельләре ничә зал алып торыр һәм татарны бөтенләй белмәгән кешеләр өчен өр-яңа дөнья ачар иде ләбаса. Ә Башкортстан, Казахстан. Үзбәкстан. уйгур дөньясы — үзләре берничә залны биләрлек
Йөзләгән кием эскизлары тагын бер бүлмәне алса, берәмтекләп, яратып җыйган сөлге һәм сөлгебашлары алъяпкыч, чигешләр, тула оек. эшләпәләр, читек һәм ча- б;>та күкрәкчә һәм хәситә ирләр, хатыннар күлмәк-ыштаны камзул яка. чулпы, алка.
беләзек, йөзек. калфак, кәләпүш ашъяулык корамалар Нигә аларга бер урын тапмаска ” •г
Фототека (меңнәрчә фото гына түгел, меңнәр түләп төшерелгән слайдлар һ б ) фототека (җырлары гына түгел, мәшһүр кешеләр белән әңгәмәләре дә ничә километрлы магнитофон тасмасында), китапханә (русча татарча, гарәпч., фарсыча төрекчә инглизчә. франку ,ча. немецча китаплар гына түгел, сәнгать тарих, филология буенча меңнәрчә журнал, җыентыклар һ б), дистәләрчә папкаларда архив (шуның эчендә бүселергә торган ничәмә папка шигырь, шигырь ). тагын гаҗәеп тәртип вә саклык белән җыйган инструментлары оста эш үрнәге булып, пыяла тартмаларда торса ниһаять ишек алдында павильондамы булсын. Кол Гали Мәрҗани Насыйри Дәрдемәнд Тукай. Әмирхан. Ямашев. Ибраһимов. Гафури. Усманов. Муса. Сәйдәш Яруллин Җиһанов. Камай. Батыев һ б ның скульптуралары куелса — татар халкына һәм тарихи һәм антропологик, һәм этнографик, шул ук вакытта югары сәнгатьчә эшләнгән һәйкәл булмас идемени'1 Донья сәнгате белән яхшы таныш кешеләр 90 яшенә багышланган күргәзмәдә «Бу әсәрләр — көнбатыштагы теләсә кайсы музейда урын алырлык- дип чын күңелдән сокланып киткәннәр иде Бәлки без үзебез генә белеп бетермибездер оле аны. Шунда ук видео, слайд, диапозитив әйберләрне карап, җыелып, сойләшеп. музыка тыңлап утырырдай берәр зал да булса, һәм аннан чыгып халык Сәйдәш музеена юл алса, анда чын татар музыкасы тыңлап ләззәтләнсә, шул булыр иде •шигърияттә — Тукай, музыкада — Сәйдәш, сынлы сәнгатьтә — Урманче- кебек өч йолдызның гомер, заман үзе шулай урнаштырган (зиратта гына түгел') мәгънәви халәте
Тарих һәм антропологик дип әйтүем дә әсассыз түгел музейны хронологик тәртиптә оештырганда Урманче биографиясе татар халкы тарихын бер тамчы саф чык суында яисә раушан көзгедәге кебек чагылдырмасмыни'” Гомер башыыың дүрт елын үткән гасыр ахырында уздыруын сөннәткә утыртулары аркасында исендә калдырганын әйтеп ул 90 еллык юбилеена килгән халыкны бер рәхәтләнеп җанландырып алган иде Шуннан соңгы Күл Черкене. Салтык болыннарында аунап үткән балачак. Тукай. Әмирхан. Печән базары янәшәсендә узган «Мөхәммәдия* шәкерте чагы. Урал заводларында эшләү, Тамбов авылларында укыту һәм патша армиясендә хезмәт итү. ВХУТЕМАС һәм Лазарев институтында укып, Мәскәү татарлары белән Асаду лласн өендә кичәләр үткәрү. НЭП еллары Казаны. Сәнгать мәктәбе. 1929 (-боек борылыш елы-) Һәм Черек күл белән беренче 30 еллыгы тәмамлану
Инде икенче иң кочле, иң дәртле 30 еллыгы шул аты үчкере Соловкида 5 ел уздыру аркасында Казанда «халык дошманы - дип танылу. Мәскәүдән куылу, тагын 39 шәһәрдә тора алмау «иреге- белән горбәттә — үзбәк, таҗик, казакъ, уйгур. Балхаштә немецлар һ б халыклар өчен иҗат итү һәм менә, пенсиягә чыгып илгә кайту, соңгы 30 еллыкта Казанда ботен иҗади эшләренең 90 процентын эшләү Дәртләнеп, алны-ялны белмичә адәм күтәрә алмаслык таш блоклар кайтартып кисү. чүкү, уймалау. нәгышь итү уку. язу. җырлау, театр, концертларга, фәнни һәм кунак мәҗлесләренә йөрү милләте эчендә кайнау татар халкының гаҗәеп эшчән икәнен күрсәтү аерым алганда, бер шәхеснең шул хәтле эш майтаруы феномен булмасмы'” не дәлилләр, иншаллп.
