ГОРЬКИЙ ӨЛКӘСЕ ҖЫРЛАРЫ

r ин аларны кече япьтвн үк тоеп. I ишеген үстем
Әнием мине й«ж [ латканда. мәсәлән Кем бишек
не тирбәтә до. кем сиңа җыр лар ко й л и • Ай.
былбыл, яшь бала, вине н шатлана . дип. йомшак
җылы куллары бе лон аркамнан сыйпый сыйпый күңелгә
кой сеңдер» иде Мин сабый өчен бу моң. күрәсең иң
яхшы йоклаткыч булгандыр. Чоики йокы аралаш -Әкият
сөйлә. әнием дисәм дә ул мина янә дә -Кем сине җандай
«оя. баш тан сыйпый' Ул ә нкәң -. дип шул ук кәйне койли
торган иде һәм мин шуннан, аның шомырт кара I хәзер
генә алар ан ак ИНДС1 талымнарын тотып, үзем дә
ниләрдер мырлый мырлый, күзләремне йомып куяр идем
Былтыр минем әнкәмә җитмеш тулды Үземә дә илле
тирәсе Уйлан уйлап куям да шаккатам гомеремнең бары
унс игез елы үт кан икән ә нкәм янында' Күптә н инде, күп
там без аерым аерым икән Мин Казан калада гомер игом
Ә ул Кольчугино дигән шәһәрдә яши
Сагына, күрәсең, бердәнберен Күңеле ту ладыр
кайчакта Җырлыйдыр да шулчак, елыйдыр да Хат язарга
тотынадыр җыр белән Кем синең әчем кайгырып яшьләр
койган? Ул - әнкә ң..
Әбием дә җырлап яшәде Канлы сугыш еллары
беткәндә
Очар булсаң. кара карга. Изар
идем комигыңа; Изарга
капотың кара. Ерак булды ике
ара
дин сузар иде дә. яудан KaAiMaiuii улын кого кою төрмәгә
гарылыр иде
Инде шушы юллар авторы үзе дә бер зпман армиягә
мвЛаен озатканда, түзмәде мишәрләрчә җырлан җибәрде:
ТЪшлараисМ ген» кирдем Нара су кара
армии. Шил кара су. кара армии Нез
аерылышырга балл»»
Әле генә китерелгән мигаллар Горький Я1Ы
татарлары җыр мирасының нами бер кисәт е. өвете 1Г11Ә
Берчак шулай кулыма Казан утлары» журналы
11985 ел. 2 сан зләтеге Шунда Мидхәт Фәйзуллнннын үз
туганы Җәүдәт Фәйзигә караган ист.пекләренә тап булдым
Укыдым да. исем китеп куйды композиторыбыз Җәүдәт
ага егерменче еллар азагын да Иш авылы д игән җирлектә
(элек Сергач, хәзер С.пасск районы укытучы ла булган
икән Әйдәгез шуннан бер ««лейне укып китик
■ .Әйтүе сәер бу авылда татар кәйләрен бөтенләй
тиярлек җырлый белмиләр Берничә рус җырын татар
«үзләре белән җырлаган булалар да. шуның белой эш бетә-
Килешен була моның белән Әмма заманасы нинди булган
бит' ■ Бөтен авылына берничә генә кеше дөньяда электр,
телефон. телеграф барын белә Газета журнал дигәннәрне
авыл Советы яздыра да. укытучы алдыра ■ дип дәвам итә
Мидхәт ага шунда ук Үзебездән ост ик ул чакта бит әле
радиоалгычлар да бул маган Артистлар да. хәзерге кебек
Казаннан килеп, концертлар б иреп йөрмәгәннәр. Шу лай
буят ич. яшьләр нәрсә ишетсен лә, нәрсә белсен. НИНДИ
көйләргә җырлагтан ди * Тагы бер озек китерәм • Без бит
кирәгенчә җырлый белмибез . диештеләр Белгәнегезне
җыр лагы.г ялгышсагыз, мин төзәтермен, тик ачуланыштан
булмасын- Шуннан скрипкачы |Җ Фәйзи үзе X Г I бу
авылда бик таралган Балахна- коен уйнап җибәр» егетләр
дәррәү җыр башлый
Егет егетлегем игә.
