ТУГАН ЯК АВАЗЫ

азай арты авылларының исемнәре каян килеп чыгуын сорап, соңгы елларда миңа да хатлар язалар Мин бу өлкәдә белгеч түгел, бу мәсьәлә белән махсус шөгыльләнгәнем юк. Фән-гыйлем өлкәсендә минем егерменче гасыр башы татар әдәбиятына һәм халык иҗатына караган азмыкүпме хезмәтләрем бар. Авыл исемнәренә килсәк, моңа инде мин туган як табигатендә, җирендә сакланып калган тарих авазларын интуиция белән генә сизә алам. Ә интуиция ул — фактлар белән дәлилләми, шуңа күрә минем бу өлкәдә бик нык ялгышуым да бар. Шулай да минем тәҗрибәкүзәтүләремне уртаклашып карыйсым килә. Авыл исемнәренең тарихын өйрәнгәндә мин түбәндәге ике концепцияне нигез итеп алдым. 1 Авыл исемнәре шул тирәдәге урман, елга, басу, шунда үскән агач, шул тирәдәге рельефка һәм шунда тереклек иткән кыргый хайваннар, кошларга бәйле рәвештә ясал2. Казан ханлыгы рус дәүләтенә кушылганнан соң кайбер авыллар рус түрәләре, землемерлар тарафыннан исәпкә алынган һәм кәгазьгә язылганда рус теленә якынайтып үзгәреш кичергән. Димәк, кайбер авылларның исемен русчадан татарчага таба чыгып эзләргә кирәк. Менә шул ике концепциягә нигезләнгәннән соң мин мондый нәтиҗәләргә килдем. Болгар заманында тау сүзе урынына «мар» сүзен кулланганнар. Бу турыда шагыйрь Н. Думави әйтә. «Бу чокырлар да бар да болгарлар уры, болгар мары» ди ул. («Юлда» шигыре.) Моннан ачыла: тау итәгенә урнашкан Кукмара — һич тә марича «ике (кук) мари» сүзеннән алынмаган, ә Күк Тау сүзеннән ясалган (Күкеле тау яки Куаклы тау булырга мөмкин). Идел өстендәге Моркваши — Map (тау) куышы булып чыга. Урманлы текә тау астына урнашкан Поши тавы авылы (Балтач районы) «Поши мары» була, документларга ул Пиҗмара дип кереп киткән. Мөрәле авылы (Арча) да шулай: ул авыл ике яктан тау белән уратылган, үзәндә утыра. Ул — Map иле. Урмары — Ор тавы. Каймары — (Дөбьяз ягы) — Каен тавы. Күл кенә авылларның исеменә «ил» сүзе нигез булган (халык, төркем, бер күч мәгънәсендә). «Ил» сүзеннән чыгып без байтак авылның исемен ача алабыз. Ләкин шуңарчы бер әйберне искәртеп үтик: борынгы Казан арты (Арча-Әтнә-Дөбъяэ, Балтач. Чепья-Кукмара-Саба төбәкләре) тоташ кара урманнан һәм тирән сулы елга, күлләрдән торган. Бик борынгы заманнарда, әлбәттә инде, бу якта исәпсезхисапсыз киек кошлар, кыр хайваннары яшәгән. Монда кыр казлары, торналар, аккошлар яши торган аерым төбәкләр булган, табигатьнең кайбер сәерлекләренә очрап, бу кошлар вакыт-вакыт колония булып монда кышлауга да калганнар. Торналар бала чыгарган регион — Торна иле (хәзер Төрнәле. Олы һәм Кече Төрнәле авыллары) дип исемләнгән, ул якларда әле дә булса кайбер басу, елгаларны (Сикертән, Гөберчәк авыллары тирәсендә) Торна басуы. Торна елгасы дип йөртәләр. Киек кошлар бик консерватив: ата-бабаларының элек бала чыгарган урыннарын алар хәтерләрендә биш, ун мең еллар буе буыннан-буынга тапшырып, саклап киләләр. Бу бигрәк тә, аккошлар мисалында күзәтелә. Аккошны бер төбәктә «акку», икенче төбәктә «ку» дип йөрткәннәр. Дәрдмәид шигырьләрендә