СИБГАТ ХӘКИМ МӘКТӘБЕ

стәлек-мәкаләмнең башына шушы җаваплы исемне куйдым да. үзем уйга калдым язганнарым аша мин шул мәктәпнең булганлыгын һәм аның асылын ачып бирергә бурычлымын бит Сибгат Хәким мәктәбе Нинди соң ул мәктәп9 Безнең заманда «Фәлән-фәлән шагыйрьнең традициясе» дигән төшенчә яшәп килә Ул төшенчә минем аңыма иң тәүдә Маяковский исеме белән килеп керде, аннан соң инде -Тукай традициясе- дигән төшенчә аңыма сеңде
Күптән түгел Украинаның Запорожье шәһәреннән җибәрелгән сораулар арасында Павло Тычина традициясенә ничек карыйсыз9» — дигәне дә бар иде Шуннан соң; «Тагын нинди шагыйрьләрнең традицияләре бар икән9»— дип уйлап куйдым Җитмәсә, безнең бит хәтта -Фәлән шагыйрь фәлән шагыйрьнең традицияләрен дәвам итә-.— дип язганыбыз да бар Сибгат Хәким үзе дә бер мәкаләсендә, традицияләр хакында сүз башлап, туган авылындагы бер картның «Алай булса, син. энем. Габдулла Тукай урынында калган кеше икәнсең-.— дигән сүзен искә төшерә «Тукай урынына калу » бу бик тә тирән һәм мәгънәле сүз Тукай язганнар, әлбәттә фәкать Тукайныкы, әмма аның урынына калу аны дәвам итү — икенче мәсьәлә Традиция дигәнебез дә. бәлки, ул иҗатчының төп иҗатыннан тыш. әмма иҗатка нык бәйләнгән үзенчәлегедер9 Шагыйрьнең иҗади үзенчәлеге һәм иҗади эшчәнлеге аның үз мәктәбен барлыкка китерәдер Татар поэзиясендә Сибгат Хәкимнең мәктәбе барлыгын без һич икеләнми әйтә алабыз һәм шушы мәктәп Сибгат Хәким традициясе дип әйтерлек аның үзенчәлекләр эченә ала Нинди үзенчәлекләр соң алар9
Сер түгел. Сибгат Хәкимнең иҗаты — тик үзенә генә, үз табигатенә генә хас иҗат Шигырьләрендәге, поэмаларындагы уй-моң агышын, интонацияләрен, алымнарын икенче берәүнеке белән һич тә бутап булмый
Сибгат Хәким поэзиядә Тукай белән теле ачылган, аңа мөкиббән киткән шагыйрь. Тукай аның җаны, сулышы булмышы
Сибгат Хәким — татар шигъриятенең үткәне, бүгене, киләчәге хакына җанын фида кылган шагыйрь Ул — яңа исемнәр, шагыйрьләр эзләүче, табучы һәм үстерүче9 Шагыйрьләргә ярдәмче
Язмамда аның менә шушы ярдәмчелегенә ныграк тукталырга уйлыйм да Әйе. Сибгат Хәким мәктәбе-традициясе Шул мәктәп, шул традиция мине дә читләп үтмәде
1958 елның кышында без — башкорт шагыйрьләре. Мостай Кәрим Гыйлемдар Рамазанов. Шәриф Биккол. Муса Гали — Казанда үткәрелгән -Татар шигыре төзелеше» дигән дискуссиядә катнаштык һәм берничә урында шигырьләр укып чыгышлар да ясадык Безнең белән бергә, татар шигъриятенең вәкиле һәм безне озатып йөрүче буларак. Сибгат Хәким дә катнашты Ул яңарак язылган «Суд залыннан» дигән циклыннан шигырьләрен дә укыды Шул чакта ул. кайсыдыр очрашудан соң, үземә килеп «Шигырьләреңне Казанда чыгарыйк Миңа җибәр. — диде Уфага кайтып кулъязманы аның исеменә җибәргән чагымда Үземне суд залында, сезнең хөкемегез алдында итеп хис итәм» дигәнрәк хат та яздым Шулай итеп, күп тә үтми, минем «Сөю сүзләре- дигән, татар телендә чыккан китабым дөнья күрде (Аңа карата шул елда ук Гали Хуҗи. Г Миң- нуллин. Р Гәрәй иптәшләрнең рецензияләре чыкты Ул 1962 елда иде «Булган бит заманалар'* — дип эчтән генә уйлап куям хәзер)
Әйе. заманалар булган Сибгат Хәким белән беренче очрашу да 1958 елда түгел, ә аннан сигез ел алданрак иде Казанга минем тәүге килүем Максатым — Казанга стажировкага киткән Баулы кызын Сабан туеннан эзләп табу иде Барырга дигән утны йөрәк-
И
