ТАЙГАК КИЧҮ

Мин кабат- кабат 1938 етнын май аена әйләнеп кайтам. Унбишегерме көн эчендә ашык-пошык, a ер via бер салкын канлылык, игътибарсызлык, хәтта җирәнүле караш белән, халыкның 1905 1917 еллар революцияләре дулкынында күтәрелеп чыгып, шул революция җинүе өчен фидакарь көрәшкән, кан койган, әмма бөгелмәгән, һаман әле бөек көрәш сафында калган газиз уллары һәм кызлары бер гаепсез, нигезсез «халык дошманы» дип гаепләнделәр Өлкә партия комитеты һәм пленумы әгъзалары, шулай ук Верховный Совет депутатлары, халык комиссарлары, галимнәр, язучылар, артистмәхрүм итәргә дигән хөкем чыгардылар Мин, мөгаен, яшь булуым аркасында, бәхетлеләр лар, карт большевиклар, башка сонет оешмалары җитәкчеләре күз дә йоммыйча үлем җәзасына хөкем игелде Азларына гына «шәфкать» күрсәтеп, алариы ун-унбиш ел төрмәгә, әгәр д.< инде аннан үлмичә алай-болай чыга калса, биш елга барлык гражданлык хокукларыннан төркеменә төрмә җәзасына тартылганнар арасына эләктем Казаннан сон Бөгелмә. Уфа. Свердловск, Чнләбе, Төмән тирмәләрен кичтем Бу юл бик авыр узылды һәрбер гөрмә йөрәктә кан саркып торган төзәлмәс ачы яра булып катлы Әле хәзер кырык елдан сон да ул төрмәләр, камералар. карцерлар төшемә керсә. мин куркып, саташып, шабыр тиргә багып, тетрәнеп уянам Эссе җәй айлары Тоткыннар белән шыгрым тулы камералар ятарга түгел, басып торырга да урын җитми Парашалар тулып ага Сасы ис бугазны буа Ашарга коры паек Су юк Төрмәдән төрмәгә Столыпин вагоннарының кысрык камер а бүлмәләрендә >. у черәләр Анда да бар ризык балык. Анда да - тәүлегенә бер кружка су Казан төрмәсеннән бу юлны без, «аеруча куркыныч биш җинаятьче», бергә башладык. Беренчебез — яңак сөякләре калкып торган зур кара күзле, калын, кара чәчле Мәхмүт Әбҗәлимов һич борын төшерми, кайгырмый, нинди дә булса бер кызык уен. сүз табып кына тора Икенчебез — Мәхмүткә капма-каршы, тәбәнәк, юан. әмма гаҗәеп матур сынлы— Гений Измаилович Республиканец Казанда В И. Ленин музеен оештыручы, аның беренче директоры Өченчебез — атлет гәүдәле Николай Васильевич Акимов. Дүртенчебез — Арда.]ион Михайлович Нижегородцев, киптерелгән балык төсле ябык. Сары чәчле Зур пыялалы күзлектән. Гел хәвефләнеп, тынычсызланып тора. < Алда бер әйткән идем инде: Мәхмүт тә. Николай да. Ардалион да — бу хәлләр килеп чыкканчы комсомол җитәкчеләре булып эшлй- гән егетләр Бишенчебез — үзем Без беренче тапкыр 1938 елның көзендә Казан вокзалындагы Столыпин вагонының бер караңгы, тар камерасында очраштык. Менә шуннан башлап бик күп еллар бергә булдык — уртак камерада .утырдык, бер кашыктан ашадык Ахырында Колыма приискаларына кадәр барып җиттек. - II Поезд Төмән станциясенә килеп туктады. — Мөгаен, безне монда төшерерләр. Иртәгә Октябрьнең егерме бер еллыгы бит,— диде Мәхмүт, тимер рәшәткәгә колагын куеп тынлап— Әнә. овчарка чиный, алырга килүләре анык. Әйтеп тә өлгермәде, конвой башлыгы йөгереп килеп, безнең каме- ра-купеның йозагын ача башлады. — Чыгыгыз! Әйберләрегез белән! Тизрәк! Атылып-бәрелеп тамбурга чыгуыбыз булды, күзләребез чагылды: перрон ап-ак, беренче күбек кар төшкән. Хуш ис. кар исе. Тынчу камерадан соң сулап туя алмыйбыз — Төшегез! Ап-ак кар түшәлгән перронга төшәргә өлгермәдек, тагын боерык: — Тезләнегез! Кыбырсымагыз! Мондый әмерләргә без инде күнегеп беткән — вагоннан төшкәндә, вагонга менйргә әзерләнгәндә тоткын җиргә тезләнергә тиеш. Яңгыр явып, перрон измә пычракмы, хәзерге кебек тездән кармы, конвойның эше юк — тезлән! Бу юлы да карга чумып тезләндек. Бер генә кат чалбардан, суык балтырны чеметеп алды — дерелди башладык Паровоз сузып кычкырды да пошкырды, поезд китте — Басыгыз! Берәм-берәм, марш! Без — биш тоткын. Ә безне каравыллап төрмәгә алып барырга алты конвоир һәм бозау хәтле бер эт килгән. Бигрәк зур «илтифат»! Төрмә капкасы янына җиткәч, конвой башлыгы безне туктатты да конвоирларга пышылдап кына ниндидер бер боерык биргәч, вахтага керде. Без стенага таба елыштык. — Алло, алло.— конвой башлыгының телефоннан сөйләшкән карлыккан тавышы ишетелде—Иптәш начальник, аеруча хәтәрләрне алып килдек. Кая олактырырга? Без кычкырып көлеп җибәрдек. Конвой шашып калды. - Сез нәрсә? Сез? Акылдан шаштыгызмы әллә?— Аннан гадәти әмерләрен бирделәр: — Тезләнегез, контр кисәкләре! Тагын карга батып көрткә тезләндек. Ә үзебез елмаябыз Инде икенче ел төрмәдә утырабыз һәрберебезгә зинданны шәп чәпәгәннәр. Ләкин һаман әле үзебезнең бу хәлгә - арестант булчыбызга. бигрәк тә аеруча куркынычлы җинаятьче. халык дошманы бхлуыбызга ияләшеп бетә алмыйбыз. Менә нн өчен конвой башлыгы «аеруча хәтәр» дигәч, без пырх итеп көлеп җибәрдек Әмма бу көлүебез хәерлегә булмады - кар эчендә тезләнеп. сәгать тән артык көтәргә туры килде. Тешләр-тешләргә сугылып. шакылдап, каз 2 тырап, туңып, күгәреп беттек Тагын бераз болан кар эчендә утырсак. * бөтенләй катып кала идек Ниһаять, безне торгызып, иң әшәке сүзләр белән сүгэ-сүгә. төрмә < ишегалдына керттеләр, аннан приклад белән суга-төртә. карцер бинасына ф әйдәделәр Төрмә капкасы алдында батай озак утыруыбызның сәбәбен = соңыннан гына белдек «Аеруча хәтәрләр»не урнаштырыр өчен төрмәнең ; карцерын ашыгыч рәвештә бушатырга туры килгән икән «Кара козгын» чайкалып кузгалды Без тагын киттек Кая1 Билге- * сез. Уйла, борчыл Газаплан Вакыт җитәрлек сиңа, арестант Ун еллык ' юлың башланды гына бит әле. Әүвәл ярыйсы гына иде төсле монда Әмма, бара торгач, тын кыс ы i.t ~ баш чатный башлады Өстә форточка булган Ләкин хәзер ул бозланып •каткан, тыштан һава керә алмый Озакламый сару кайнарга тотынды - Ачыгыз, һава җитми' - һава! һава!—дип кычкыра башлаган идек, ишекләргә шарт шорт приклад белән сугарга тотындылар Өнегез чыкмасын1 Дөмекмәссез' «Козгын» каядыр түбән төшеп китте Чайкалды Үпкәм бугазыма тыгылгандай булды - чыдый алмадым, укшып, косып җибәрдем Дерел дәп туңып күзләремне ачсам, кар өстендә ятам Тирә якта, минем кебек үк сузылып, иптәшләрем ята Кемдер арт яктан килеп башыма типте - Т ере! ■ Карасам, конвой башлыгы Бәрән тиресеннән тегелгән казакмын бүректән. Тездән түбән төшеп торган, озын бөрмә билле туннан ак пима лардан арлы-бирле атлап, кар өстендә аунап иткән тоткыннарның «хәлен* тикшерә тнпкәләп уза Ул тагын бер әйләнде дә. авызындагы папиросын төкереп ташлан әмер бирде Юләр сатуны туктатыгыз! Торыгыз' Конвоирлар йөгереп килеп, тарта йапыккллый башлады Әйдә. әйдә, кыланма' Мин. торырга дип кузгалган идем, икенче якка авып киттем аяклар җансыз Конвой башлыгы ашыгып килеп билемә типте - Кара син контрның назлануын1 Бер төн. бер көн сугылып авырып, үлә язып икенче тәүлек иргә сендә генә Тубыл төрмәсенә килеп егылдык «Кара козгын* төрмәмен эчке ишегалдына коридорына ук килеп туктаган Шуның өчен без шәһәрне дә. хәтта үзебез утырачак төрмәне дә тышкы яктан кура алма дык «Кара козгын»нан ангы-минге. көч-хәл чыгуга, бсренч* әмер Чишенегез’ булды Суык ишегалдында шыр ялангач калып чишендек ь» бозланып каткан цемент идәнгә бастык Алып килүче конвой башлыгы, кулындагы папкадан безнең гам ... дәфтәрен чыгарып, фамилияне әйтә башлады Әбҗәлнмов! Инде бу барлауга күнегеп беткән тоткын бор адым алга атлый һәм тын ла алмыйча тезеп китә зЭбҗәлнмов Мәхмүт 1913 елда Казанда туган, ун ел төрмә биш ел мәхрүмлек, илле сигезенче статья (фәлән фәлән пунктлар) — Кулларыңны күтәр! Култык астын карыйлар. — Колаклар? Колак тишекләрен карыйлар. — Бөгел.. м Шулай берәм-берәм һәрберебезнең бар җирен тикшереп карыйлар Катып, туңып беттек. Тикшерү, тентү тәмамланганчы киенергә ярамый Ниһаять, алу-бирү, тентү бетте, безнең формулярлар конвойдан төрмә администрациясенә күчте. Коридорның аргы башындагы бер ишекне ачтылар Надзиратель әмер бирде: — Алга марш! Я алла, бу көнне дә күрәсебез бар икән — мунча! Ләүкә. Краннар, Ләгәннәр. Сабын кисәкләре — барысы да бишәрдән. Төрмәгә эләккәннән бирле, мондый иркен мунчаны күргәнебез юк иде. Бигрәк тә хәзерге кебек, катып-туңганнан соң... Салкын су, кайнар су. Пар Җәннәт. Ләүкәдән төшмибез. Барыбызның да тәне кабыкланып каткан Кайнар су, пар белән җебеткәч, кабык салына башлады. Берберебезне тырнакларыбыз белән кырып юабыз. Бер кат тиребез салынды, ахрысы Юынып бетеп коенгач, икенче бүлмәгә чыктык — сөлге, күлмәк- ыштан — һәрберебезгә аерым-аерым. — Кирәк-ярак алыгыз,— диде надзиратель, ишекне ачып. — Выты, багыгыз әле, душаларым,— ди Мәхмүт юри мишәрчәләп. Үзе, арлыбирле атлап, өр-яңа формасын күрсәтә.