моңа мисаллар күп: «Тонык елгыр күлләрендә каңгылдый аккулары», яисә: «Гөрләсә су. чыңласа акку һаваларда очып...» Бәс, шулай икән, Дөбъяз. Питрәч якларындагы Ташлы Кавал, Кавали авылларының исемендә «Ку иле» дигән сүз ята. Землемер. яки түрәнең документка «Ковали» дип язмый хәле юк. Сөн буенда Аккүз авылы бар (Актаныш районы). Аның болынына һәр елны булмаса да, ара-тирә берәр пар аккош килеп җәйли икән. «Бабайлар каны тарта», күрәсең. Аккүз авылының да исеме К башта Акку булгандыр, аны документка гына шулай .Аккузөво» дип юганнардыр. Тагын шунысы кызык Дөбъяз төбәге Ку иле (Ташлы Кавал) внындагы Б- к нарат авылы кешесе Хәбибулла Әхмәдуллин музыкабыз тарихында беренме буларак марш — Аккош маршын иҗат иткан Әби-бабалары тапшыргандыр апа бу моңнарны. Безнең халык җьф- ларында аккош бик еш телга алына. Димәк, атабабаларыбыэ аккошлар белән бергә гомер сергән безнең. Инде «ор» сүзенә килик. Бу бик хикмәтле сүз. Бер урында ул калкулыкны, икенче урында чокырны, еченче урында коры елганы аңлата Шулай да тарихка яңадан аккош килеп кера Кесмәс суы буендагы тау битен бабайлар «Ку орысы» дип йерткәннвр Шуннан авыл исемнәре Югары Ку орысы. Урта Ку орысы. Түбән Ку орысы. Ку орысы башы, Ку орысы почмагы Рәсми документларга ул .Корса, дип кергән һәм соңгы заман халкы аны Курса, Курсабаш. Курса почмак дип йертә башлаган Габденнасыйр Курсави үзенең аккошлар илендә туып-үскәнен белдеме икән! «Ор» дигәннән, бу сүз мәшһүр Арча исеменең нигезендә дә ята Әйткәләп, юга- лап карадылар имеш. Арча авылының исеме «ар. сүзеннән, ягъни, шул якта яшәгән удмуртларны «ар» дип йөрткәннәр Тагын бер гипотеза- имеш, аның тау битендә «арча, агачы үскән. Ничек инде Урта Азиядә үсә торган бу артыш агачы тик торганда гына Питрәчтә, Сабада, Теләчедә түгел, нәкъ менә Арча тау битенә генә килеп үскән! Алай булмый бит! Арчаны күргән кешеләр белә ул Казан елгасы буенда борылмалы тау битенә урнашкан Аны әле заманында бер елга урталай ярган 6улг»ш кыен, ди гарәп мәкале Өч еиле авылдан килми әлеге исем, ә «оч иле. диген сүздән Калын урман эченәрәк керә-кере. авыл салып, ил нигезләп килгән бабайлар аерым тер- рчуорч.л.рчч «ЫРОЛОО. о-ы—ыры.ч 6-ЛГ.ЛЫ, — л„ ур„»ы. —ч.р ШучМ». Кмчыы-чр |ч-Р>->~ -о- WM болч. Ә «.». мочдп ИМ"Н - -Р •»«•- —Р- Р“ ~Г чың ОЧЫ Шуччч. - очы. 6... Ы..ЧЧ ТңМ ',0— ««-У-•—«»• к™ пич.ч булып -open **»"«• КышплуччЫ ’«ы- чч-Л- очлрры < — "прч) бор Ачыпм шуч.Ч бч. «ЛР. ОЧ .уб.ч оч. ы.чч ™. Кышмучы» "~»М чччовро ,Ы 17» билгеләнгән уртада Кышлау, Кышкар авыллары. Казан елгасына — кенбатышка таба аның очы — Кушлавыч, Кышлау очы. Кенчыгышка таба бер очы — Оч иле (бу авыл хәзер бетерелде, кечкенә авылларны бетерү дигән зарарлы шаукымның корбаны булды. Ул авыл Казан елгасының яшел хәтфәле, артышлы тау битенә урнашып, гасырлар кичерел ята иде). Кышлауның икенче читендә тагын бер Оч иле, монысы Тукайның аяк эзләрен саклаган Өчиле авылы. Тукайның Казан артында йөргән, яшәгән бөтен авыллары бик борынгы заманнардагы