Гмин берликГКОНГЗСПН* 67>П*аЯЛЭ" та6авмз Дидс Шәриф омлэнерг» дип алдан китте «мЖиХнГ РЯ^М Алдаи С"И '"-п ™ *-₽*» -рвштык ■. Мак
2LS.H..H С-баИ„т^- Анда мәхшәр' Безнең кал печән
(U3MIM. ........ ..... гя.р -знал ап Л,Н ИП₽М Т”*ГвЧ* жы,ны «6У очрашу маете наел ганда
?я.п Х<- „ Р’ Р булдм* Ул ’н-лар. Сибгат Хамим белой Гали Хужи иде пеиче Kvnemve ’’ra™,*P"' я’лэн Шариф Бикколга алар барсы да таныш. а минеи бе-
Бе3 ЧИРЭМ вС7ГИЛ- табын «’₽«“« Минем кебек .кияү егете-мең аиг.и
ЯТРГ’ ШУЛ ГЫНа КИ₽а* И"Р-«иеи януы түгел, аякларның и..рү салате да П" J „ • 'eV И ‘раигкаи вакытларда мии бу халма мо» Тори гат агай алии ул кешемен мин булганын оныткандыр да ә минем «чей
ул хакта сүз кузгалту гарьлек тоелды Безнең шушы тәүге очрашу белой соңгы очрашу лар арасында (соңгысы 1986 елның 13 июнендә, яшәргә 20 кон гомере калгач, больницада булды) утыз алты ел гомер эчендә Казанда. Мәскәүдә. Алма-Атада Уфада Труско- вецта очрашкан вакытларда ниләр сойләшкәнебезне хәтерләп бетермим әмма шуларның берсе нык истә калган
Рәсемдә: (сулдан уңга) Наҗар II •<><*. Хәсән Туфан СиЛ.-ат Хаким. Гмйлс.ч.ыр Рамазанча 1972 ел
1967 елда «Учительская газета .да минем -Татар теле- «Правда «ди • Аккаеннар-шигырьләре басылып чыккач, татар әдипләренең миңа карата ихтирамнарының ин югары K--KI.K I .1 җитвои чагы булды Моны Х-кои ага Туфами m тгл,|раммаггн1—и да. Сибгат Хәким белән Гариф Ахуновның «Москва- кунакх.ш— • ил ■ м-""м ' ■ •«•■' - к-
pen сойләгән сүзләреннән дә аңлап була иде Икенче кони- !--ы -р !>•■; >ч- » 1 -,л >г Хәким һәм мин ЦДЛда бергә онләшеп торганда, юпм -г >нд - Ибраһим >■ . ....
кытта аның Татарстан Язучылары союзы идарәсенең рәисе чегы) миңа -Булмасэ син ойдә. Казанга кайт- диде'* Ә мин шаяру катыш -Кайт түгел кил' дип жааап биргән идем Ибраһим агай үзенекен аяга сордг -К>« кайт'- Мин .чарга jp вүргаи очен икми 1ПК.Ч1 •-•H i- Р '"'" Hill*. WB—УФҢИ1 ШИШ
күчте Икенче конне иртән кунакханә буфетында чиратка килеп <-ас- .■ «л и I «г .’ агай Ул шунда ук үаенчо әкрен гена гурыд ; Каз»"”* ввм
ларга китәргә туры килә инде диде Мин кычкырып м елмайды Аннансоңмин -Алайбулгач синен арттай м-.. «арда гомер буе марилар белән аралашып яшмек Бгэмгн ала»--».» авылы- дип остәдем Әлбәттә Казанга китү уйлары бгр ваиы кергәне булмады. " ул елларда инде Әмирхан Еники .ш м- н
туфр.«п. т.—Р жиб-ру -.«р «»-’“Р с-бг-’ ■' --Р- "" — • "• Р
»р-.- м; „7 к, ..——. «Р.-Л-. • ................................. ................ »«»-" —-РФ--М- *-PV”
аңладым
Без бертуган халык әдипләрендә, бер караганда, Уфада яшәдең ни. Казанда яшәдең ни — шигърият вчен аерма юк Ә Сибгат Хәким белән тын алышыбыз ук бер иде. Гомумән. татар әдипләре белән, бигрәк тә шагыйрьләре белән. Уфада торган килеш тә. Казанда яшәгән кебек яшәлде һәм яшим дә Шулай түгелмени’ Үземчә иҗатымның иң зур әсәре дип санаган «Иблис» поэмасы «Агыйдел» журналында түгел. » «Казан утлары»нда басылып чыкты Аның чыгуында гына түгел, языла башлавында да Сибгат Хәкимнең катнашы бар Ул поэманы язу уе башымда озак йөрде Тәүге исеме «Мәтрүшкә» иде 1972 елның апрелендә, шул поэмага бәйле. Кавказ сугышы герое, мәшһүр Шамилнең урысларга әсир төшкән җирләргә — Дагстандагы Гунибка да барып кайткан идем инде Шул елның август аенда Сибгат Хәким белән Хәсән Туфанны Уфага чакыргач (ул хакта X Туфан хакындагы истәлектә