Нәсыйхәтләр вә мәслихәтләр хәзинәсе

А'нйусиаил әсәре \ны шәрыкътә дә гаребта дя яратып I/AM.-IUI/KI/I Бу әсәргә чвгаялимнар дә галимнәр һәм боек акыл ияләре да һәрзамин игътибарлы булганнар аңарга мирәҗэгить итканнәр Үгет нәсыйхәтләргә па мәслихәтләргә бии булган бу әсәрне Л7 гасырда Кайкавус исеме лаг иҗат иткән Галимнәр тарафыннан аның Каспий буенда яшәгән I илән кабиләсе кешесе икәнлеге ачыкланган
Әсәрнең авторы һиҗри ел исәбе белән И 2 елда зур булмаган феодал гаи зәсендә доньяга килә. ) зенең әсәрен ул 63 яшендә иҗат и> ■ Кайкавус Кабус намә не иҗат иткәнче борынгы бабаларыннан калган әдәби чиратны яхшылап үзләшт ергәнлеге күренеп тора Ул яшәгән заманда Самарканд шәһәрендә генә дә унҗидедән артык мәктәп мәдрәсәләр була, аларда дин гыйльме белән бер га доньви фәннәрнең дә укытылганлыгы мзгълүм.
Кабуспа.чэ ■ нең эчтәлеге ахлок. кешелек.! ел ек. миһербанлылык, дуслык һәм тәрбия мәсьәләләренә багышлана Ул 1 I бу.п-ктли тора, һәр бүлек аерым бер и-ньялэнс бәян итә Китапның 'I 1> дүрт бүлеге дини әчтәлеклт Ни шенче бүлек ата ананы хормәтләү хакында. 6 бүлек белемне күтәрерг > һәм тәкәббер булмаска пндәүдән гыйбарәт
Кабуснамә не беренче тапкыр татар теленә 1887 елда Каюм Наеыйри тәрҗемә иткән Горек теленә • Кабуснамә- И32. 1705 елларда тәрҗемә ителгән \ның уйгур, үзбәк француз, немец телләрендәге тәрҗемәләре дә бир Мәшһүр шәрыкъ телләре белгече / ■) Бертельс 1953 елда ■ Кабуснамә ис рус теленә тәрҗемә итә һәм бастырып та чыгара Бу әсәрне хәзерге татар телендә бастырып чыгару ихтыяҗы да күптән олгерде Түбәндә ■ Кабуснамә-дан изекләр тәкъдим ителә.
Ата-ананы хөрмәт итү хакында
Әй угылым* Акыл вә инсафлылык ана ананың гыйззәтен һәм хөр мәген үз өстеңә алырга куша. Чөнки баланын нигезе — ата-анадыр. Пи өчен әле мин ата анамны хөрмәт кылам соң дип күңелеңә дә китермә, (.иң белеп тор. алар синең өчен үләргә дә әзерләр.
Әгәр бала акыллы вә белемле булса ага анасының мәхәббәтеннән баш тартмас. \ га ананың бурычы сине ризыкландыру »<> < иие яхшылыкка өйрәтү
Әй угылым! \та ананың күңелен рәнҗетмә Син aia анаңның хакын дин күзлегеннән ригая кыла* алмыйсың икән акыл вә мөрәвәтлек күзлеген нән чыгын ригая кылырга тырыш. Анда һәм бел. ата ана сине чын йөрәк тән тәрбия кылырга иҗтиһад игәләр. Әгәр син аларга карата хата, начар эш башкарсаң ул чакта син яхшылыкка лаек бәндә булмыйсың. Адәм бала сы үз ата анасының яхшылыгын аңлап бәяли алмый, аларның када ренә җитми икән инде ул башкаларның да яхшылыкларын аңлый ал ма< Әгәр син үз балаңның сиңа кадер-гыйззәт күрсәтүен телисең икән, ага анаңны зурлый, хөрмәтли бел. Аларга син нинди хөрмәт күрсәтсәң, балаң да сиңа шуны күрсәтер. Адәм ул җимешкә, ага ана исә җимеш бирүче куакка охшыйлар /Кимеш куагын яхшылан тәрбияләсәң аның җимеше дә яхшы һәм татлы була. Шуңа күрә дә ата анаңа кадер хөрмәтне күбрәк кылсаң, аларның догалары да сиңа тизрәк ирешер, кабул булыр...
Мирас алу нияте белән, нәфеслелек белән ата анаңа үлем теләМӘ. Чалсызлыктан ярлы булсаң га. акыл ягыннан бай булырга гырыш. Чөнки мал байлыгына караганда акыл байлыгы күн тапкырга артыграк. Акыл белән мал туплан булса да байлык белән акылны табып булмас. Җаһил, надан бик тиз ярлылана. Әмма шуны бел — акыл ул шундый кыйммәтле бер нәрсә ки аны угры да алып китә алмас, ул утта да янмый, суга да акмый.