— Выты, нинди кураж булдым, ә? — Петлицаларында алтын йолдызлар гына юк, маршал булыр идең,— ди Акимов көлеп Мин дә яңа формага төрендем. Үзеңдәге күренми, кеше өстендәге чекерәеп тора. Безгә өр-яңа төрмә киемнәре: бушлат, гимнастерка, чалбар, колаклы бүрек бирделәр. Алар барысы да күксел калын киндердән тегелгән һәм барысында да канәфер төсендәге «ямаулар». Чалбарның тезләрендә, гимнастерканың — якаларында, бушлатның да шулай ук якасында, җиң очларында, бүрекнең колакларында. Бу «ямау»лар, билгеле инде, киндер җитмәүдән түгел, алай-болай качып китсәләр, әллә кайдан аның кемлеге кычкырып торсын өчен. Ботинкалар да бирделәр, тик шнуры гына бер тотым. Озын ярамый, асылынуыбыз ихтимал бит III Сез Федор Михайлович Достоевскийның «Үле йорт язмалары» исемле китабын, һичшиксез, укыгансыздыр. Нинди фаҗигале күренешләр, нинди газаплар, вәхшәтлекләр күз алдыннан үтми аны укыганда Пөрәк тетри, әрни. Коточкыч ул — Тубыл төрмәсенә багышланган бу китап Икенче тапкыр кулга алырга да куркасың аны — җаның өши. Менә шул китапта тасвирланган — Ф М Достоевский җәфаланган төрмәдә — Тубыл зинданында миңа да 1938 елның ноябреннән 1940 елның маена хәтле ел ярымга якын утырырга туры килде Башта Федор Михайлович михнәт чиккән иске төрмәдә әсир булдык. Аннан 1939 елның мартында безне, «җәмгыять өчен аеруча куркыныч политик җинаятьчеләрне», әле яңа гына салынган махсус корпуска күчерделәр. Кеше, бигрәк тә тоткындагы кеше, һәрбер үзгәрешкә, хәтта бер камерадан икенчесенә күчүгә дә сөенә Яңалык! Надзирательдән башка камерага күчәчәгебезне ишеткәч, без дә сөендек — кабындык Кем белә, яңа төрмәдә бәлки тормышыбыз яңача — җайлырак китәр Әмма. . Әмма кышын ашыгыч салынган яңа корпусның тар. тимер баскычларыннан күтәрелеп, әле цементы да кибеп җитмәгән, тар, ярым 6 карангы коридорыннан узгач, ике яктан тезелеп киткән камераларның авыр тимер ишеген ачып, бусагасыннан атлауга, бар өметләр челпәрәмә килде — Әйе Федор Михайлович утырган борынгы төрмә цчкмах булган икән, дидем мин ачынып, шыншып-чинап камера ишеге ябылгач Жаным өшеп-тетрәнеп китте. Әйтерсең лә. тере килеш ләхеткә куйдылар мине. Хәер, болары әле алдарак... Әлегә безнең бу төрмәгә яна аяк басу Бу минуттан башлап исем фамилиягез формулярда гына кала Все! Бу минуттан башлап сез бары үзегез утыра торган камера саны һәм ятак саны белән генә аталасыз Все* Анлашыламы3 Аңладык! Все' Бер сорау бирергә мөмкннме? Тондыр! Безгә туганнарыбыз белән хат-хәбәр алышырга мөмкннме3 Мин сезгә төшендердем. Тубыл төрмәсе гали төрмә түгел Ул подит-и-зо-лятор! Төшендегезме3 Юк Менә юләр Барысын да монда мин хәл итәм Инде төшендеңме3 Әйе. Төрмә башлыгының безне аеруча куркынычлы биш сәяси җина ятьчене беренче кабул кылуы шуның белән тәмамланды Баш налог ратель безне төп торакларга алып китте Коридорның урта бер төшен i »ге таныш камера алдына килеп туктадык Туксан алтынчы Әүвәле йозак. аннан камераның авыр ишеге ачылды Керегез Монда атлауга, күзләребез чагылып китте каршы стенада зур- зур өч тәрәзә Рәшәткәләр дә. башка төрмәләрдәге төсле бөтен тәрәзәне томалап тормый, шпага рәвешендәге уклар рамнарның урга күзләренә генә җитеп туктый Өске як рәшәткәсез, ачык Бу камераның озын лыгы сигез, киңлеге биш метр чамасында Биеклеге i* .нб.и, өч м»-тр ярым булыр кимендә Гуным һәм xit-n.i.iap бик их че! Мондый тәмле уханы. мондый тәмле ботканы, мондый тәмле күмәчне, мондый тәмле чәй шикәрне минем моннан сон төрмәдә дә. төрмәдән чык кач та һичбер җирдә ашаганым, эчкәнем булмады Гаҗәп тантаналы бер сый булды бу Тубылдагы беренче ашыбыт Сыйланып туйгач, өс башыбызны салып, ап ак җәймәләр ябынып ял итәргә яттык Өнме бу? Төшме? Изрәп йоклап киттек Торыгыз* Кичке аш* Сикерешеп тордык. Бу ни бу! Төн Кояш сүнгән. Лампочкалар кабынган. Нинди рәхәт йоклаганбыз Кичке ашка зур гына җамаяк белән туп-тулы солы боткасы Изелеп пешкән, сөтләнеп тора. Бер чәйнек чәй, шикәр биш шакмак. Төшкедән калган яртышар паек күмәчләр дә бар иде. Туйганчы ботка ашадык, аннан тәмләп-шикәрләп чәй эчтек Кайдан килде бу рәхәт? Кичке аштан сон озакламый тикшерү булды — Туксан алты-беренче, туксан алты-икенче.. - Урынында. Менә шунда гына инде без үзебезнең исем-фамилияләребезне югалтып, бары тик санга калуыбызны төшендек Тикшерүдән соң түшәмдәге лампочка өч тапкыр «күзен кысты». Отбой. Без тагын йокларга яттык. Караватта одеал ябынып, башны мендәргә салып йоклавы нинди рәхәт. IV Гений Измайлович икенче көнне иртәнге чәйдән соң. кизү буенча кружкаларны юып, өстәлне сөрткәч, бик җитди кыяфәт белән: Беләсезме, егетләр,- диде. - минем башта бер даһи план туып килә. Көне буе монда бот күтәреп яту эш түгел. — Әйдәгез, егетләр.— яткан урыныннан Николай сикереп торды,— хәзер начальниктан чаңгылар сорап алыйк та Иртеш артына походка китик. Кемдер көлә башлаган иде. Гений. «күз»гә күрсәтеп, бармак янады. — Тсс. Тик тормаган телдә бәла бар. ди. Көләбез дип карцер режимына эләкмик — Үзең башладың. Ардалион, кызарып-бүртенеп ачуланырга кереште:— Синең даһи планыңнан тыш та сару кайный Поход — киләчәк эше, диде Гений. Николайга карап. Ардалион- ны ишетмәгәнгә салышып Анысы да булыр Ә хәзергә мондый план- расписание тәкъдим итәм. Тыңлагыз - Әйдә инде, сузмыйча гына сөйлә. Ә сез бүлдермәгез. План мондый һәр иртәдә — физзарядка. Аштан соң — дәрес. Менә бусы даһиларча, инде мәктәпкә йөри башлыйбыз,— диде Ардалион мыскыллы көлеп - Йөрмәскә дә була. Менә шушы бүлмәдә. — Укытучылар!?- диде Ардалион һаман каныгып. - Беренче укытучы - син, физикадан Ибраһим — шагыйрь, әдәбияттан. Николай математикадан. Мәхмүт тарихтан. Ә мин культура тарихыннан лекцияләр укый алам - Чыннан да, план гениальный, тик мөмкинлекләребез чамалырак,— диде Николай мыек астыннан гына көлеп (ул инде мыек җибәргән иде) Дөресен әйткәндә, башта мин үзем дә Генийның бу «даһи планы» эшкә ашуына шикләнеп, башкалар төсле, көлеп караган идем Ләкин көйләнде бит. * Беренче лекцияне «Дөнья культурасы тарихы» буенча Гений Измай- лович үзе башлады. Буйга кечкенә, гәүдәгә тулы, йөзе нурлы, борынгы грек скульптураларына охшаш матур сынлы (ярыйсы ук зур «тубал» баш). Ул, өстәл янына килеп басып, бик җитди кыяфәт белән ’ - Иптәшләр, без тыңлаячак лекцияләрнең кереш темасы дип профессорларча вәкарь белән сөйли башлагач, колакларыбыз торды — Кара әле, тубалбаш, сине юкка гына Гений дип атамаганнар икән,— аркасыннан кагып, Мәхмүт аны мактап та алды Беренче лекция тирән эчтәлеге бетән барыбызга да ошады Икенче көнне кафедрага Ардалнон чыкты Математика тарихыннан башлады Аннан Мәхмүт. Николай, мин Шулай итеп, безнең биш факультеттан торган университет эшли башлады Уянгач ук — физзарядка Аннан барлау Иртәнге аш Аннан сон барыбыз да өстәл янына тезелеп утырабыз Бары тик конспект язар өчен кәгазь, карандаш кына юк Лекция төшке ашкача Аннан сон ирекле уеннар Мәхмүт ипидән бик матур итеп шахмат сыннары эшләде Уеннан сон уку Төрмә китапханәсе бик бай икән барлык классиклар да бар Кичке ашка хәтле һәр кеше узе яздырып алган китапны укый Аштан сон әнгәмә Башта һәркем чират белән үзе укыган китабының кыскача эчтәлеген сөйләп чыга Ә аннан сон «Истәлекләр кичәсе> Кем нәрсә сөйли Монда инде беренче мәхәббәт тә, беренче өметләр дә. мәзәкләр дә Жаның нн тели барысы да Ассортимент кин Сезнең җәйге таңда сандугач сайраганын тыңлаганыгыз бармы’ Гаҗәп бит ул Никадәр моң' Никадәр виртуоз маһнрлек Пөрәк эри Күңел дулкынлана, ташый Бу җырны ишеткәндә, онытыласың Илаһи бер диңгездә йөзәсең Барлык кайгыларын онытыла. Шатлык бнлн енне. Менә шундый сихерле моң ул тан алдындагы сандугач сайравы Минем Зифам да шулай җырлый, сандугач булып сайрый Менә нинди җырчы ул минем Гөлзифам Бера» арттырмыйсыңмы? Ардалнон әйтеп тә бетермәде. Гений анын колак төбенә шап бар көченә Селедка Ардалнон шундук авып китте Без ни әйтергә, нәрсә эшләргә дә белмичә калдык кайсын әрләп, кайсын якларга? Гений кызарып, еларга җитешеп урыныннан торды да тәрәзә янына барып басты Генка, гафу HI. мнн бит шаярып кына.. Зифа Басыйрованын чыгышларында мин булдым яхшы җырлый Ә син шундук колакка. Әле дә авырта. Ардалнон. кын кызыл булып янып киткән казагын сул кулы белән каплап, уң кулын Республнканецка сузды - Әйдә килешик Бигрәк кызу канлы икәнсең Республиканец кулын бирмәде, кискен бер хәрәкәт белән борылып, камераның икенче башына китте ашыгып атлап Үзе мыш мыш килә Могҗиза булмый диләр Юк. була икән > зем күрдем, ышандым Менә үзегез чамалап карагыз әле бу хәл могҗиза түгелме’ Нәкъ менә шул төнне изрәп йоклап киткән генә идем, кемдер тарткалый Тор әле, тор тизрәк' Әнә, ишетәсеңме. ул җырлый Кем’ Кайда’ Жылый’ Юләр' Еламый, җырлый Тор инде Торып утырдым Иптәшләр дә торып караватларында утыралар Каяндыр ерактан җыр танышы ишетел • татарча ми.1-|» Ике кеш- БврСТ И е НӘфИС Тык тык игеп җырлап килә \ ир бер.»» киләләр дә туктыйлар. киләләр лә туктыйлар күрше камераларга Татын IHII лиг Тагын тык тык Мен.» алар тынын к.» »дыләр На миритель форточка н ы ачты Менә ч.