җентекләп язылган), икесен дә Башкортстанның тау якларына. кешеләрнең Агыйдел аша басма салып кына йөргән урыннарга. Боҗән районына алып бардым Бөтен дөньяга билгеле булган Шүлгән тау куышын кереп караганнан соң Агыйдел күпере аша «Волга»да үз хуты белән чыкканнан соң. Агыйдел буендагы агачлар төбенә табын җәеп, ашап утырганда «Иблис» поэмасының эчтәлегенә бәйләп Мәдинәдә яшәгән Татарстаннан киткән татар кешесенең (элекке мулланың) язмышы хакында сөйләдем Сибгат Хәким шунда ук: «Бүгеннән башла Харап булуы мөмкин».— дип өзеп әйтте Мин башладым Озак эшләдем Тәмамладым Үзебездә басылуына ышандым чөнки күптән түгел генә А Твардовский истәлегенә багыш-ланган «Шагыйрь үлеменә* һ б берничә шигыремне, корректурасы килгәч, югары урындагыларның әмере буенча, журнал битеннән алып ыргытканнар иде Поэманы Сибгат Хәкимгә җибәрдем Ул үзенең сорау билгеләрен куя-куя укып, геройлар хәрәкәт иткән урыннарга ачыклык кертүне теләп, кулъязманы кире кайтарды Карап чыктым Яңадан Казанга китте Ьәм «Казан утлары» журналында басылып чыкты
С Хәким. «Казан утлары» журналының редколлегия әгъзасы буларак, поэма хакында редакциягә язган хатында (ул хат журналның 1988 елгы 4 нче санында басылды) әсәргә булган карашында, аңа биргән бәясендә — аның олы җанлы кеше хәстәрлеге ярылып ята Мин кем аның өчен’ Мин бит башка милләт, башка халыкның шигырьчесе түгелмени’ (Дөрес, поэманың геройлары Зөя буенда туып үскәннәр) Әмма С Хәким очен иңтәү- дә поэзия бар, ул аның өчен бар нәрсәдән дә өстен Бары тик тар күңелләр өчен генә безнең араларда чикләнү — җир арасы, милләт һәм тел арасы булырга мөмкин (Җәя эчендә шуны да әйтмәкче булам шушы истәлекне язган көннәрдә «Казан утлары» журналында басылган Риза иптәш Шәфиевның мәкаләсен укырга туры килде Ул бик күп еллар элек Уфада, очраклы рәвештә генә башкорт әдипләренең әңгәмәсенә юлыкканын яла Башлап язучы бер хатын-кызның роман язганын ишеткәч, башкаларның шуңа шатлануын диалоглар аша күрсәтә дә. шундый нәтиҗә ясап куя «Барсының да йөзендә сөенү куану, канәгать елмаю Нилектән’ Җылы атмосфера, җылы теләктәшлектән Ә бездә?» — ди
Сибгат Хәким тарафыннан хупланган, аның белән ризалашкан һәм поэманы укыган редколлегия әгъзалары аша үтеп дөнья күргән «Иблис» поэмасы хакында безнең бер әдибебез Уфа -едагогия институты студентлары һәм профессор-укытучылар исеменнән, поэма зарарлы әсәр дип. аны фашлап Үзәк Комитетка язды Ул мәсьәлә белән КПССның Татарстан өлкә комитеты шөгыльләнде Әйтәсе килә «Иптәш Риза Шәрәфиев. әсәр хакында сездә куану, канәгать елмаю Нилектән’ Җылы атмосфера, җылы теләктәшлектән Ә бездә’»)
Сибгат Хәким мәктәбе-традициясе дигәндә «Казан утлары»нда. шагыйрьнең минем поэма хакындагы ^хатларыннан башкаларына игътибар итсәк, анда ундүрт хат. ундүрт кешенең иҗаты тубында хәстәрлек — бу әле редколлегия әгъзасы буларак кына Ә «Халык язмышы — шагыйрь язмышы» дигән китапка төпләнгән башка мәкаләләре’ Анда халык, шагыйрь, туган тел хакында уйланулар, ничәмә шагыйрьнең иҗаты турындагы фикерләүләр Күпме көч. энергия (шигырьләр язудан башка) кирәк1 Димәк, табылган1 Шулар арасында минем хакта да бар — «Ут күрше» дигән китабыма баш суз Баш тартмаган. вакытны жәлләмәгән, язган Ә ничегрәк язган әле1