' pin ая кылу кайгырту, олылау игътибар игу ■' иж-1и1иы ит у тырышлык курсатү
Акыллы бала һөнәр өйрәнер. Чөнки һөнәрсез акыл ялангач тәнгә, оятны белмәгән адәмгә гин. Менә шуңа күрә әйткәннәр дә инде белем ул акыл көзгесе дин.
9 бүлек. Картлык һәм егетлек хакында
Әй угылым' Син нинди генә шәп егет булсаң да. акылың синец аты булсын. Юк. мин сиңа егетләргә охшама дияргә теләмим Син егетлегеңне камилләштерүдән туктама, җиңел табигатьле булма, сабыр булырга ты рыш. Бөек акыл иясе \ристотель Егетлек акылсыхтыкның бер күрене ше ул*. дип әйткән. Җаһил егетләрдән булма, чөнки җаһиллектән төрле бәлаләр туа. Егетлек вакытыңның кадерен бел. мәгънәсезләргә вакытыңны сарыф итмә. Картайгач елан, зарланып уфтанып у (ырудан мәгънә бхл маг Беркайчан да үлемне исеңнән чыгарма. Үлем картларны да яшьләрне дә аямый ул...
10 бүлек. Нәфесне тыя белүнең күркәмлеге һәм ризыклану (ашау) тәртибе турында (өзек)
... Хикәят
Бер вакыт Сәхиб Исмәгыйль бик Сәхиб Габбад үзенең дуслары һәм кардәшләре белән мәҗлестә утыра иде \paiaii берәү кулына бер кабым ризык азды. Аның ризьн ында бер чәч бар иде. Сәхиб 11<мә(ыйль моны кү pen <Әй фәлән туган, кашыгыңдагы чәчне алып таш ла urn >л кеше ашын куеп торып чытып китте, Сәхиб игә икенче бе|>әү(ә аны кире алып килергә боерды. Күпмедер вакыттан алар икәүләп кайтып та килделәр
Сәхиб әйтте: «Әй туганкай* Нигә син ашыңны ашап бетермичә торып чыгып киттең*. диде. Теге кеше Минем ризьн ымдагы чәчне күргән кешенең ашын ашау миңа килешле түгел иш җаван кайтаргач (ә хиб бу сүзләрдән бик нык оялды
Әй угылым! Аш вакытында үзең белән генә мәнпуль бу 1 (оныннан гына ризык бүлергв боер. Бу мөнәсәбәт белән шуны да искәртим Халык НЫҢ гадәте ике төрле була Кайберәүләр ризыкны беренче бх лып алалар, аннан соң гына башкаларга бүлеп бирәләр ә бә( (исләре иң әүвәл ризыкны башкаларга куя. аннан соң гына үзләре алалар, (.оңгысы мәртәбәле, зыя лы затларның ысулы, ә беренчесе игә сәясәт халкының ысулыдыр
Әй угылым' \(н вакытында кашыңны < алын удырма аш хуҗасына фәлән ризыгың яхшы, ә фәләне начар димә Мондый сүзләрне аш о»лейдә сөйләү һич урынсыз
Әй угылым' Инде ризыклану тәртибен белдең, хәзер шәраб эчү тирги бен дә бел. Чөнки шәраб эчүнең дә урыны һәм тәртибе вә кагыйдәсе бар
Шәраб эчү хакында
Әй фәрзәнд" Мин сиңа шәраб эч дин тә. эчмә дин тә әйтмим Чөнки яшь егетләр карт кешенең әйткәнлеге өчен генә у................... ... аерылмый
лар 1л е( чагымда миңа ia күп үгет нәсыйхәт бирделәр Мин ы аларны ка бул итмәдем
Әй фәрзәнд' Әгәр шәраб эчмәсәң. ике дөньяда да файдасын табарсың, халык гайбәтеннән котылачаксың. мин дә синец иң якын дустың бу лырмын Әмма син яшь егет. Белен торам, синең яшьтәшләрең сиңа эчерми тынычланмаслар. Шуңа күрә яман дуслар белән бергә булганга күрә бер ялгызың утыру хәерлерәк.
Әгәр инде шәраб эчәргә уйласаң, ничек эчәргә кирәклекне бел. Аны белмичә генә эчсәң, ул сиңа зыян булачак, белен эчсәң, агуга каршы торыр. Хакыйкатьтән дә шулай ич: Әгәр ризыкны, яки эчемлекне чамасын белмн ашасаң яки эчсәң, ул зыян китерә.