| »ур, соргылт ку с »р Бик нәфис, бит алмалары алсуланып торган түгәрәк йвз Үле у иреинар һәм гаҗәеп бер елмаю Ул чкты да. татлы »а. тылсымлы да Хәерле иргә* Нинди ягымлы, иркәләүче спф гипыш ӘЯтерССН лә кимеш кыңгырау чынлады Мнн ашыгып «рәхмәт»счнс әйтеп бетерә алмыйм, тагын тыл СЫНЛЫ чын — Берәр жирегез авыртмыймы? Менә шушы мөкатдәс минутларны, бик азга гына булса да сузарга тырышып, мин. тәүлек буе әзерләгән «авыруларым»ның берсен көн дә бер үк чирне атап булмый ич әйтергә ашыгам: — Тамагым авырта төн буенча йөткереп чыктым Әһе әһе, Ул. аптечка сумкасын форточка капкачы-өстәленә куеп, даруларны эзли Мин аның йөзенә карап туя алмыйм — сокланам. Ул буйга артык озын түгел, башы нәкъ форточка биеклегенә туры килә Шуның өчен һәрвакыт туп-тулы бөтен йөзе белән күренә. Ә рәттән торган дежур ный озын буйлы Камераны күрер өчен аңа бөгелергә туры килә. Бөгелү — эш. шуның өчен дежурный үзен артык «мәшәкатьләми» — бөгелми. Миңа бит шул гына кирәк — Мәгез.— нәфис бармаклар миңа ачык пакетта порошок суза,— эчеп жибәрегез. Мин пакетны алып, порошокны авызга салам да кәгазьне кире дежурныйга бирә.м. Менә шуның өчен дә шәфкать туташы янында дежурный йөри — мәхбүс кулында кош теле хәтле дә кәгазь калдырырга ярамый. Шарт итеп форточка ябыла. Ә камерада никадәр хушбуй исе. яктылык, нур кала Мнн. сихерләнгән кеше кебек, ишек яныннан китә алмыйча торам Иртәгә тагын килер микән? Минем өчен иң авыр, газаплы көн — якшәмбе Якшәмбе - ял көн Иртәнге чәйдән соң инде гадәттәгечә форточка ачылмый Мине кара-караңгы уйлар баса Үземне кая куярга белми өзгәләнәм. Акылдан шашармын дип куркам ул дәһшәтле якшәмбеләрдә. Дөньяда иң авыр газап сөйләшмәү икән Бу камерага күчүнең беренче көннәрендә мин әле бу дәһшәтне сизеп бетермәгән идем Ә хәзер көннән-көн баса. Ялгызлык. Бер кешене күрмәү, бер авыз сүз алышмау Ичмаса надзирательләр дә сөйләшмиләр. Бу кабер тынлыгы, ялгызлык кайчанга хәтле сузылыр? Бер ай? Өч ай? Бер ел? Ун ел? Юк! Юк! Ун ел бу ләхеттә түзә алмам, акылдан шашармын! Шашармын! Менә шушы фаҗигале язмышта зур соргылт күзле кыз! Ул - фәрештә! Ул мине дөньяда яшәргә өндәүче бердәнбер изге көч1 Мин аны көтәм һәм аның күренүенә юанын кына яшим Ул килер. Ул елмаер Ул миңа, «хәерле иртә». дияр, һәмкасә тулы женьшень шәрабы —әбелхәят суын бирер. Мин йотылып эчәрмен бу күзгә күренми торган илаһи шәрабны! Ниһаять, китап укырга рөхсәт иттеләр Көне-төне укыйм Тормышымда тагын бер яңалык — шигырь ятлау Пушкинның «Евгений Онегин» поэмасын күңелгә биклим Иртә белән чәйгә хәтле бер бүлеген әкрен генә сөйлим Төштән соң тагын бер бүлеген Шулай һәр көн Поэманы сөйләп бетергәч, яңадан башлыйм Дөрес, берничә тапкыр надзиратель: - Йөз алтмыш сигезенче' Кисәтәм. тавышланмагыз! Карцер! - дип бармак янады Нишлим. Карцер булса, карцер Анда да укырмын — Хәерле иртә' Менә шушы шәфкать туташы күренә башлаган көннән башлап, үземдә гажәп бер үзгәреш сиздем Иртә белән автоятактан сикереп төшүгә, элеккедәй йокымсырап утырмыйм - гимнастика белән шөгыль- ләнәм Юынырга чыккач та элекке кебек, битне арлы-бирле чылату белән канәгатьләнмим, чын-чынлап сабынлап юынам, тешләремне дә чистартам Гимнастерка белән чалбарымны да киез астына җәеп үтукли башладым... XI Көтмәгәндә тагыл бер бәхетсезлек. Бар таянычым, юанычым китап иде Аннан да аерылдым Бүген, бәхетсезлегемә. катырак йоклап киткәнмен лампочка торырга күз кысканны сизмичә калганмын * Нигә ятасың3 ' дип, надзирательнең акыруына, атылыпбәре ь леп тордым да. тумбочка өстендәге чалбарны алам днп. күзлегемне * цемент идәнгә төшереп җибәрдем Чәлпәрәмә' Хәзер күзләрем кызарып китте Уку түгел, күтәрелеп тә карый 5 алмыйм яшь ага. ф — Хәерле нртә. - Рәхмәт Сезгә нн булды, һаман түбән карынсыз? Күзлегемне ялгыш ваттым Хәзер күзлексез карый алмыйм - Алайса, мин сезне күз врачына язам Форточка ябылды Тумбочкага утырдым Күзләрем кырып, чәнчеп авырта, яшь ага 2 Я алла, бу нинди газап тагын Шул ук көнне төшке аштан сон надзиратель мине икенче кор ~ пустагы күз врачына алып барды Врач, күзләремне карап, күзлек " алырга рецепт язды да кырыс кына Счетыгызда акчагыз бармы3 диде Юк. дидем аптырап һәм борчылып һәрбер арестантка күзлек алып бирергә төрмә приют түгел Врач, маңгаенда янып торган ялгыз «күзен» салып, ачу белән этеп җибәргәндәй эндәште Төшендеңме* Әйе Алып китегез! Мин Александр Марлннскнйнын (Бестужев) Себер төрмәләрендә. Кавказда язган хикәя, романнарын, бигрәк тә «Амалотбек» романын hl I И.нл I.IHI.HI ук III идем Ь\ к ■!’ 1 МНИВ ничектер якын ССрМШ БМИМ аны язучының ла минем төсле мәхбүс булуы тәэсирне көчәйткәндер Иләгән төрмәсендә Алкиннан өйрәнеп калган «Бестужев әлифбасы» әле дә миңа ара тирә күрше камералар белән бәйләнешергә ярдәм итә бит Менә шул бердәнбер сердәш тә хәзер әнә тумба өстендә ята Укыйсы килә, китапны алып, күзләремә кнтерәм томан Яшь ага кыра Сызлый XII Форточка ачылды Теге йомшак, нәфис тавыш Сез күзлек алдыгызмы? Күзләремнең авыртуына чыдый алмый, сөлге белән башымны урап, тумбага иелгән идем, сикереп тордым сөлгем төшеп китте К)к Счетымда акча юк бит Зур соргылт күзләр мина текәлде Нәрсәдер әйтергә теләгәндәй, бнк серле итеп, яратып, пошынып карады алар мнңа Форточка ябылды Күзләремнән мөлдер-мөлдер яшь ага башлады Әллә авыртканга, әллә Әтигә хат язганга инде бүген сиксән алтынчы көн. һаман җавап юк Нигә икән? Әллә адресны дөрес язмадыммы3 Алай булсә. мин бит Күкчәтауга Сафа абзыйлар адресына яздым Ул өйдә туганнар ның берсе булмыйча булмас Әллә? Әллә инде Юк' Юк' Нигә алай начары юрыйм Бәлкн инде хат килгәндер, төрмә өстәлендә алганны көтеп ята торгандыр Хат белән бәлки аз-маз акча да җибәргәннәрдер Күзлек алырга Менә әйбәт булыр иде Шулай бер көнне төшке аштан соң форточка ачылды да баш надзиратель миңа ниндидер кәгазь сузды Мөгаен, хат! -Сөенечемнән егылып китә яздым. — Сезнең лицевой счетка илле сум акча килде Әгәр эчке тәртипне бозмасагыз. аена ун сумлык ашамлык, тәмәке алдыра аласыз. Менә карандаш Кирәк әйберләрегезне бу бланкка языгыз. Форточка шап итеп ябылды. Кәгазь, карандашны тоткан килеш катып калдым — өнемме, төшемме? Тагын форточка ачылды — Нәрсә карачкы сыман басып торасың? Бир бланкны, каран дашны Шунда гына исемә килеп, бер генә сүз яздым да бланкны, карандашны надзирательгә кайтарып бирдем Я алла, теләгем кабул булган Хатым барып җиткән' Камера буенча әйләнәм, йөгерәм. сикерәм — Йөз алтмыш сигезенче! Тәртипне бозмагыз Юк. юк' Зинһар мине заказымнан мәхрүм итмәгез Мин шатлыгымнан — Утыр! Утырдым. Тын да алмыйм . XIII Күзлекне бер киям, бер салам. Әле ишеккә, әле түшәмгә - лампочкага карыйм. «Амалотбек’ка күз салам Күрәм. күзләрем авыртмый Укыйм* — Әти. җаным, сиңа мең-мең рәхмәт Мине иң авыр газаптан коткардың Рәхмәт Тик менә, нигәдер хатыңны бирмәделәр Бәлкем? Тукта, син бит бары гарәп хәрефләре белән генә язасың. Шуңа күрә аны. конспирация дип. утка якканнардыр Алай да син инде исән икәнлегемне беләсең. Мин дә тере икәнеңне белом һәм бәһасез бүләгең өчен сөенәм — башым күккә тия Яшә. әти җаным’ Форточка ачылды Ничек күзләрегез, авыртмыймы? Көлеп җибәрдем Бу камерага күчкәннән бирле беренче тапкыр Форточкадагы гүзәл кыз ла елмайды, ап-ак, энҗе тешләрен күрсәтеп. яктырып елмайды Я алла, мондый да гүзәл җан булыр икән дөньяда. Җитәр* - диде безнең елмаю-көлүие күреп тырпайган надзиратель.— утыр! Форточка ябылды Камерада якты, көләч сөенеч калды. Нинди илаһи кыз бу шәфкать туташы Үзе сылу, күзләре сылу, иреннәре сылу Күңеле сылу Әнә күз врачы Ул да медицина әһеле Ә үзе аю кебек акырып тора. Сүзләре ук. Ә бу кызның һәр сүзе, һәрбер авазы касә тулы тере суы Аның «хәерле иртә» дигән бер генә сүзе дә тәүлек буена көч. егәр, өмет өсти Исеме кем икән! Вера3 Надежда? Любовь3 Ничек кенә булса да. аның исеме җисеменә хас матурдыр Яңгырашлы fn.uipi и һичшиксез шулай Яшә. Вера* Яшә. Надежда! Яшә. Любовь* Мин сиңа бәхет-сәгадәт телим Язмышың якты, бик якты булсын Бәхет кошы сине бервакытта да. бервакытта да ташламасын* Нигә нигә синен соргылт күзләр. Күзләремә бодай багалар? НяндИ кечләр. әйтче, әй аппагым. Керфек очларыннан тамалар5 Хөрмәтле Һади абый, син инде мине гафу ит. шигыреңне аз гына үзгәрттем Синең урман кызын Әминәң кара күзле булган. Минем өметем соргылт күзле Шуның өчен мин кара күзләрне соргылт иттем. Бар юанычым да шул гына бит. ачуланма инде. Такташ абый. X!V f - Хәерле иртә! Үзегезне ничек хис итәсез?! Тагын сагынып көтелгән көмеш кыңгырау чыңлады Якты, изге = күзләр. Чү. алар нигәдер йомылып алдылар төсле Сул каш нәрсә- •" гәдер ишарәләп, сикереп алды түгелме? Кайчандыр кызлар шулай каш- . лар, керфекләр белән сөйләшә иделәр түгелме’ Бәлкем хәзер дә' = Шәфкать туташы өметем форточканын нәкъ каршына баскан Ул I үзенең нурлы мөлаем йөзе белән миңа карый Ә надзиратель — кырыйда. аның усал күзләре бары тик миндә, күршесенә игътибар нтмн Шәфкать туташы форточка өстәле өстенә аптека сумкасын куеп У актара башлады һәм миңа карап, сул күзен кысты — Әле дә башыгыз