Ат зчерл бурштда
Йчрз.-еш чыдый илмыи
Чыгып кита урамга
М«-Н« ДИГӘН «роЛЬКЛор үрИӘТе ИЧ бу’
Күренекле музыка белгече Мәхмүт Нигь м.»тҗинов
безгә Татар хтыык җырлары- ки таплары белән таныш
Татарстан һәм Мәе коү нәшриятларында 1970. 1976 1984
еллар да басылган бу җыентыкларда тат арларның юрте эт
ник группалары яшәгән олкә pre публикалардан язылган
җыр мхзыка үриои «әрене ң жиле йөздән артык горе бар lib
ларнын Ml ы Горький өлкәсеннән атынган Әле алары та
утыз татар авылының бары уникесеннә н ten» языла аи
IH3
M
сорыйлар Ә сорагач, Телисең Теләмисеңме. <’ин
җырларга тиеш һичшиксез, җырларга' Тавышын. моңын
дәртең бармы аныгын соран тормыйлар Хуҗа кеше: ■
Кычкырын җырлап җибвревң. минем ла күңел бу ла' тип
канатландырып тора Кунак ларның хәйләкорлвре (миңа
гына тимоеен- нәр янәсе': хуҗаны яклап, утка ялкын өстәп
Әйдә. давай, җырла, агай Ялындырма Әйт берәрпе'
Җырлый белмәсәң. сөйләп бир Әллә ашарга дип ке нә
килдеңме’ ■ —кебек өндәү- кыстау сүзләре белән тәмам
интектерәләр тегене
Кунак нишләсен соң. җырлый б илгеле. Камка
авылында -Әхсән бәете-и. Кочко-По- жаркида Саб ир ны.
Актүк җирлегендә -Та ли бәете н, а Андреевкача— •
Ташкай •ны...
Инде исемнәреннән күренгәнчә, бу бәет ларне ң
барысы да. татар фольклорына хас буларак, аерым шәхес
ларга багышланган
Югарыдаг ыларның беренчесендә < Әхсән голованы
югалтучы Усман азанчының олы у.ты катгый гае пләнә,
икенчесендә ни өчендер җәза алган (абир язмышы
тасвирлана: Елашмагыз. туганнарым, изгеләр дә җәфа
чиккән диелә анда
Бәетләр- дигән җыентыкта Хәмит Ярмн безнең
заманнарга якынрак килә барган саен, бәетләрдә социаль
могнв көчәйгәннән көчәя бара ди дә. мисалга -Тали
бәете>н китерә Шулаен шулайдыр да. мөгаен. әмма ләкин
Тали бәете- дә. алда күрсәтелгән Ташкай да. безнең
заманнардан шактый ерак чорда чыгарылганнар һәм без
аларда ■ элек кеге дастаннардагы кебек, эпик герой образ
ны сурәтләүне һәм тон вакыйганы шу т образ тирәсенә
туплауны күрәбез Бу бәетләрдәге эпик геройлар патша
түрәләре һәм байлар! a каршы күкрәк киереп көрәшүче
батырлар ите п сурәтләнәләр (Ярмн X Бәетләр Та тарстан
китап нәшрияты Казан 19150. .31 бит)
Талины (аның чын исеме Фәйзулла Сә й фетдннов)
Актүк авылы бае Мизан мулла үзе урынына солдатка
җибәрмәкче Ләкин эше барып чыкмый Тали буйсынмый
25 ел буе качкын булып яшәргә мәҗбүр Текстта алар бар
да ча!ылыш тапкан
Горький өлкәсендә. әйткәнемчә, иң тарал гаи. нн
популяр ике нче бер бәет Ташкай га аерым тукталыйк.
Чәнки бу бәетне бел мәгон җырламаган бер генә татар
авылы да. бер генә авыл карты да юктыр Аны хәтта урта
яшьтәгеләр дә. хәзерге буыннар да белә. Якташларым аны
Мәскәүдә дә. Горький белән Казан каласында та.
илебезнең башка шәһәр .■әрендә кирәк нкән. шундук
җырлап би
СССР Фәннәр Академиясенең Тел. әдәбият һәм тарих
иш титулы хезмәткәрләре 1958 елда булган экс педиция
вакытында шул бәет licit 11 строфасын Татар Маклаука
авылын да яшәгән 53 яшьлек Билал Бәдретднновтан язып
алганнар Шул ук елны шул ук кол лсктнв. Үндреевкага да
тукталып, авыл карты Мөхәммәди Бугроптан 1886 елгы*
iari.ni 12 строфа өстәгән. Хәмит Ярми үз чиратында. Камка
авылы кешеләре Хәмзә Мәҗетдннов һәм Хәбирә
Исмаеваларны да тыңлап, бает күләмен тагын да үстергән:
бу юлы 18 стро фага Горькийлылар Гомәр
Минһаҗетдинне. Котдус һәм Рәшидә Абдюхановлар да.