киек кошлар, кыргый хайваннар тулып торган тарихка бәйле Гадәттә, мәктәп балалары «безнең авылның исеме каян килеп чыккан?» дип авыл картларына мәрәҗәгать итәләр. Кемнәр соң алар бүгенге авыл картлары? Аларның бик күбесе Октябрь революциясеннән соң туган буын. Бу буын авыр еллар кичкән, шахталар, метро салган, колхоз төзегән. Бөек Ватан сугышы узган. Элеккеге тарихи риваятьләр белән шөгыльләнергә вакыты булмаган аның. Шуңа күрә бүгенге музейларда авыл исемнәре турында бернинди фәнгә, тарихка туры килми торган җиңелчә хата мәгълүматлар тулып ята. Кызганычка каршы, авыл мәктәпләре укытучылары балаларны шуңа ышандырып тәрбиялиләр. Мин бервакыт Арча районы, Сарай Чокырча авылында, узышлый гына агай-энедән сорадым: — Бу авыл нигә алай дип исемләнгән? Ике-өч механизатор, күзләрен дә йоммыйча, миңа болай диделәр: — Монда элек зур чокыр булган, авыл уртасында сарай булган... Мондый аңлатулар, әлбәттә, примитив, һәм музейлар, мәктәпләр андый хата юнәлештән ерак торырга тиешләр. Бу темага радиодан ныгышларымның берсендә мин Курса авылының исемен алда әйтелгәнчә, кешеләр урнашканчы ук анда яшәгән аккошлар колониясе булуга бәйләп -Ку орысы» дип аңлатып караган идем. Ләкин примитив уйлаучы моңа риза түгел: аңа әнә теге ансат юл, наданнарча фикер йөртү юлы ошый. Ул яза: Курса мәктәбендәге музейда, ди, бу исемнең каян алынганлыгы мәгълүм. Элек ди, ул тирәдә куе урман булган, чыршы, усак, юкә үскән ди. Ярый, монысы шулай, урман калын булган. Әмма теге иптәш сүзне кая таба бора: «Безнең борынгы бабаларыбыз юкә кайрысыннан чабата һәм төрле башка әйберләр ясаганнар. Алар юкә каерысын «Курс» дип атаганнар. Менә шуннан авылга Курса исеме бирелгән булса кирәк». Ә бит, беренчедән, «курс» түгел, «курыс»; яшь юкә кәүсәсеннән июнь аенда тоташ салдырып алына торган тышча. Икенчедән, тарихка бик тирәнгә китсәк, безнең болгар бабайлар чабатаның ни икәнен дә белмәгәннәр, алар күннән тегелгән аяк киеме кигәнШундый ук примитив аңлату Казан артындагы авылларның берсе— Күәмгә карата да кулланыла. Имеш, «куам» сүзеннән Күәм барлыкка килгән, ди. Хатларның берсендә Балтач районындагы Шода авылының исемен дә шулай өстән генә примитив аңлаталар Имеш, бу авылда элек марилар яшәгән, Казаннан күчеп килгән татарлар бу авылга бәреп кергәндә, имеш, марилар төнлә чыгып качканнар, үзара «Шуди, шуди» дигәннәр, ягъни "акрын, акрын». Шуннан Шода авылы исеме барлыкка килгән. Мондый аңлатулар — көлке Әгәр мәктәпләрдә дә шулай аңлаталар икән, бу инде көлке генә түгел, ә зарарлы да Беренчедән. Күәм авылыннан татарлар җирле халыкны куып чыгарганчы авылның исеме булмаганмыни? Марилар «шуди. шуди» дип чыгып киткәнче Шода авылының да исеме булмаганмы? Әгәр мәктәп музейларында шундый материалар бар икән — болар тарихны бозу, болар интернациональ тәрбиягә хезмәт итми Авыл исемнәре тарихын тикшергәндә өстән-өстән фикер йөртүгә, примитивлыкка, ә дөресрәге наданлыкка юл куярга тиеш түгелбез. Әйтик, Көтек авылының исемен ниндидер бер мәзәккә