авыртамы? Инде өченче төн йоклый алмыйм - Яхшы, хәзер мин сезгә анальгин бнрәм Нәфис бармаклар s сумкадан кәгазь пакетка төрелгән порошок алдылар- Мәгез Сул күз тагын кысылып баш әз генә иелеп тә алды Тнз генә йотып җибәрегез. Гадәттә, кагыйдә буларак порошок кабы ачык килеш бирелә Мәхбүс порошокны шундук эчеп-йотып, кәгазен дежурныйга кайтарыр га тиеш. Бу юлы да порошок миңа ачык килеш бирелде Тоткын сизгер була бит ул. порошок пакетын алуга, бармакларым тойды кәгазь ике кат! Кыз юри. ахры, дежурныйга нидер әйтте игътибарын миннән алды Шул вакыт мин порошокның аскы кәгазен төшереп җибәрдем, порошокны авызыма салдым, калган капны дежурныйга бирдем Форточка шап итеп ябылды Аяк тавышлары ераклашуга, идәнгә иелдем, порошок кәгазен алдым язу! Ишекнең төбенә үк утырып «күз» ачыла калса, кулым дагы кәгазь күренмәсен дип. дулкынланып укын бу шла дым. Вак кына хәрефләр. «Боекмагыз Үз үзегезне саклагыз Хаклык килер» Адымнар! Кәгазьгә тагын бер кат күз йөртеп чыктым да авызыма каптым Нишләп торасың? Парашага чыгам. «Күз» ябылды Мин кәгазь бөтине чәйнәп йогып җибәрдем Боекмагыз' Үз үзегезне саклагыз' Хаклык килер! Килер! Кнлер! Килер! Нәрсә, акылдан шашасыңмы’! Мин елмайдым, бөтен тәнем җиңеләеп китте XV Яшьлек. күксел таулар төсле. Кмткан саен матур, ягымлы. Томаннарга төренер ншьлеггмнс. Мнн онытмам клЛнар чагымны Әллә кайчан инде. Күкчәтауда вакытта изгән бер шигыремнән бу бгр куплетны соңгы көннәрдә кат кат кабатлый башладым Сагынам Ярсыйм Дулкынланам Миңа инде егерме сигез яшь ИпГәшләргм инде укуларын тәмамлап, өйләнеп, балалар тәрбиялидер Ә мин? Киен дә чык Ишек ачылып, дежурныйнын камерага керүен дә сизмичә калганмын. Зур. якты бүлмә Дүрт өстәл, һәр өстәл артында ап-ак халат кигән кешеләр утыра. Барысы да ирләр. Мине кырыйдагы өстәл янына китереп бастырдылар. Өстәлдә бик күп папкаформулярлар. Күзлек кигән урта яшьләрдәге кеше, бер папканы ачып, миңа карамыйча гына сораулар бирә башлады. Исем, фамилия, әтиең исеме? Туган ел? Статья, пунктлар, срок? Барысын әйткәч — папка ябылды. Мине күрше өстәлләргә күчерә башладылар. Нәкъ армиягә алгандагы кебек, анадан тума калдырып тикшерә башладылар. Үпкәне, йөрәкне, күзләрне, колакларны.. Берсе-бер сөйләшми, әйтерсең лә. чукраклар Карыйлар да язалар— ниндидер карточка-бланк тутыралар. Тагын камерага китерделәр Әллә инде армиягә алырга жыеналармы? Мин бит инде өч ел хезмәт иткән кеше. Политрук. Әллә? Тумбочкадан сикереп торып, арлы-бирле йөри башладым. Бәлкем? Бәлкем безнең болай нахакка төрмәдә утыруыбыз иптәш Сталинга барып житкәндер дә. . XVI Бу ни бу? Коридорда шыгырдап, чинап, камера ишекләре ачыла башлады. Ыгы-зыгы, шаушу. Кычкырып сөйләшкән тавышлар Хәтта көлүләр. Ул арада минем камераның да ишеге ачылып китте. Надзиратель, камерага кермичә, бусагадан тыныч кына: Чык! — диде һәм тукталмыйча узып китте. Камерадан чыгуга, зур-зур сакаллы өч кеше мине кочаклап алды, сөякләрне чытырдатып кысалар, үбәләр. — Сез кем? Сез кем? — Ә син кем? — Кара, син нәкъ Карл Маркс шикелле булгансың ин, Ибраһим, сакалың билеңә җиткән. Тагын кочаклаштык. Көчкә таныдым үзләрен. Мәхмүт. Ардалион, II иколай. — Ә Гений кайда? Нигә ул күренми? Әйтеп өлгермәдем, туп төсле тәгәрәп. Республиканец килеп чыкты, уртабызга ташланды. Күтәреп алдык, чөя башладык. — Ирек! — Ирек! Бу төрмә, аның ярым караңгы коридорлары бервакытта да мондый күңелле шаушуны ишетмәгәндер, мөгаен. Нинди генә тавышлар юк монда Көлү, кычкыру, акыру, үкереп елау һәм шатлыклы җыр. ирек турында җыр. Читтән карасаң, мөгаен, исең китәр иде — барысының да чәчләре җиткән, сакаллары үскән, йөзләре агарган, үзләре акылдан шашкан төсле тавышланалар, коридорның әле бер. әле икенче ягына чабалар, егылалар, кочаклашалар Беренче ташкын! Сөенү ташкыны! Монда әле акыл баш була алмый. Монда әле йөгәнсез, тезгенсез хисләр! Хисләр! Хисләр! Башкача мөмкин дә түгел бит. Ярты елга якын кешене күрми, бер кеше белән сөйләшми ләхеттә яткан кешеләр алдында кинәт ишекләр ачылсын да. кинәт бу хәтле халык белән очраш Бу могҗиза түгелме? Монда инде үлчәү юк. кем күпме һәм ничек кычкыра ала — кычкыра, кочаклый, үбә һәм тыела алмый елый. Ә менә без, биш дус. бер-беребезне кочаклаганбыз да һич аерыла алмыйбыз. Тәннәребезне капшыйбыз — бу безме? Без түгелме? Гений, тамагын кырып, көр тавыш белән җырлап җибәрде: Кузгал, уян. ләгънәт ителгәч Коллар һәм ачлар әеньясы Шау-шу тынды. Бөтен коридор бары бер җыр — «Интернацио- * нал»ны җырлый башлады »- XVII < s Гөрмә ишегелдына чыгуга башыбызга таш төшкәндәй булды Та- “ выш тын бетте Йөзләр караңгыланды Башлар иелде Әле бер генә = минут элек балкыган, канатланган өмет сүнде Кара болыт каплады без- - нен күкне. Арестант! Мескен арестант Син нинди беркатлы сабын' < Вакытсыз ачылган камера ишеге дә синең өчен ирек капкасы булып тоел- < ды. ашыгып ярсып, ирек җырлары җырлый башладың. Канатланып оча да башлаган идең.. х Ә хәзер? Хәзер алдында ачы хакыйкать, калын таш стеналар * Чәнечкеле тимер чыбыклар Манаралар Мылтыгын кулыннан төшерми, * туктаусыз әйләнеп-карап торучы сакчылар һәм һау һаулап өрүче этләр f - Утырыгыз Баскан җиребезгә утырдык Мәйдан уртасында берничә өстәл Өстәл өстендә өем өем папка- формулярлар Өстәл артында урындыкларга утырган. басып торган, ар лы-бирле йөгергән түрәләр Өченче кат, каптеркага' Бер төркем тоткын торып, төп корпус янындагы кечерәк бер таш йортка таба атладык Зур таш келәтнең бер почмагында тау булып эреле-ваклы капчыклар яга. һәрберсендә бирка Биркага камера һәм мәхбүснең шифры — хуҗаның «исеме» язылган Бишәр бишәр кереп биштәрләрегезне алыгыз. диде келәт баш лыгы Чират белән актара башладык Үткән көзне төрмәгә кнлеп төш коч. үзебезнең сәләмәләрне салып, капчыкларга тутырган идек Аларны монда өйгәннәр икән Чират мина да җитте: әллә ничә йөзләгән капчык ларны арлы-бирле ташлый торгач, йөз алтмыш енгез саны сугылган кечерәк кенә биштәр дә кнлеп чыкты Кирәге чамалы. Алыгыз дигәч кенә алам. Анда рәтле бернәрсә дә юк Шулай да, иске булса да. моннан бер ел элек өстендә булган әйберләрне күрү кызык бит Ул киемнәрнең яңа чагы, киеп куанган чак искә төшә. Мин дә келәтнең икенче бер почмагына китеп, башкалар белән бергә биштәремне актара башладым Менә күн тужурка Мин аны Печән базарыннан «Дуэль» повесте гонорарына биш йөз сумга алган идем Ул сап сары, ялг нолт итеп тора иде Аны беренче тапкыр күргәч. Зәйтүнә Бу тужурка сиңа бик килешә, дигән иде Пигә әле аны искә алам, хәерсез? Гимнастерка. чалбар сатып алынмаган гаскәрдә узган еллар истәлеге Ә итек1 Нинди әйбәт хром кунычлы иде Солдат итеген сүттереп. яңадан тектергән идем Үзе аяк ларга таман кысмый да. буш та түгел галифе чалбар белән бик килешә иде Зәйтүнә белән танцага йөргәндә бигрәк тә Фу. тагын Зәйтүнә' Хәзер итекнең кунычлары җәелеп яга үрә бастырып тотканда, балтырлар шешкәч, телен алишнар иде бит Чү. шул итекләр эчендә ниндидер кәгазьләр Берсен күтәреп селкедем теге кәгазьләр коелды Хаг.ир Мөзаен. өйдән килгәннәрдер' Бн рергә аЛГСрМЭГӘИ булганнардыр Куанып, ашыгып беренче хатны кулга алып, адресын карауга, хәлсезләнеп идәнгә чүктем Үземнең хат’ Әтигә язган \.и \шы1ып нк< leu нимь • ■ ‘ ■ -зар тиште Минем хатлар! Кыш буенча язылган, җавап китерергә тиешле хатлар! — Ибраһим, кара әле. синең биштәрдә хатлар бармы!» диде артымда капчыгын актарып маташкан Гений,— мин мин Зифадан хат көтәм... Ул арада башка иптәшләр дә биштәрләрен күтәреп килделәр - чырайлары сытылган Ичмасам яндырсалар, белмәс идек, көтәр идек... Ә монда иң әшәке рәвештә мыскыл итеп, үз хатыңны бер елдан соң кулыңа тоттыралар!