галим нәр үтенгәч, ялындырмый нитми • Ташкай • ны
җырлап күрсәткәннәр.
Бәетнең язылу чоры әлегә билгесез. Хәмит Ярмн
халыктан бу турыда XIX йөз урталарында булган хәлгә
карата чыгарыл ган . дигән сүзләрне кайчандыр ишеткән.
Әмма мондый мәгълүматларны -<|*әннн як тан
ачыкланган, дәлиллә нгән фикерләр, дип кабул итү хата
булыр-, ди Мәхмүт Нигъмәтҗанне (Татар халык көйләре
Казан Татарстан китап нәшрияты 197(5. I бит) Знн нәт
Фәтхуллнн. мәсәлән Ташкай, ны Пугачев хәрәкәтен»
бәйләгән (Исхак Зәбиров Җәлил һәм җәлнлчелвр Рус
телендә Казан. Татар стан китап нәшрияты. 1983. 40 бит)
Кем белә бит. бәлки шулайдыр да. а бәлки ул аннан да
алларак Степан Разин чыгышына бәй ледер? һәрхәлдә,
сораулар, әлегә җавапсыз сораулар.
Ташкайның туган ягы Андреевка авылы Элегрәк аны
Мегер авылы дип йөрткәннәр. Әнә бәеттә до:
Метер акылымны чыккан чакта
Кычкырсам чыкмыйдыр ан
дип әрни Ташкай туган җиреннән куыл
Бәет җырлаучыларны тыңлаганда Таш кайиыц
качкын икә нлеген дә сизәсең
Кара урманнарда качын йорим.
II акламыйча татлы йокымны
Нн өчен ул шундый юлга баскан соң.’ Җанак ЭЗЛӘП
баш ватасы юк Патша закон нарына. Бикчәнтәй кебек
морзаларга, мул ляларга каршы кыю чыкканы өчен Шуңа
да аны берничә тапкыр ТОТаЛар. Тотылгач. бил геле. (
сбгрго куатар Әмма Ташкай аннан ла
.Ун .itetf чакрымнан качын килям Калык
йолдыз минем
Инде мен» ул туган иле ндә. үзенең туган авылында
Караңгы твннзрдэ айлар калка Кайгылы
кешегә йорергл.
Миңа да бер годай язган икән Кайтып
тугин илне курергз..
Байлар, руханилар аны кабат эзәрлеклиләр. кабат
кулга алырга тырышалар Ташкай гагы качу ягын карый Ул
башта Анды авы лы аша бармакчы Әмма анда А.ти мул
Тотсам. тереләтә тунар идем
\нды иленең \ли мулласын/
ди Ташкай ачуына түзә алмагач Инде
нишләр! . , (В1 1ИП Г,Ч,М| <| И > л икенче
якка юл ала Бу юлы Парша. Иш авыл Боэлаулар аркылы
<>ш үзәге Васнльга кузгала Bapai ы и. t шактый озын илл»
чакрым нан ла артык. Еракмыни бу ара анарга Себерлэр
i.m качкан Ташкайга'' <• шу.тай да борчыла баһад ир
1/арша белэн Бозлар арасын Пинск
караңгыда баршың'1
ди
Лакин Караңгылык дошман түгел ана. ки ресенчә
юлдаш, ярдямче. Әмма дгинманнары алда икән
Парша бел-m Бозлау ирасында Колта
кибек солдат тезелгән.
Сугышыр да идем солдат белән Баксам
кистән бавым озелган
Кучка (куак) да тобендә яткан пакта
И фрак явадыр ла Позема Бирешмәс та
идем Бикчәнтәйгә Унау бәйләнделәр
үземә
Шуннан Ташкай кулга алына, җәзага тартыла.
Кар тавыннан ары озаталар, Туган илдә
бетте кон генам.
дип хушлаша ул якташлары-авылдашлары белой
соңыннан
Пичәмә еллар үткнн б ит ул чактан' Шу Лай булга да
онытмый халкым Ташкаен 1<)к иш та. халык җыелган
җирдә яле до ШШГТеЛО ерак еллар авазы
Ташкай кебек батыр юк иде Җәяләрдән
чыккан ук иде
../Кыеннарда СХ1Ы11 лирик кәйләр до еш яшырый
Мохмүт Нигьмәгжанов бу турыда болай яза Халыкнын
гасырлар буе ка мнллшнкш! кой салите. кичерешләре.