нигезләп, кемдер кемне көтеп торганга шулай аталган дип аңлату — намуссызлык. Ул юл белән китсәң, эш бик асат Сикертән авылы чокырга урнашкан. «Ай. шуны сикереп узарга иде»,— дигән берәү Менә сиңа аңлатма. Борбаш дигән авылда аучылар яшәгән, алар бүре башын капкаларына элгәннәр. Арбаш дигән авылда арба ясаганнар Мәскәүдәге Арбат урамыннан атлы арбалар узган, шуңа шулай исемләнгән Болай аңлату — халыкны алдау. Алдарак мин ни өчен Казан артындагы авылларның исемен ачыклаганда җир өсте күренешләрен нигез итеп алырга кирәк дигән идем? Бу — зур тарихи мәсьәлә Бик борынгы заманнарда бабаларыбызның эур-зур дала киңлекләрендә яшәгән, күчмә халыклар булганын да онытмыйк. Дала ул диңгез кебек, көн барасың, өч көн, бер атна, ай барасың. Анда гел бертөрлелек. Инде дә килеп шул далада бер кое, бер таш, бер түмгәк очрадымы — күчмә халык өчен бу зур вакыйга Аңа исем бирелми калмый Менә шул ландшафт үзгәрешенең кадерен белгән борынгы бабалар кан. рух буенча тапшыратапшыра бер сыйфатны саклаганнар. Ул — чишмәгә, елгага, калкулыкка, тугайга, үзәнгә, чою рга. урманга үтеп, чүлгә, терлек-хайванга, киек кошка, кешегә караган кебек карарга, аларны хәтергә шигъри бер рух белән беркетергә һәм сакларга. тапкыр исемиерен үэгерткэннер Моңа йе алпавыт җирбиләүчелеге. йе патша администрациясенең кайбер җир-оештыру чаралары, кайвакытта сыйнфый кереш моментлары тәэсир иткен. Урындагы энтузиастлар, ни ечендер ене шул вариантларны ойрәимилер Хәтта кызыксынмыйлар да Әйтик. Арча районы Геберчек авылы утыз бишенче елларда «Кече Му» дип йертелә иде. Күршедә Сеҗе авылының да эстәме нсеме бәр иде — Мурья Мусич. Каян бу? Казанбаш авылы да ике исемле Аның теп исеме— Кармыш Аның янындагы рус авылы ике исемле — -Четыре двора татарларда — Өстеял — (онда Постоялый двор булган) Аның янындагы Тыңламас авылының да -«•"-« исеме — Александровка. Арча районы Чиканас авылыннан сугыш ветераны. Казан университетының рус филологиясе бүлеген тәмамлаган Госман Әхмәтое яза -Безнең Чиканас аеылыи элек Алич Тархан дип те йәрткәннер Латин хәрефләре белән язылган бу штемпель басылган кәгазьне үземнең күргенем бар Авылның тагын бер нсеме бар иде. ачыклагач та хәбәр итәрмен» Менә бу инде — тарихка керерге омтылу, мондый кызыксынуда мин авыл исамене грамоталы монәсебет сизем Бу инде Курса сүзен чабата ясый торган курыска кайтарып калдыру түгел. Югарыда сейләгениәрдән бары тнк бер гене иетнҗә ясарга мамкин авылларыбызның исемиерен ачыклаганда бик сак булырга, алариы ачканда нейрохирург кебек эшләргә кирәк Шул ук вакытта бәхәссез нәтиҗәләргә дәгъва кылмаска, версияләр белен күбрәк эшләргә кирәк Бу фараздан нәтиҗә асау. алариы документлар белән беркетү — монысы инде шул елкәдә хезмәт итүче галнмиер эше Казан артының ифрат бай табигате эченә килеп ил-йорт коручы бабаларыбыз. теге, күчме заманнардагы бабаларның кан буенча тапшырылган ене шул сыйфатларын эшкә җиккәннәр Бер авылның да исеме очраклы тумаган, моны аксиома буларак кабул итәргә кирок