—диде Мәхмүт, ярсып. XVIII Башта гомуми камераларга ябылган мәхбүсләрне егермешәр егермешәр кешедән машиналарга утыртып озата башладылар Кая? Билгесез. Әмма тоткын тоя: монда, төрмә мәйданында, барысы да диярлек яшь-таза халык Димәк, каядыр эшкә җибәрәләр. — Бер кешелек таш капчыкта утырганнан җир казыганым артык,— диде Мәхмүт этап икәнен сизгәч. Мин дә, башкалар да бу фикергә кушылдык. Чыннан да, дүрт стена арасында тилмерүдән саф һавада, кешеләр белән бергә эшләүгә ни җитә. Әйдә, җәһәннәм чокырына җибәрсәләр дә җибәрсеннәр, тик кире ялгызак камерасына гына бикләмәсеннәр. Төшке баландадан соң «одиночник»ларны төйи башладылар Безгә аеруча хөрмәт — «кара козгын» машинасы Ичмасам киткәндә Тубыл шәһәрен күреп калырбыз, дигән идек, ул өмет тә өзелде. Июнь башы иде Сибәләп кенә яңгыр явып үтте Бераз чыландык Әмма яңгырдан соң кояш чыкты, һава юылып, яктырып китте. Саф һава. Бигрәк тә тынчу камерадан соң. ул безгә җофар исле. Ә шәһәр өстендә аллы-гөлле тасма булып сузылган салават күпере. Аны күрмәгәнгә инде ике елдан артыктыр Нинди гүзәл син. нинди тылсымлы син. бөек сөенеч күпере! Менә шушы күпер буйлап Күкчәтау далаларына хәтле китәсе дә китәсе иде. Тиз! Тизрәк машиналарга! Иң соңгы булып килгән унбиш «одиночник»ны йөк машиналарына утырта башладылар Мөгаен, безгә «кара козгын» җитмәгән Аңа үпкәләмәдек. Менә нинди икән син Тубыл — Русия арестантларының пайтәхете - декабристлар. Петрашевичлар интеккән шәһәр. Без утырган зиндан артта кала бара Ул тау өстендә икән, Казан Кремленә охшаган биек таш стена белән уратылган. Эчтә зур-зур корпуслар, хәтта гөмбәзле, алтын тәреле чиркәү' Машинабыз таудан төшеп. Тубылның зур урамыннан бара. Берәр, икешәр катлы агач өйләр. Нәкъ Күкчәтау шикелле. Тик минем туган шәһәрем тау итәгендә утыра, ә Тубыл Иртеш буенда Иртеш хәзер биектән караганда, ука тасма булып ялтырый. Урамның ике ягында, капка төпләрендә халык картлар, яшьләр, бала-чага. Күрәсең, бөтен Тубыл халкы тоткыннарны озатырга чыккан Шау-шу юк. Тынлык Халык зур бер дикъкать белән сөзеп, безнең машиналарга, йөзләргә карый, кемнедер эзләгән кебек, күреп калырга тырышкан кебек карыйлар, озаталар алар безне. Безнең күзләр дә аларда. Әнә алда — чаттагы өйнең ишеге төбендә, баскычта бер кыз басып тора Зәңгәр күлмәктән, зәңгәр яулык-кыекчадан Йөрәгем дерт итеп китте. Ул да ул да Нәкъ шушындый күлмәктән күренә иде бит Менә ул уң кулын маңгаена, каш өстенә канатландырды карый Җентекләп. капшап карый сыман Машина якынлашканнан-якынлаша бара Минем бар игътибарым шушы сынга бирелде. Ул түгелме?! Ул! Ул' Я алла, чак кына кычкырып 22 җибәрмәдем «хуш, хуш!» дни Менә безнең карашлар очрашты Кыз башындагы зәңгәр кыекчасын йолкып алып селкеде Машина аны тузан белән күмеп узды Пристаньга килеп туктадык Безне ниндидер бер иске, кара майга буялып беткән баржаның трюмына төшерделәр Озакламый, чайкалып, баржа кузгалды, безне каядыр алып киттеләр Трюм эче тып-тын булып калды ■ уйга калдык — Син безне кая. нинди язмышка алып барасың. Себернен бөек чал елгасы Иртеш? Кая'-' Кояш баеганда Кайвакыт анда челпәрәмә килеп кыйралган салават күперенең хәрабәләре балкый, Кайвакыт ниндидер бихисап зур тылсымлы кала ялкынланып ала. Ә кайвакыт Ничек кенә булмасын, һәр көнне кояш үзенә хас бер тантана белән байый Әмма бу тантанада һәрвакыт ниндидер аты бер сагышның шәүләсе ята. Нинди сагыш икән ул? Мөгаен, аерылышудыр һичшиксез, шу лайдыр. Чыннан да, аерылышудан да газаплырак сагыш бармы икән бу дөньяда? Бармы икән? Кояш көнозын иркен күктә йөзеп, жнр шарын яктырта, җылыта, аны зөбәрҗәт яшел үсемлекләр белән, аллы-гөлле чәчәкләр белән бизи Ә аннары? Аннары ул, жнр шарын ташлап, каядыр еракка офык артындагы мохиткә китә Бата Югала Менә шуның өчен, ахрысы, кояш «мрыкка якынлашкан саен, аерылышу минутлары якынлашкан саен, сүрәнләнә, моңаеп кызара башлый Шәфәкъ елый, хәерлегә генә булсын инде, ди торган иде мәрхүмә әнкәм, кояш баеган якка карап, дога укын укый Мин үзем дә бала чактан ук кояшны озатып калырга яратам Озак, бик озак торам мин ул сагышлы тантананы карап Унга чумам Бигрәк тә, нахак тоткынга эләккәч, кояш белән бергә баеган, еракта кал ган гомер искә төшә, һәм эчтән генә «Зәңгәр шәл» көен шыңшыйм Кычкырып җырларга тавышым юк. Ал Н5.1ЫК. юигәр шал. Yi.i I омсреы бигрәк жәә Менә хәзер дә нәкъ шундый шәфәкъ баеган сагышлы чак иде Әмма,кояш сүрелсә дә. вагон эчендәге эсселек сүрелми Киресенчә, көн озын кояш күзендә кытып барган вагон, хәзер үзенең бар кызуын эчкә өрә һәм шуның өчен монда, чамасыз ягылган кара мунчадагы төсле, эссе, тынчу Вагонның ике ягына корылган, аслы өсле сәкеләрдә билдән ялангач кырык мәхбүс лычма тир эчендә Житмәсә, вагон ярыкларыннан тузан тула. Сулыш алып булмый Тоткыннарның күбесе урын тапкан нары, сәкеләрен ташлап, идәндә ауный Мин дә идәндә, ишек кырыенда, бозга ташланган балык төсле чәбәләнәм Шулай җәфаланып ятканда, өске сәндерәдән кемдер кычкырып җибәрде Байка)! Банка)' Салкынча, дымсу жил кагылды Вагон эче җиләсләнеп китте Бары быз да сикереп торып, тимер рәшәткә белән челтәрләнгән форточкаларга өерелдек Бу ни бу? Башта үз күзләребезгә үзебс» ышанмыйча, имәнеп калдык могҗиза Чыннан да могҗиза алсу дулкыннар Биек таш кыя таулар итәгеннән бормаланып барган эшелон алдында офыкта алсу дулкыннар чайкала Алар вакыт вакыт күтәрелеп, ишелеп, офыкның үзен күмеп китәләр, алтын хәрабәләрне юалар Аннан кире чигенәләр, тагын янып яткан тылсымлы кала нстенә үреләләр Без, сихерләнгән кебек, тәрәзә рәшәткәсенә ябышканбыз, бу гаҗәп күренештән күзләребезне ала алмыйбыз Алдан тау итәге буйлап борылып барган паровоз да. аның өстендәге бөркелеп барган төтен-тол ым нар да алсу, хәтта ул янып, һаман-һаман кызара бара Паровоз ашыга, көнчыгышка — Бөек Тын океанга ашыга Йөге авыр Алтмышлап вагон, диләр Бары алда һәм койрыкта гына яшел пассажир вагоннары Анда эшелон сакчылары Уртада — ишекләре зур-зур йозаклар белән бикләнгән. тәрәзәләре чәнечкеле тимерчыбыклар белән капланган, мал-туар ташый торган кызыл вагоннар Ул вагоннарның һәрберсендә кырыклап тоткын Менә шушы җанлы йөкне паровоз ашыгып ыңкылдап Владивостокка таба тарта һәм канлы офыкка керә бара. Паровоз сузып кычкырды. Байкал өсте тыңлап китте. Бераздан гудок тавышы кире кайтты. - Ту-ту-ту-у. Мөгаен Байкал ярындагы таш кыяларга сугылып кире чигенде бу тавыш Ә паровоз һаман ашыга, көнчыгышка ашыга. Вагон тәгәрмәчләре тык-тык, тык-тык итә. Буферлар чыңлап китә. Вагон чайкала. Бн. күзләре ялт-йолт итә Унга! Без ун як сәкегә өерелдек - Сулга! Без. ашыгып, бер-беребезне таптый-иза сул сәкегә тыгызландык Тиз тиз’ Чыпчык кулындагы резина таяк белән кырыйда калганнарны яра башлады Өскә! Өскә' Өстә инде урын юк Менгән берсе авып төш.» Ә резина камчы һаман чож чож килә Күзлекләрем Арлалш»н елап, кычкырып идәнг » ташланды Мә сиңа кү злекләр. Чыпчык сикереп күзлек өстеиә бәк ’ы пыя ла челпәрәмә килде Контр' Камчы Ардалноннын аркасына тмшге Ул сыгылып идәнгә ау..ы — Уңга! — Сулга! — Тиз-тиз, контр-еланнар! Чыпчык безне шулай бер уңга, бер сулга куып, бик озак азаплады. Үзе кызарды, карлыкты, тиргә батты. Ахырда күгәреп, сөйли алмас хәлгә килде. Ә без инде бөтенләй хәлдән тайдык, кузгалырлык чама калмады. тагын арлы-бирле кумаса гына ярар иде. — Шәп җырлыйсыз. Байкал шыңлап торды. Ха-ха! Без аптырап калдык, әллә мактый, әллә сүгенә. Нигә бу иблисчә көлү! — Җырны башлаучы кем? Тавышы бик әйбәт икән. Вагон шып тынды Бу инде хәтәр сорау иде. Мондый мактауга җавап бирмәү хәерлерәк булыр — Гражданин начальник,— безнең арада Иркутск төрмәсеннән генә кушылган бер бурят егете бар иде. ул елмаеп алга басты.— О. безнең староста булдыра, опера артистыннан һич тә ким түгел. — Мин үзем дә шулай уйлыйм.— диде Чыпчык, чак кына авызын кыйшайтып һәм шундук елан булып ысылдады — Яле. опера артисты, монда кил әле. — Мине әйтәсезме, гражданин начальник? — Сине, сине! Ишеккә якынрак кил әле. — hay! һау! Ул арада эт җитәкләгән ике солдат-конвоир безнең вагон каршысы- на килеп туктады. Ике тапкыр кыңгырау чыңлады. — Тиз бул. староста. Василь ишеккә якынлаша килеп, каршысына басарга да өлгермәде. Чыпчык сикереп, ике куллап аның яңагына сукты: — Россияне агитировать итү җитмәгән, инде тайгага тотындыңмы? Василь чайкалды, әмма егылмады. Моны күргән Чыпчык аны башыннан этеп җибәрде. Кемдер кул сузды, тотып калырга омтылды — булмады. Василь бар салмаклыгы белән ишектән перронга барып төште. Этләр абалап аның өстенә ташланды Ул арада Чыпчык та сикереп төште. Вагонның ишеген тартып яптылар — Ту-туу! Паровоз сузып кычкырды Поезд кузгалды Кояш кызарып баеган иде инде. Бер йотым су I — Дан-доң! Даң-доң! Вахта каршындагы баганага элеп куелган рельс кисәгенә сугалар. — Даң-доң! Даң-доң! Уянырга. Сикереп тордым — ник кенә күзләремне ачыйм Аңгы-миңге киләм, башым сыгылып-сыгылып китә. Керфекләрне кузгатып булмый, әйтерсең. җилем белән ябыштырганнар — Әйдә инде, ни мыштырдыйсың? — Мәхмүт кулымны тотып өстерәп китте.