Әйе, Сибгат Хәким миңа карата бик игътибарлы булды Күңеленә хуш килгәнмендер яраткандыр, бәлки, минем аны яратканны белеп тә яраткандыр Казан телевидениесе миңа багышланган ике тапшыру оештырды Беренчесендә (1977) режиссер Әхтәм Зариповның тырышлыгы һәм ихтирамы көн кебек ачык иде Икенчесендә дә (1986) шулай ук Шуларның икесендә дә Сибгат Хәким катнашты, вакыт тапты Телевидение камерасы алдында аның бер язусыз-нисез оста сөйләве дә хәйран калдырды Бу аның тагы бер үзенчәлеге, талантының бер кыры иде
Икенче һәм соңгы тапшыруда катнашыр өчен баруыма аерым тукталмакчы булам Казанга килеп, кунакханәгә урнашуым белән Сибгат Хәкимнең өенә шалтыраттым Ул минем тавышны ишетү белән «Нигә озакладың’ Сине котеп утырам Радиога барабыз Кил1 • — диде Опера театры янында очрашырга сүз куештык. Килдем Ул көтеп тора 158
Безнең Башкортстан әдипләре арасында Сибгат Хәкимгә караш бер төрле булмады Кайсыберәүләр яратып җиткермәделәр, хәтта яратмаучыларны да табарга мөмкин иде Кем яратмаганны ул үзе дә белде һәм моңа һич кенә дә исе китмәде чөнки үз бәясен үзе белә иде йөзәрләгән шигырьләр, унарлаган поэмалар язмыйча хәтта «Күңелем Ленин Гк юн сөйләшә.. .Башка берни дә кирәкми ■ «Әй. язмыш язмыш- -Җил исми яфрак селкенми.. -Кайда да йөрәктә.. -Фазыл чишмәсе- -Бу кырлар бу үзәннәр, кебек ши-гырьләрен. җырларын гына язса да — халык күңелендә яшәр очен. халык шагыйре булыр өчен шул җиткән Мондый язмышлы шагыйрь булу һәр кешегә тәтеми Белмим ни өчендер шигъриятне бөтен нечкәлеге белән аңлый белгән дусларыма да Сибгат Хәким нең барып җитмәгән чаклары очрый иде Андыйларга кызып китеп мәсәлән «Иске портфель игеннәрен җыйган, көзге кыр сыман* дигән .алларның Муса Җәлил образына нинди штрих икәнлеген -исбат, иткәч кешеләрнең -Бәй. кара әле әй • - дип аптырап, сүзсез калганнарын да күрергә туры килде Әй, чын поэзиянең серле гади деге!
алдымда
Безнең бергә булган көннәр Тукайга 100 ел тулу бәйрәме алдыннан иде Казаннан киткәндә шул 100 еллыкта тагын да очрашуны күз алдында тотып. Кырлайдан кайтыш лый. аның туган авылы Күлле-Кимегә дә керен чыгарга да хыялланып, аерылыштык Без июнь аенда бәйрәмгә килдек, ә Сибгат Хакимне Тукай бәйрәм.-нә бер атна калгач больницага салганнар Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет академия театрындагы тантаналы кичәдә дә. Кырлайда да Хәсән Туфан белән Сибгат Хәким берсе арадан бөтенләй китеп икенчесе чирләп катнашмадылар С Хэкмм авыруы имчле булуына карамастан. Тукай көннәрендә катнашырга теләп, тәмам егылганчы больницага кермәгән
Бәйрәм үткәч. Сибгат Хаким янына Мостай Кәрим белән икәүләп көрмәкче идек ми ңа берүземә генә керергә туры килде Хәле элеккегә карагайда жиңел .я т-ннканен үзе дә Мөршид., ханым да әйткәч, тынычлана төштем Минем баш сүз белән чыккан ике том лыкныц беренче томын нәшриятта бүләк итеп биргонлекләрен әйте -Икенче томына язып үзем җибәрермен" дип тә куйды __
Әй. өмет' ШУЛ өмет эчендә авыру шагыйрь белан саубуллаштым Мин ишек т-бемә җитәр чакта гына • Рәхмәт'- - диде Бу аның миңа әйткән «оңгы сү » булган икән . л сүзе 1986 елның 13 июнендә әйтелгән иде. ә инде 5 нмяьдә аны җирләргә килгәч табуты янында ШУШЫ соңгы сүзен кабатладым Бүген дә кабатлыйм
Сибгат агай Хәким искитмәле уй-моңлы иҗатың очен. халык язмышы белән ..... .................. аның үткәне белән горурланып шигърият өчен. халкың киләчәге өчен кайгыртып һәм янып яшәгәнең очен сиңа мең рәхмәт1*