Әгәр күн эчелмәсә. эчкәндә чамасыннан узылмаса. мондый чакта |ке теләр әйтүенә караганда) агу агуга каршы тора ала диләр. Әгәр ашаганнан соң сусап калсаң, өч тапкыр шәраб эч. әгәр сусамаган өч сәгатькә кадәр сабыр кылу кирәк. Чөнки ашказаның ни кадәрле таза, исән булмасын, барыбер ашказапына чамасыз ашау һәм эчү авырлык китерә. Ашказаны өч сәгать дәвамында ашалган ризыкны сеңдерә һәм бавырга җиткерә, ба выр кешенең барлык әгъзаларына бүлә, әгәр нәрсәседер артык булса, аны эчәккә җибәрә Сигез сәгатьтән ашказаны бушан кала. Әгәр инде атка залының шундый көче булмаса ул ашказаны түгел, ә кабак корсак кына булып кала.
Шуның өчен мин әйткән дә идем, ризык ашаганнан соң өч сәгать үткәч кенә эчемлек эч дин... Исерек чагында кая да булса чыгып йөрмә. Lila раб эчү өчен сахрага. бакчаларга барын йөрмә Әгәр барсаң, өеңә кайтып җиткәнче исермә, өеңә кайткач исер Адәмнәр үз өйләрендә патша булса лар да. сахрада ялгызлары гына...
Эчемлекне эчсәң дә ике өч кәсә эчмә. \и.1пы күн ашаудан, эчемлекне күп эчүдән сак бул. Күбенгәнче эчен исерү мөнаеиб эш түгел Шәрабны бер йотым, ризыкны бер локым азрак эч һәм азрак аша.
Эчкечеләрнең ике нәрсәләре бар: берсе авыру, икенчесе диваналык. Чөнки эчкече исерә дә махмырлый. Әгәр исерек булса — дивана ларга, махмыр булса авыруларга тиң була. Эчкечелек гадәте ул начар авыру белән бәрабәр. \дәм йә диванага, йә авыруга әйләнгәч мондый эш белән шөгыльләнү нигә кирәк'
Шаяру, мәзәк сөйләү, шахмат һәм нард уйнау әдәбе турында
Әй фәрзәнд! Шаяру начарлыкның башлангычы дигәннәр. Шая рып. кимсетә юрган сүзләр белән кеше күңеленә тыкшынудан сак бул. Исерек вакытыңда шаярырга тырышма. Чөнки барлык яманлыклар, на чарлыклар шаяру tail килен чыга да инде Әдәпсез сүз сөйләүдән оял Ан дый сүзләрне шахмат яки нард уйнаган чакта сөйли күрмә, юкса икегез арасында ызгыш чыгын калуы бар Шахматны ла. нард уенын да күн уйнама. Әгәр уйнасаң да акча куен уйнама. \кчасыз уйнасаң гына әдәп кысасына сыяр Бик яхшы шахматчы булсаң да акчага уйнап. бозылып беткән һәм яман ат казанган адәм белән уйнама. Нард вә шахмат уйнауның да мәгълүм бер тәртибе бар: беренче булып шахмат фигу расын алырга тырышма. Беренче булып аны көндәшең сайласын Әгәр нард уйнасаң уен сөякчеләрен дә көндәшеңә бир. ул беренче булып сайлап алсын Исерекләр һәм бозык адәмнәр белән бер кайчан да андый уеннар уйнама, әгәр уйнаган да акча куеп уйный күрмә \лар белән бәхәскә кермә (ип дөрес сөйләгән 1ә. алар аны барыбер ялганга чыгарачаклар. Шаярх гаеп түгел түгелеп, ләкин сакланыбрак шаяр Шаяруның да чамасын белү кирәк Яман, начар сүзләрне сөйләү ярашлы эш түгел.