— Әнә безнең рота тезелеп тә ята Бер-ике генә атладым, ниндидер ташка абынып егылдым, күзләремнән утлар чәчрәде. Ниһаять, йокым ачылды Сикереп торып йөгердем — сафка килеп бастым Эңгер-меңгер Таң алды караңгысы Шуның өчен арлы-бирле йөгергән кешеләр шәүлә булып кына уза. Салкынча. Тора-торгач телгә килдем. Мәхмүт, нигә бу хәтле иртә торгыздылар? Күпме монда ятарга була? Юлга Кая? - Кая булсын, алтын казырга. Димәк. Колымага. Шәп Мәхмүт тамагын кырып куйды - тынычсызлана Мин төшенмә- * дем нигә бу җәһәннәм оясыннан ычкынуга куанмый5 Владивосток = шәһәренең Икенче елга районындагы озату лагерена килүебезгә инде * өч ай тула бит Лагерьда ашау да яхшырак булыр Булыр! Мәхмүт тагын тамагын кырды Әһе-әһе. Баргач ф күрерсең. Капка алдында зур мәйдан. Менә шунда рота-рота тезелгән ~ мәхбүсләрнең кайсыберсе җилкәсенә биштәр аскан, кайсы чемодан. - әрҗә күтәргән юлга әзерләр. Бөтен мәйдан лык тулган Бер буш - урын калмаган. Әйтерсең, походка әзерләнгән гаскәр Тик киемнәр генә ' чуар кайсы пальтодан, кайсы костюмнан, кайсы күлмәкчән Ара тирә 2 хәрби кисм кигәннәр дә күренә Тик якаларындагы петлицалар гына ' сүтеп алынган - урыннары яшәреп, гимнастеркаларның элекке төслә- рен әйтеп торалар. Хәзер инде алар уңган, билгесез төскә кергән Башка тнрмә-лагерьларда колонна дип атыйлар иде Монда. Владивосток озату пунктында нигәдер хәрби бүленеш рота, отряд Паек өләшер өчен җайлангандыр, бәлки Ротада нке йөз. отрядта мен тот кын. Ә монда хәзер ничә отряд! Хода үзе белсен һәркөи алмашыну бара берничә отряд Төньякка китсә, эчке Россиядән яңалары өстәлеп тора. Ә бүген ниндидер бихисап зур кәрван җыйнала Лагерьның ярты сыннан артыгы кузгалгандыр, мөгаен Шак-шок' Нәрсә шакылдый дип борылсам. Мәхмүт чакма белән ут «эзли» икән шак-шок! Булды куга ут кабынды, көйрәт Мин дә бушлат кесәсенә үк ишерелгән «кәҗә сыйрагын» ипләп алып, төзәтеп көйрәттем, суырдым Нигәдер чәчәдем йөткерә башладым Мә Мәхмүт әйтеп бетергәнне дә көтмәде «кәҗә сыйрагын» ашы1ып авызына капты Башкалар түземсезлек белән аңа үрелделәр тәмәке төтенен исни, суыра башладылар. Өстәлләр дә җитәрлек иде, өстәл артындагы түрәләр дә аз түгел иде. әмма меңләгән тоткынны чишендереп, анык сәләмәләрен капшан, форму лярын дөреслән, тикшереп, лагерьдан конвойга тапшырганчы, кояш ту бәгә күтәрелде Инде август ахыры иде Кояш сүрәнләнер вакыт Әмма монда. Ерак Көнчыгышта, кояш якын икән Нәкъ бездәге җәй кояшы төсле кыздыра, пешерә Башта без моңа сөенгән идек, чөнки төн салкынча булып, яхшы ук калтыратты Беренче нурларда рәхәтләнеп җылындык Ә соңрак Өстәвенә тагын бер җәфа. Лагерь администрациясе безне юлга чыгумы мәхбүсләрне туйла нудан төшергән Ә яңа түрә конвой башлыгы, бер урыша алып барып япканчы, тоткыннарның ашау эчүе белән кызыксынмый Ә соң без кач барабыз? Кайда безне дыңгычлап тутыралар5 Әйтмиләр Шулай да тоткын төпченә, иснәнә һәм ахырында ни дә булса сизә Менә безнең арада да хәбәр таралды Имеш, портта «Джурма» исемле бик зур океан корабы тора, дн Безне шул корабка төяп алып китәчәкләр Кая5 Берәүләр Сахалинга дн. ә икенчеләр әйтүенчә Камчаткага Димәк, нн булса да диңгезгә, океанга Ичмасам, бер рәхәтләнеп дөнья гизәбез икән Минем бит әле океан корабларында йөзгәнем юк. Нинди икән ул Бөек Тын океан? Ә шулай да ашыйсы килә, эч борып-борып ала, кычкырып куя. II Лагерь үзенең вышкалары, чәнечкеле тимер чыбыкка уралган биек коймалары белән артта калды. Колонна — ун мең тоткын эреле-ваклы сопкалар арасындагы тар юлдан портка таба агыла очы-кырые юк Тирә-якта жәяүле, атлы конвой, этләр. Алда һәм колоннаның артын да, ачык йөк машиналарында пулеметлар — Таралмагыз! — Сөйләшмәгез! — Тизрәк, тизрәк атла, күтәрәм! Ак сакаллы, күзлекле бик зыялы чырайлы бер карт чемодан күтәргән, үзе аксый Ул башта бездән алда иде. Инде кала-кала артка чыкты Элеккегә караганда да ныграк аксый башлады. — Тизрәк бул. кемгә әйтәм, картлач! Конвоир арттан килеп, мылтыгының приклады белән төртеп кычкырды: — Атла, контр! Карт абынып барып егылды Кулыннан чемоданы ычкынып тәгәрәде, ачылды — китаплар чәчелде.. — һау-һау! — Тиз-тиз! Без үрдән түбән төшен киттек Кояш кыздыра Шабыр тиргә баттык Ярый әле бездә чемодан, авыр капчыклар юк Юкса. — Ибраһим, кара әле — Нәрсәне? — Әнә юл читенә кара, ди Ардалион,— әрәм калган дөнья. Чыннан да, юл кырые чуп-чуар. Чемоданнар, капчыклар, әрҗәләр, кием-салым, одеал, кружка, чәйнекләр Ташлыйлар Кояш кыздырганнан-кыздыра бара Бөркү Тузан. Эчәсе килә. Тел авызга сыймый Иреннәр чатнаган Ичмаса, төкерек тә җыелмый Эчәсе килә. Инде юл читендә, чемоданнар арасында егылып калган тоткыннар да очрый башлады. Аларны этләр сөйри Әле менеп, әле төшеп сопкалар арасыннан бара торгач, кинәт бер урамга килеп чыктык Агачтан салынган бер катлы өйләр Белмим, әллә инде бу Владивостокның бер бистәсе, әллә шәһәргә якын бер поселок Хәзер бөтен халык, карты-яше урамда, капка төбенә, ачык өйалдына чыгып басканнар Бала-чагалар койма өстендә, кайбер «батырраклары» өй түбәсенә, морҗа янына урнашканнар Безне күзәтәләр Тып-тын. бер тавыш юк. Яшьләр кызыксынып, картраклар борчылып жәлләп карый ‘ Урамга килеп керүгә, конвой атлары безне ике яклап кысрыклый башлады Жәяүле конвой атарга әзерләнеп, мылтыкларын кулга алды Кояш инде ерак сопкалар артына тәгәри башласа да. кызу кимеми Урамга кергәч, тузан тагын ла артты Бигрәк тә атлы конвой бертуктаусыз әле алга, әле артка чаба Тынчу. Сулыш алып булмый Инде тәндә тирләрлек тир дә калмады, ахрысы Аркада апак тоз Авызда иреннәрдә тоз. Аяклар көчкә-көчкә генә атлый — Тиз-тиз! — һау-һау! - этләр абалап өскә ташлана. Капка төпләрендә җыелган халык, колонна якынлашуга хәрәкәткә килде — кайсы күмәч, кайсы колбаса, кайсы алма ташлый Сафлар бозылды Кемдер алга чыкты Кемдер иелеп аста калды - Бух-бух! Бер ике тапкыр мылтыктан аттылар, мөгаен, халыкны куркытыр өчен, һавага Атлы конвой шашынып чаба башлады Кемнедер кагып-егып. кемнедер таптап уздылар Тагын Бах-бух! Ә мин төштәге кебек кенә киләм — күрәм дә. күрмим дә. ншетәм дә, ишетмим дә Күз алдымдагы су я елга булып ташый, я күл булып чайкала Мин шуларга омтылам Якынлашуга, алар юк була Су! Бер генә йотым су! Иреннәрне генә чылатсан да. хәл керер иде Күпме килдек? Тагын күпме барасы бар? Кайда ул шомлы «Джурма>? Беркем белми — Тиз-тиз! - һау-һау! Мин саф кырыенда барам Конвой нигәдер арттарак калды Алда, мин барган якта почмакта ике катлы йорт Өйалды сарыга буялган Аның баскычында кызыл кыекча бөркәнгән бер хатын басыл тора узучыларны бик җентекләп карый Кемнедер эзләгән сыман Менә анын карашы мина төште очраштык Мин сонгы көчемне җыеп башымны күтәрдем, авызымны ачтым һәм. кулым белән ишарәләп, ишетелер ишетелмәс эндәштем - Су. су Хатын башын нде дә өйалдынын ачык ишегеннән йөгереп эчкә кереп китте Без инде бу өйне узып барабыз Бу хатын чыкмас, чыкса да. өлгермәс, дип пошынган идем, нәкъ өйалды турысыннан атлаганда, теге хатын йөгереп чыгып, мина бер чүмеч мәлде р тулы су сузды. Салкын су! Мәлдер су! Бөтен тәнем рәхәтләнеп китте ег әрләнеп кулымны суздым Бер чүмеч су минем кулымда Туйганчы, туйганчы.. Чүмечне авызыма китерергә дә өлгермәдем, аркама приклад белән кигереп тондырдылар Теге хатын акырып елап ишектән кереп югалды Чүмеч кулымнан очып китте Мин баскыч төбендәге ташка барып мәтәлдем Линкольн приискасында I 1940 елнын көзендә, бутараларда су тунын, алтын юу тукталгач, безнең колоннаны Линкольн приискасына күчерделәр Колымада Совет таманында Америка президенты исемендәге прннскамы2 Гаҗәп шул Үзем дә төшенә алмыйм Ул вакытта, билгеле инде, безнен башта прииска исемен төпченү кайгысы юк иде Колонна Томаилыдан төнлә ай яктысында кузгалса да. Линкольнг.1 җиткәнче күз бәйләнә, карашы төшә башлады Ул арада кар да яварга тотынды Без. бер беребезгә кысылып, бушлатларның булыр булмас якаларын күтәрдек Суык Ниһаять, алда, сопка итәгендә манаралар күренде Күңелгә җылы булып китте тиздән барак, бәлкем, кичке баланданы да бирерләр Алдан җибәрелгән бригада безгә инде ышанычлы урын икс рәт чәнечкеле тимерчыбык белән уратылган, озынлыгы биш йөз. кинлеге ике йөз метр чамасындагы лагерь да эшләп куйган Дүрт почмакта һәм ике як урталыкта манаралары да бар Анда нндс н Борын кытык лана Нинди тәмле HI. КӨЙГӘН ботка исе1 Бер ген.» кашык шул боткадан кабып, учак янында утырсаң Кинәт томан ярылып кнтте. нәрсәдер дөп иттг - Александр' Саша’ Нәрсә булды?' Янымда гына шурф казып торган озын егет Александров ломын кочаклаган килеш, үп чокын башлаган шурф өстендә ята Иелдем Пеле күм кук Күзләре калай ланган Тарткалыйм Саша ( аша! Эндәшми Нишләргә? Учак ян ган якка карап кычкырам I ражданнн начальник, кеше үлә* Хөрәсәннәр! Контрлар ата бабагызны Конной башлыгы сүгенә сүгенә килде Монда да корткычлык эшлиләр кабахәтләр Менә бит. эшләмәс өчен кырык хәйлә табалар Ә син аның артыннан сөй рәл. ул Александрны пимасы белән тибеп этәреп карады Каткан, үләксә Менә, халык дошманы, үлгәндә дә халыкка зыян итмичә үлми бит ул. сволочь! Түрә ачуланып арлыбнрл» йөри башлады Мин. юл биреп, арткарак чигендем Хәзер менә теләсәң нишлә Калдыр сан. кичкә хәтле таш булып катачак, җавап бир Зонага озатсаң, сакчыларның икесен алырга туры килә Ә монда күнә төртсәң күрен мәелен томан контрларның көткәне дә шул гына Ә син нәрсә, бә бәкләреңне миңа терәп каттын?' Ул. Александрны ташлап, мина ябышты Сиңа әйтәм түгелме? Шхрфны кем казыйJ Пушкинмы4 Яле* Ул сугарга дип кизәнгән иде. таеп китте, мин. тиз генә ломны алып, шурфны чокый бап ыдым Гражданин пача тьннн! Эш кораллары ташый торган чананы өстерәп, бригадирыбыз Имәнку га килеп чыкты Менә чана китердем Ярар Салыгыз! 3. ti.o I* Александрны чанага су < нр икс тоткынны чаны рып алды А.тлр чан.