тарихы иң изге һәм тиран хнглоре хыяллары болар
барысы да озын кийлордо. \ tap тыңлаучы иың иң ночка
күңел хисләрен уяталар. i иран то йгылар, кичерешләр
доныкына алын ки
Моның шулай нканлеген торле җырлардан
елаулардан Һам хатта туй /кырларыннан алынган мен.»
бу юллардан күрвссн Т) й. Дусларым, сеаләргә нилар
булган, ике күзе ң» канлы яшьләр тулган i <>й. ду»
ларым «Адом башларына хосрот нитә Порше и.»
ларыннан да алаша i Хзизә кы> i Бер карында яткан туган
сеңелем муснгынама атланып елыйдыр i Буран ta II.IH.IH
бу ран>). (.и|н>рт.> йорен ло малсыз кәйнаң үа
туганнарын ай я» була |.н|пил-П 1 Дамам итүне ң кирәге
бармы HK.HI'
Втекаем ызбаң сатамдыр.
Салла гына гүте.» сарайдыр Каеным
ыиниы кабыктыр Кабык кына цгсл
тәмуксыр
Заманалар авыр, михнәтләр күп д ин юкка гына
җырламаган бабаларыбыз Ә ш\ лай да алар бирешматми.
сынмат ан бот < »хь> гэн. Шаянлык наянлык, җор
телләре белән шундый кые нлыкларны да җиңгәннәр Ун
дреевка авына оянвинаре ниан. Л имагорлар җырын
ишеткән бар
Мужик абый. кайт илеңә. Иген
чачеп китәрсең Трубкаңны сука
ясап. Чабатаңны җигәрсең
Мондыйларны белгечләр .toper, такмак дин атап
үтәләр. Шулай икә н шулай бул сын. Тик аларны бездә •
Такмаклар дин беркайда .та. бер җирдә дә әйтмнләр Кар
тош кое Челбәй•. йә -кыска кой кыска күт д иләр дә
җырлыйлар та җырлый лар
Без үзебез Казанныкы
Казанда тумасак ги
Алдыйсың* Валлаһи' Казанда
тумасак та. Смярбез матур
яр.чуты Матурлар булмаеак
ти
Халык җәүһәрләре Шулай дин язын куйдым да.
пакь шул исемдәге телевизион тан шыру үзеннә н үзе иска
Тиште. <)ле күшәп Tyie.T генә бит ул бар иде. Аны алын
баручы II Ка дыйрои ничек ТЫрыЩЛЫИ күрсәтте ул
чакта үле сойлән. үле баянда уйнан. үле үк бсрцн ен
җырлатып Лә булма* а ма1нит<«р.м1ы аркылы ӘЛЛӘ
кий җирләрдән һәм .1ДЛ!» кемнәрдән язын алынган,
элеп» безнең ксктак ишелмәгән борын 1Ы җырларны,
бәет кой-ләрне гыңлалыр и |е «•» Мәскәүдән кплгии
Хыял ансамбл«'ис1«
■ Ннҗгар такмаклары н хәтерли»елме ■ Нинди
алкышларга күмелде ул' Шуннан язын алган тасмамны
куям да. Йорик алла нишли Бу бит безнең яктагыча нәкт.
Мишәр, ланча д ин куанам шуны тыңлый гыцтый
11|ии|>ессииналв җырчылар башкаруын ia • Олы
катның тузаны җырын да без бик яратып тыңларга
күнеккән Баксаң аның туган я! ы I epi ач ягы. Горький
олкәсс
Олкәнрҗ тыңлаучылар I* Наһаис* баш картында
Урман ны да яхшы хәтерлилар Моның белән ой гер! ә
леләгин шу i яклаш җырчыбыз X Бегичев ни очен берәр
Hum rap коси үз нр«и рамма< ына кыс тырмый икән'
Баянчы I* Кхрамшнн да бил ■ безнеке ул Бочко Пожарки
авы тыннан
laiapciaii җыр Һәм бию аш амб.те д» үз репертуарына
Тирле лобок <|миьк_|>р »лс мен! lupiJHHHH 1>чиан
аерым HoMepiap >>гр
Минем фикерсмҗ». Кат анда фольклор reaipi.1
1Н'Шлыру турында да хйларла вакы! җитте- 1HII әйтеп
үткән иде п|юф>ч соү» III Барымсаноа бу м.м к.ч.нә карага
яптыәр газетасында iw-штырылгаи түтәрәтл ш гил янында
Моның белән ки.лсшми м*>мкнн түтм