Өчесен Җидесен уздырганда һәм болай да халык теленнән, берәр урамга к.хлхоз- га аның исеме бирелсә иде дигән теләкләр ишетелде Аның Идел пароходларында й.рср
......... '• :
че« исемен биреп. шунда елга бер талкыр татар-башкорт жыр ф«- пшые күрт * - • ’ Р фәнни укулар һ б оештыруны да тәкъдим иттеләр Каааи »чги амыц “ ми <sp.uin.in башка материа,л.п
татар студенты булып укырга кергән беренч. югары беленле ...... р-
сам-укытучы булып укытырга кайткан һәм яңадан татар балаларыннан беренче .-ту дентлар алу ниһаять шуннан Сшювкиг. «иатылг.н икән.-и истә т-тып Ка ын хан. an. «ХНИКуМЫН.. Бакый Урманче исеме бирергә кирәклеген Дә Д~и т .әп .-Дладез-р ни .......................................
тәкъдимнәр. " I .гарстан республик... ы хөкүмәт •
Инде МИН. - . ламыича яз. ал-ган тагын бер мауугым калды Ж»Д ____________
Ah s 1 И ■' 1 ’■I" .. I’ '
Антропологик дигәннән, соңгы елларда Б Урманче альбомы чит ил кешеләре кул ларына кергәли һәм татарның визит карточкасы дип таныла башлады Безнең мнл ләтне белеп бетермәүчеләр Бикбулатов, Шәфигуллин. Рахимова. Булатова. Мәхмүтов һ б портретларын күреп -Татарлар шундый буламыни ’• дип сорашалар икән Инде минем портретларга да карап татарлар монголоид шул- дип уйлаулардан аеруча ү. илебез татарлары курыкмаса күп этник төркемнәрне (себер әстерхан һ б татарларны да) үз эченә алган Татарстан республикасы -Әйе татарлар күп төрле шул - дигән фикер
ул” Бервакыт бит күптән язган Мине Иделнең Казанга каршы ярында күмегез1* дигән шигырен дә укыган идек Идел исеменә аның Агыйделе дә. Чулманы да. Зоясе дә керә иде 1917 елда патша армиясендә хезмәт иткәндә Коканд якларында ул -Ямьле Агыйдел буйлары* дигән рәсем ясаганын әйткән иде
Печән өсте. Идел аръягыннан 27-28 яшьләрендәге Габделбакыйның җырлавын авылдашлары кайда тыңлап рәхәтләнделәр икән9 Салтык кичүе булса. Идел шундый тар булганмы9 Яшьлектә тавышы шундый көчле булганмы9 Аны сорашып, язып куясы бар сеңелләре Нәҗибә һәм Сафия апалардан
Әле кәгазьләре арасыннан шундый язмалар килеп чыга - Салихҗан! (Батыевка) яисә Мансурҗан' (Хәсәновка) Бер алачык! Куыш кына табып бирегез миңа Идел буенда' Иделне язасым килә' Мин — Идел баласы, суында коенып, ярында аунап үскән! • Белмим ул хатлар җиткәндерме адресатларына, гарәпчә язылган кәгазьләренә кызыл карандаш белән кыеклап сызылган йә сөйләшенгән, йә күчереп җибәрелгән, дигән сүз
Үзем нәрсә дә булса сорап йөз суы түгүен яратмый идем Алган идек Васильевода бер бакча Идел дә аңа рәтләп күренмәде, су да басты үзен Агачларын төпләп, яңаларын утыртып саттык без аны Шуннан Түбән Осланда танышларында торып, берничә гаҗәеп матур Идел пейзажы язды һәм без ни булса да. ничек булса да. Идел ярында йә сатып алырга, йә салып маташырга урын эзләп йөрдек 1987 ел язында туган районы Кама Тамагы хуҗалары, искерүе тәмам җиткән бер финский ойнең эчен- тышын буяп тирәсен тотып, беседка ясап. Урманчега җәйләрен торырга ярар, дип тапшырдылар рәхмәт яусын' Май аеннан сентябрьгә хәтле торып, ул шунда үтә дәртләнеп эшләде Иделгә төшеп су коенмакчы. «тау астында салкын чишмәдән- миңа су ташырга булышмакчы була иде (Айдар улыбыз ул елны армиягә алынды) Якташлары килеп утыралар, сөйләшеп сүзләре бетми, яисә комачауламыйк, дип. читән артыннан гына эшләгәнен карап торалар Мунча керергә Кече Салтыкка Гайсә Җәләл он алып кайтып йөрде Элек елга 1-2 пейзаж язса, бик канәгать була иде. биредә ул 3 айда 30 лап нәгышь эше язды