н а җИ1> и i »р Кузгалыгыз. Бер конвоир алдай, икенчесе арттан Перме өч яшьлек студент Александр Андреевич Александров китп Томанга күмелде Мангс лекк.» Конвой башлытын.1 чыннан та мәшәкать металле Ул бригаданы бер түгәрәккә җыйды Шурфларны участок буема түп .. божр торып казырга боерды Камах сызыгы татын да якынлашты Учак һәрбер мичкә бепэп к Озакламы мнчл г пени дөньиним рәхәте - J.MUH г\я әйл.знәГм. Бияләйләрдән. бүрекл.»р нан һнч китәсе кнлми җылысыннан аерылганга, этләр чинап, улап өрергә тотынды. Кызык холыклы кеше бу конвой башлыгы Әле генә ул мине теләгәнчә сугеп. сугып егарга омтылган иде. хәзер инде учакларны күчерергә кушты Бу эш ярый калды. Кисәүләрне күчергәндә, арлыбирле йөренеп, учак кабызып, шактый җылынып алдык Җитмәсә, учак тирәсендә берике икмәк сыныгы да табылды. Билгеле инде, аны йөгергән арада кисәүдә җылытыпэретеп ашап бетердем Хәл керде Учаклар тагын ялкынланып яна башлады Этләр хуҗалары белән бергәләп ут янына кызынырга утырды Чин тагын шурф казырга тотындым Норманы тутырырга кирәк бит Бер караганда —нормасы әллә ни дә түгел - диаметры утыз сантиметр, тирәнлеге бер метрлы шурф казу Башта мин үзем дә пүчтәк эш дип тотынган идем. — юк икән. Менә бу ген иртәдән бирле азапланам, ә шурфның тирәнлеге кырык сантиметрга да җитми Җир корыч булып каткан. Суккан саен лом зыңлап сикереп китә. Бар көч белән тагын бәрәсең - тагын сикерә. Шулай азаплана торгач кына бер кыйпылчык кителә. Тагын, тагын сугам — Я хода, ни өчен мине болан газаплыйлар?' — Ни өчен?'. Ill Белмим, әллә инде түрәләрнең рәхиме килде, әллә инде кеше җитешмәүчелек мине «ипиодром»га күчерделәр .Чонда да кинәнерлек әллә ни юк. шулай да шурф казыгандагы кебек, смена буена бер җирдә кадалып тормыйсың Ә Колыма шартларында бу инде ярыйсы ук җиңеллек. Грунт никадәр генә каты булмасын, тоткын шурфны тиешле тирәнлеккә җиткерергә мәҗбүр Карцер, паектан мәхрүм итү. ору-сугу һәрхәлдә тәэсирсез калмый — мәхбүс я үлә, егыла, я шурфны бер метр тирәнлеккә төшерә Шуннан соң бу бригаданы башка участокка, тагын шурф чокыр казырга күчерәләр Тегендә шартлатучылар килә. Җир калтыранып китә Күк күкрәгән сыман гөрселдәү ишетелә. Аннан җир чайкалып, челпәрәмә килеп, куккә атыла Менә шушы тар-мар ителгән грунтның бер кыйпылчыгын да калдырмыйча җыеп читкә илтеп өяргә кирәк Шунда гына бу участок алдагы алтын юу сезонына тулаем әзерләнгән булачак Грунтны ташыр өчен махсус чаналар эшләнә Аларның табаннары бүрәнә Аркылы агачлар да шул табанлыктан кисеп куелган һәм болтлар белән беркетелгән Чана өстенә 3 4 кубометр җир сыешлы әрҗә куела Ул да калын каен такталарыннан җыелган һәм кыршаулар белән тарттырылып ныгытылган Менә шушы әрҗәле чана «колымашка» дип атала Грунт шартлатылган участоктан өемгә хәтле боз юл. Аның озынлыгы ике-өч чакрымга җитә Бу — үзәк юл. Аңа төрле яктагы участок лардан казылып, чокырланып беткән кушма юллар килә. Безнең участок исә бу үзәк юлның урта бер җирендә Шулай булгач, безгә колы- машканы ике-өч чакрымга түгел, аның яртысына гына илтергә туры килә. Бу да ярыйсы ук отыш һәр колымашкада биш тоткын Өчәү, аркалыкларга җигелеп, алдан тарта, икәү арттан этеп бара Менә шулай колымашкага җигелеп җир ташу «ипподром»да эшләү була инде Бүген көн аяз, болытсыз, томансыз. Тәбәнәк, соргылт күктә — өч кояш Өчесе дә кызгылт боҗралар эчендә. Бу кояшлар гадәттәге кояш кебек балкып, нур чәчми, бик сүрән кызарып кына горалар Шунлыктан көн әле иртә булуга да карамастан, әйләнәтирә энгер- мецгер, кояш тотылгандагы кебек шомлы Үзе болай чатнама суык түгел, кырык-кырык биш градуслар тирәсендә генә булыр Колыча өчен бу күпмени! Безнең «бишлекжтә гел яшьләр, кулга алынганчы комсомолның җитәкче оешмаларында эшләгән егетләр. Шуның өчен безне кайберәү ләр комсомоллар звеносы дип тә атын Звено башлыгы - Әбҗәлимов Мәхмүт Аның ярдәмчесе — Николай * Васильевич Акимов Ул Мәхмүткә караганда күп тулы, имән төбе - сыман, юантык Лагерьда аны Поддубный дип йөртәләр Әйтерлеге дә * бар Берничә тапкыр егетләр көрәшеп карады, ләкин Николайны егучы 2 булмады Бу бит әле ачлы туклы йөргән хәлендә Әгәр туйганчы ашат- < сан! Звеноның өченче әгъзасы Ардалнон Михайлович Нижегородцев ф Буе-сыны белән Николайга капма каршы Озын Ябык Коры сөяк = Сөякләренең таралып китмичә укмашып йөрүенә нс китә Дүртенчебез Гений Измаилович Республиканец.'Гәүдәгә тәбәнәк. * юантык булса да. йөзгә чибәр Кин маңгай Тирән утырган зур. сор < гылт күзләр Туры борын Юка иреннәр Түгәрәк матур няк Мөгаен. - сезне аның исем-фамилиясе гаҗәпләндерәдер Чыннан да артык яң- ? гыраулы бит Юри үзләштерелгән тагылма исемдер яки кушаматтыр, т дип уйлый күрмәгез. Юк. тегесе дә түгел, бусы да Аның ата-анасы бик күптән ачлыктан үлә Өч яшьлек малай J Казан урамында бер кешесез ялгыз кала Кемдер аны балалар йортына = алын барып бирә Исеме ничек? Атасы кем? Фамилиясе ничекI II III IV V Беркем белми Малай хәл эчендә Менә шунда. Казан балалар йортында, коллективның гомуми җыелышында табылдык балага исем кушыла Җыелыш күпчелек тавыш белән карар чыгара штым I < н.л найда. fa.ii ■■ i анын турында бернәрсә дә белмим». дидем «Ярый, т чер (чг I» лидг Нж-.ме' Ташемме1 Аптырап калдым Мине машинага утыртып \рча кырыйдагы п. ■«т.^м.ипага алып килделәр 1мр палатаныи ишетен ачын. »чм верертә аүшты.тар Янымда»ы кгшглар белән бергә иердем Ьср »енә варааат Аила баштанам» идеалга трапгаи бер мчме мта Врач килеп оделлны ачты Гений. торыгыз, хатыныгыз килл» Кирпилттпгы кеше тнз генә одеялын тартып алын тагын ураняы - Торыгыз! Комачаулама! ы> ШИһар. мин Владимир Ил»» • бг.тәи «йлашәм Таныш 1ЛНЫШ Гений тавышы П^ерта^барта щрмта» >аргып_аам» ИММ манчы идем, ул мине втен жибәрж I -.пыш Мим «••.?-> е «саамда алдымда выточдым ftp Mat басып гора пае Bawa бапта пари саам басмам кумире мата аае шр. алс НКСНЧ1 нкка гаш i.in.i.i.ip _ Кем са? Нны рмхсятсеэ м-рктг.' ӘМГОМ б"’ •** Илын белы» дммм Китегез! Китеге»’ V................. •'* •» вмллтата Ю|_агза тапмау аааата ЛАкин ул: «Ильич белән смйләшәм. МКЫПМ «.». лжт палата! а вертма.ы ьермвчә ел дан сон МИН анын үлүе турыидл хәбор ишеттем» эшне — музей оештыруны кемгә тапшырырга сон? Шобага Республн- канецка төшә. Чөнки ул инде башка оешмаларда да үзен оештыру эшләренә сәләтле, армый-талмый эшли белүе белән таңыткан була. Гений Мәскәүгә Надежда Константиновна янына китә Владимир Ильичның гомер юлдашы Республиканец кандидатурасына бик риза булуын белдерә һәм мөмкин булган кадәр ярдәм күрсәтергә вәгъдә итә. Республиканец зур дәрт, куаныч белән юлбашчыбызның Казанда торган елларын, беренче революцион адымнарын җанландырып, яңа буын күз алдына бастыру эшенә бирелә. Музейда яңадан-яңа экспонатлар, документлар барлыкка килә. Ләкин бу әле аз, бик аз. Ульяновлар гаиләсе торган йортны нәкъ 1884 елгы хәлгә китерергә һәм шул вакыттагыча җиһазлау сорала. Ә вакыт аз. Октябрьнең егерме еллыгына өлгертергә кирәк. Шул көнне музейның ишекләре ачылырга тиеш! Гений көне-төне йөгерә, эзли, ашыга. 1937 елның җәй уртасында Республиканец Мәскәүдән, Крупская- дан телеграмма ала «Музей оештыру эшләре буенча тиз арада миңа килүегезне үтенәм. Н Крупская». Гений шул көнне үк вокзалга йөгерә — билет алып вагонга кереп утыра Поезд кузгалыр алдыннан гына купега НКВД вәкиле аяк басып, Республиканецны «бер генә минутка» комендатурага кереп чыгарга чакыра ... Беренче колымашканы тырышып, түбәсеннән өеп төядек. «Иппо- дром»да норма — участок. Менә шушындагы тар-мар ителгән грунтны җыеп, тазартып, өемгә ташып бетерергә кирәк. Алданрак эшне бетерсәң. учак ягып, ут янында җылынырга рөхсәт ителә. Мондый рәхәткә кем өметләнми соң? Мин звенога яңа килгән кеше булганга, гадәт буенча урта аркалыкка җигелдем Унда — Мәхмүт, сулда — Николай. Арттан колымашканы Ардалион белән Гений этә. — Бер, ике, өч, киттек! — Яле. тагын бер! Ә колымашка урынында. Биш арестантның җан-фәрман тырышуына. этүенә ул «эһ» дә итми, кузгалмый. — Болай булмый, егетләр. Мәхмүт аркалыктан чыга,— табаннар бозга каткан Ломнарны алып кырыйдан, астан күтәрегез әле. Әйдәгез, бергәләп, взяли! Менә бит бәла, колымашканы боздан һич кубарып алып булмый. Өстерәп килгәндә, табаннар кызган, туктагач, бозга ябышып катканнар. Хәзер лом белән дә каерабыз, бишәүләп җилкәләрне куеп этәбез Кузгалмый бит, ләгънәт төшкере! Ахырда, бик озак азаплана торгач кына чана кузгалды Аркалыкларга җигелеп тартып киттек... Колымашка чинап, сыкрап көчкә-көчкә генә бара Иң читене — менә шушы тыкрыктан чыгу, ә төп юлга эләксәң, боздан җиңелрәк шуа. Чыктык. Ыгы-зыгы — шәһәр урамындагы сыман Уң яктан грунт төялгән колымашкаларны өемгә этеп-тартып баралар. Сул яктан буш колымашкалар кире кайта. Кычкыру. Сүгенү. Мәхшәр. Үзәк боз юл барган саен сөзәкләнеп үргә күтәрелә. Очына барып җиткәндә, син инде биек, ясалма тау өстендә буласың. Аста — яр Менә шунда җиткәч, колымашканы кырые белән борып, йөкне