Эн фәрзәнд! Үзеңнән гүбәнрәк кеше белән шаяр, яки бөтенләй дә
шаярма. Кадерем китмәсен дисәң. үз тиңдәшләрен беләк генә шаяр Үлар сиңа шаяру белән җавап кайтарсалар да гаеп булмас. Чамасыз күп шаяр ма. чөнки ки|к>геннән артык шаярч адәмиен кадерен киметә iturrepai. Keinenapni нәрсә әнкәң шуңа лаек җавап ia алырсын. ни кылсаң шуны күрерсең дә. Берәү белән дә сугышма, чөнки сугышу акыллы вә көчле кешеләр эше тү гел. яшь балаларга гына хас гадәт Әгәр кем белән булса сутыша калсаң, теленә килгән әшәке сүз белән сүгенмә, килешүгә урын калдыр, битсезлек күрсәтмә. (оңгысы бовык. кабахәт кешеләргә генә хас сыйфат. Мөлаем, әдәпле, ихтирамлы булу хәерлерәк Тәкәбберлек тә начар сыйфатларның берсе. Үзең башкара торган .ипләреңдә тәртибен. чамасын онытмасаң гына кешеләр гайбәтеннән азат булырсың
Ундүртенче бүлектә Гыйшык һәм аның гадәтләре турында бәян ителә Үта үз угылына сабырлыкның өстенлеген аңлатырга тырыша Бер нәрсәгә яки кемгә дә булса мөкиббән китеп гашыйк булуның нәтиҗә ләрен гыйбрәтле хикәятләр белән исбатларга гырыша
Кеше егетлек вакытында гашыйк бу.к а аның гаебе юк Гыйшык тотканыңны белеп калсалар да < иңа i асбе юк Ләкин картлыкта гашыйк булып калсаң., карт кешене кем дә кичермәс Синең күзеңә барчадан да матур күренгән башкаларның күзенә ямьсез булып күренүе дә бик мөм кип... Шуңа күрә кеше алдында аңа теге яки бу нәрсәне бирмә, аның ката гына пышылдап ни дә булса сөйләм.) чннкп халык сина шикләнеп ка раячак.
16 бүлек. Мунчага бару турында (Мунчаның файдасы вә зыяны турында)
Әй фәрзәмд' Мунчага бару ихтыяҗы ту* а. беркайчан да ашап туйган нан соң барма, чөнки бу бик зарарлы һәр кон мунча) а бару tan la файда юк Адәмнең сөякләре язылып, йомшарып китә Шуңа күрә кешенең габи rare һәркөн мунча таләп итә башлый, әгәр барма< а барлык әгъзалары аның кагын калгандай була. Гюдән тынычлыгы өчен мунчага көн аралаш бару яхшырак.
Җәен яки кышын мунча) а барганда иң әүнәл салкынча бүлмәдә утыр Болай эшләгәндә җисемгә яхшырак була Уннан соң исе бүлмәгә кереп бе рәр сәгать у гырып чык. буыннарыңа (энеңә рәхәтлек кил» ек Шуннан соң аерым бүлмәгә чыгын юынып алырга la була
Мунчада озак утырма. Кайнар суга керен утырма. Бик каты кай нар яки салкын суны өстене койма Коена юрган суның урта җылы лыкта булганы хәерлерәк. Тагын шуны ia белен тор әгәр мунча буш булса, ул синең бәхеткә булыр YKI.LT ияләре дә мунча буш бул са бәхет елмайган була дигәннәр Мунчадан (энеңне, чәчтореңне яхшы лап корытмый юрый чыгын китәргә ярамын Юеш чәч белән өлкәннәр алдына да бару килешле эш (үгел Кыскасы, мунчадан яхшылап кипми торып чыгып китү акыллы кешенен нпс сүтел
Мунчаның файдалы жын да. зыянын ia белдең, инде мунчш а кер (әч< \ тчупең ярамаганлыгы)) га бел ( ары с\ авырх ы нәкъ шуның нәти җәсендә барлыкка кило. «)гәр бик каты сул аган булсаң әз генә гчәргә мөмкин
Акыл ияләренең бер гадәте бар алар мхичадаи <«>ң шунда ук аерым бер бүлмәдә бераз гына йоклан алалар һәм шуннан ссҗ гына кайтып кнгәләр.
ДайНУЛЛИН
<|>из<и<» ия <|шимаре камамдагы
Татар әдәбиятын свючеләр һәм киң катлам җәмәгатьчелек бу айда күренекле әдибебез Гомәр ага Бәшировки 90 яшь тулуны билгелиләр
Мәгълүм ки. татар совет әдәбиятын Гомәр Бәшировның күпкырлы, киң колачлы иҗатыннан башка күз алдына да китереп булмас иде. Аның тормышны тирәннән аңлап язылган хикәяләре. • Намус*. ‘Җидегән чишмә* кебек романнары күптән инде бер татар халкы байлыгы гына булып калмыйча, илнең башка халыклары һәм кайбер чит ил телләренә дә тәрҗемә ителделәр, кешелекнең гомуми рухи хәзинәсенә әйләнделәр.
• Казан утлары* журналы үзенең күпсанлы укучылары исеменнән Гомәр ага Бәшировны күркәм юбилее белән котлый, аңа бәхет, саулык һәм иҗат уңышлары тели.
Әдип үзенең 90 яшьлеген яңа публицистик әсәр язып каршылады Биредә шул язманы тәкъдим итәбез.