Әмма шул елны йөрәген дә бик каты авырсындырды. уңайлыклары булмаган дымлы өйдә үпкәләрен дә зәгыйфьләндерде Шуннан бирле авырулары ешайды, хәлсезләнә барды Шуңа минем аягым да тартмый хәзер анда йөрергә Бигрәк тә Мәс- кәү янында М Горький. И Эренбург. И Ойстрахларның 50 шәр сотыйлы утарларын күргәч, җаным әрнеде Юк. кызыгу да, ымсыну да түгел бу кеше малына Кемгәдер үпкәләү дә түгел Нәкъ әрнү Ниндидер язмыш булган, күрәсең Васильевода су баскач Миңа дача алу килешми — дигән иде Сугышка хәтле Кунцевода зур уңайлы дача алган булган, беткән ул сугыш вакытында Сараенда Коненковның ниндидер эше торган, аны өй бәясеннән кыйммәт дигән иде Инде бусы үзенең сәламәтлеген үк алып китмәде микән дисәң, торак өйләре белән дә шул ук хәл бит --39» тамгасы белән йөреп, берәр шәһәрдә үзенә квартир алу түгел, гостиницаларда да кача-поса- рак кунып үтүенә шатланып йөргән кешегә «Ташкентта — ой һәм остаханә бирүгә — монда кайтырга чакыралар Барысын ташлап, Казанына кайта. «Соцгород»та өй сатып ала — ул поликлиника салыр өчен ваттырыла! Алмашка квартирына якын коттеджларның берәрсен сораган иде. алар да ватылырга тиеш, диделәр Ә хәзер аларга икенче катны һәм янкормалар өстәп яшәп ята әнә кешеләр Инде бу Аитова ханым һәм башкаларны талаштыра торган К Маркс урамындагы 44 нче йорт мәрхүмнең соңгы теләге һәм васыятенә карамастан, мәктәпме, шифаханәме хезмәтен үти башласа. Кече Салтыктан Урманчеларның конфискацияләнгән өйләрен Кама Тамагына тартып китерергә кирәктер Ул менә 50 елдан артык совет авылына медпункт һәм китапханә булып хезмәт итә Музейны шунда ясарга, икенче Кырлай итәргә мөмкин
Иншалла. киләчәктә кешеләр Урманче музеена килеп хозурланырлар Ихтимал Бакый Урманче- дигән теплоходта Идел. Чулман, Агыйдел буйлап та йөрерләр Китаплар язылыр, кинолар төшерелер, диссертацияләр якланыр Күргәзмәләре дөнья буйлап йөрер, татар халкы яшәгәндә. Урманче эшләре дә яшәр, дип өмет итик
Кама Тамагындагы («Чулман Тамак дия иде) куышыбызны «Сандугач оясы* дип йөртә идек Берәр ай гына сайрый икән алар, гөләп чәчәк аткач туктый, диләр Аннан басуларга тургай сайравын тыңларга, Салтыктан күчеп киткән Яшелчә авылларын Идел буйларын күрсәтергә дип машинасына утыртып алып китә иде Гайса. Төш-хыял кебек булып калды алар да Әмма булды' Аларны бихисап дәфтәрләренең берсендә бик матур итеп тасвирлап, теркәп тә куйгандыр, йә шигырь язгандыр һәммәсе килеп чыгар Кулы тигән бер генә әйберен дә җуймыйча, пыран-заран китермичә җыясы, туплыйсы, киләчәк буыннарга җиткерәсе иде
Үтенеч: -Истәлекләр» китабын да сузмыйк чыгарыйк' Теләгән кешеләр, мәкаләләрен язып, безгә җибәрә торсыннар иде Адрес 420039. Казан Мөхәммәдьяров урамы. йорт 29/8. кв 21