аударасың. Тотып калмасаң, чана үзеңне дә өстерәп алып төшеп китәчәк. Ә инде түбәндә — җәһәннәм чокыры! Юл туктаусыз үргә менә, шуның өчен монда гел арттан этеп, сакланып барырга кирәк Югыйсә, колымашка ычкынса, туктатам дип уйлама. Ул үз авырлыгы белән басып түбән очачак. Безнең аяктагы ЧТЗлар бозланып каткан, тимераяк кебек шуа, бер урында басып торып булмый. Без алга омтылабыз, аяклар артка китә. Бер урында таптанабыз шулай Аптырагач, бүтәннәргә юл биреп, колымашканы читкә чыгарып туктаттык ЧТЗларны лом белән суккалап, бозларын ватып жиңеләитеп алдык Тагын юлга төштек Аяклар инде таймый, бар көч беләк тартабы, Бара Ти «рак' Ашыгабыз Участокны тазартып бетерергә кирәк бит Учак янында җылынуы нинди рәхәт' Кинәт нем ягында шау-шу күтәрелде Кычкырулар' Сүгенү' Нәрсә булган Туктап күтәрелеп карарга өлгермәдек, алдыбыздан барган колымашка бар грунты белән чигенеп килеп, безнең колымашкага бәрелде IV Кайбер кешеләрне бәхет дигәнен үзе эзләп таба Менә архитектор Алексей Николаевичны алыйк Линкольнга килгән көнне ул машн надан егылып аягын сындырган иде Шуның аркасында кышның иң зәһәр суыгында өч әй рәх;и i >и, п әвырхлар чатырымда ятты Инде аннан гына чыккан иде. безнең палаткага кизү итеп кундылар Моңа кадәр Колымада ишетелмәгән, булмаган хәл бит. илле сигезенче статья ЛЫ кизү булсын, имеш Иң шәп вазифа ич бу лагерьда Аны бары чын жинаятьчеләр генә башкара Бүтәнчә булуы да мөмкин түл ел Кизү торучы тәүлегенә өч тапкыр конвойсыз гына гомуми зонага чыга Мәсәлән. иртә белән ул чатырдагы тоткыннар саны буенча паек алып кайта Ничек кенә әйтмә, икмәк тураган җирдә сынык-санык төшмичә, валчык коелмыйча калмый Кизү менә шуларны җыеп ашый ала Төш вакытын да ул ашханәгә баландага бара Боларны безгә караганда яхшырак ашаталар Аларның өстәлендә балык башлары, эчеп бетерелмәгән ба лайда да кала Аларны да җыеп ашарга була бит. Кич белән тагын ашханәгә Кизүнең эше лә оҗмах рәхәте Тышта илле алтмыш градус суык, ә ул чатырда, мич янында без җилкәгә салып ташыган утынны яга Төнлә инде аяк киемнәрен, чолгауларны киптерә Көндезен иске- москыны ямый, пима, ЧТЗны төпли яки чүпрәк тапса, бияләй тегә Бияләйне сатып, өстәмә бер паек яки бер ике төрем тәмәке алырга була. Тоткынга тагын нәрсә кирәк? Дөрес, бу урынла Алексей Николаевич түгел, башка берәү булса, аны почмакта КЫСЫП, ЯКИ аерым бүлеккә чагын күздән җуярлар иде Ә Алексей Николаевичка һичбер арестант үчекми Аны барысы да ярата Ул үзе болан буе сыны белән әллә ни кү »г » ташланырлык кеше түгел Тәбәнәк Ябык Житмәсә. аз гына бөкресе дә бар Бите озынча Аны тагын да озынайта төшен ап ак кәҗә сакал сузылып төшкән Яше җитмешләр тирәсендә булыр Әмма шуңа карамастан, бнк хәрәкәтчән. тынгысыз карт Ул һич тик тормый, һәрвакыт үзенә бер эш таба Чатырда берәр тоткын авырый икән, аның янында һичшиксез. Алексеи Николаевич Компресс куя яфраклар кайнатып чәй «мера Бер ккә бире леп баш күтәрми ята башласа, бешен карт аңа да җитешә көлә көлә эчең катырлык мәзәкләр сөйли, яки утыз ел төрмәдә коеда утыр ган атаклы испан язучысы Сервантес һәм бүтәннәр турында гәп баш лый Мәхбүс үзе дә сизмичә күтәрелә, тернәкләнеп китә Күптән түгел \л бөтен баракны шаккатырды Хәйран калдык Эш гән кайтсак аш өстәлендә ак һәм кәра шахмат фигуралары парадтагы сыман кәра каршы тгзглеп торалар Менә кызык Буш вакытларда чиратлашып уйный башладык Күңелле лсн кызыгыма би|м зеп, кайда нк ип нш онытасын Хра тирә бригадалар арасында, аннан чатыр лар арасында турнир да оештырырга керештек Әмма бу күңел ачу озакка бармады Чираттагы тентүләрнең берсендә шахматларны табын мичкә яктылар Безнең чатыр өч тәүлек карцер режимына куелды а> 35 Тик Алексей Николаевич бирешми Тагын да кызыграк яңалыклар уйлап таба. Шуларның берсе тагын бөтен лагерьны куандырды, әмма аның да соңы фаҗигале булды. V Сезнең йолдызлар тавышын ишеткәнегез бармы? Мөгаен, юктыр, чөнки аларның сөйләшкән тавышлары бары төньякта гына ишетелә бит Тыңлап карагыз әле, алар хәзер менә минем янда сөйләшәләр — Тып-тып! Тып-тып! Ишеттегезме, ә бит минем янда беркем юк. Күктә калтырап торган йолдызлар һәм ярты ай. Ай сөйләшми. Ул ялгыз. Ә йолдызлар, күрәсезме алар никадәр! Әйтерсең лә, күк йөзенә алмаз кыйпылчыклары сипкәннәр Менә шул куштаннар, кызлар кебек пыш-пыш киләләр, серләрен бүлешәләр. — Пып-пып! Пып-пып! Бер урында басып торып булмый, суык. Авыз-борыннан чыккан сулыш — пар бөртекләре һавага таралып китә алмыйча зәһәр суыктан шартлыйлар «пып-пып». Шушы тавышны якутлар «йолдызлар тавышы» диләр. Менә бүген дә шундый, йолдызлар сөйләшә торган суык кичләрнең берсе. Эш бетте. Ә зонага һаман кайтармыйлар. Торган саен суык көчәя Әллә инде зәмһәрир учакларына утын өстиләр Ялкыннары бөтен тәнне ялап, көйдереп ала Бер урында сикерәбез. Ниһаять, тилмереп көткән боерык: «Тезелегез!» Зонага йөгерәбез. Ян-яктан этләр дә юырта. Өрмиләр Колаклары салынып төшкән Баскан саен кар шыгырдап китә Сулыш тыгыла. Тын алып булмый Яндыра Керфек ләрдә — боз Борын агара Авыз корышкан. Атлаган саен абынабыз Конвой сүгенә, акыра, егылганнарның аркасына — приклад. Йөгерәбез Көчкә дигәндә зонага килеп җиттек. Ярый әле яхшы дежурный туры килде Тентеп маташмады, тиз генә санады да капканы ачты. Үзебезнең палаткага якынлашкач, гаҗәпләнеп туктап калдык. Бу ни бу? Кайдан килеп чыккан соң монда Төньяк шаһзадәсе? Туңуыбызны онытып, аның тирәсендә әйләнә башладык. Гаҗәп! Зона эчендә, безнең чатыр алдында, тармаклы мөгезләрен артка ташлап, башын югары күтәреп, һава иснәп, мәһабәт болан басып тора — Карагыз әле, иптәшләр,— диде Алексей Николаевич кичке баланданы чөмереп бетереп, шау-шу басыла төшкәч,— әгәр дә вахта капкасыннан чатырларга килә торган юлга аллея эшләсәк, ничек булыр? — Нинди аллея тагын? — Аптырашып калдык Әллә инде карт саташа башладымы? — Ха-ха-ха. Палатка эчендә бомба шартлаган төсле көлү күтәрелде — Туктагыз! Туктагыз әле! — Карт кулларын селкеп, ачулы кыяфәт белән кычкыра башлады.— Нигә көләсез, мин сезнең белән киңәшергә телим бит — Иң яхшысы бер чүмеч баланданы ничек артык чәлү турында киңәшик — Баланда! Баланданың җитмәгәнен мин үзем дә беләм. Ул — корсакка. Ә менә күңелгә дә азык кирәк бит. — Баш катырма әле, корсак буш булгач, күңел күзе дә сукырая. — Әйдә, Алексей Николаевич, сөйлә әле. — Мин кардан, су сибеп катырып, төньяк хайваннарының сыннарын эшләп куярга уйлыйм — Әйбәт ич, нигә эшләмәскә? — Әйе, әйбәт булыр иде Ләкин. — Мин икеләнеп калдым.— Аларны эшләргә байтак кар кирәк булыр Аны кайдан алабыз? Зона- лагы карны инде эчеп бетереп киләбез ич — Менә шуның өчен дә сезгә эндәшүем Булмаса, бодай итик,— диде бригадирыбыз Зариф Имәнкулов.— ягарга ботаксанак алып кайтабыз бит Инде икенче култыкка кар- боз кантары кыстырыйк Бу эшкә күрше чатыр тоткыннары да кушылды Зона бер. урам * бер Аллея да бер булачак бит Имәнкулов бу турыда лагерь һәм кон- £ вой башлыкларына әйтеп рөхсәт алды Алар өчен дә кызык бит. ж зонада — жанварлар аллеясы « Шулай итеп, инде кич белән эштән кайтканда, жилкәгә ботак- 5 санак күтәрсәк, култык астына кар яки боз йомарламын кыстыра ~ Твргаи булдык Ил тикере • ләсак ■ та, чатырыбыз алдында кар-боз өеме көннән-көн үсә башлады Алексей - Николаевич эшкә тотынды Төнлә ул кизү вазифасын башкара — < мичкә яга. аяк киемнәрен, чолгауларны, бияләйләрне киптерә, ә көн- < дезен палатканы тиз генә себерептазартып чыга да сын эшләргә керешә. - Баланда, паек алып кайтып өләшкәч, тагын шул эштә Башта Алексей Николаевич карны палаткага кертеп, тагаракка 2 сала да су коеп изә Аннан ул бу измәне өстәлгә алып, камыр әвә- ' ләгән кебек әвәли, өя. Кар өеме акрынлап сын рәвешенә керә башлый - Баш, койрык, аяклар барлыкка килә Бәйләүче ныгытучы материал х итеп таяк, чыбык-чабык, чүпрәк чапракны да файдалана Менә шушы хәлендә сын чатыр алдына чыгарыла Ул анда шыкырдап ката Шум нан соң инде скульпторның төп эше башлана Жаннарга үз киемен киендерергә, күзләрен ачарга һәм тик аңа гына хас бер хәрәкәттә - позада туктатып калдырырга кирәк Төньяк жанварлары, кошлары күбрәк ак төстә буяу кирәкми Ә менә боланнар. пингвиннар һәм башкалар өчен соргылт, кара төсләр кирәк ич Оста аптырамый. Аллага шөкер, корым бар. көл бар Алексей Николаевич, консерв банкасына борын куеп, комган сыман бер савыт эшләп алган Менә шушы «тылсымлы» комган бөтен сын нарга жан иңдерә Комган эчендә су, кирәк икән ул кара, кирәк икән соры була Менә шул хикмәтле су сын өстенә бөркелә, сибелә Көн - суык Сын өстенә сибелүгә, су бөрчекләнеп катып кала Менә шул рәвешле тире йон, каурый барлыкка килә Барлыкка килә, дип әйтергә ансат. Ә чынында михнәт Сыннарны «терелтү» эше. ип нечкә хезмәт тышта эшләнә Ә суык кырык биш-илле градустан да ким түгел Менә шунда су белән, кар белән сәнгать әсәре тудырып кара' Берничә көн ул кулына кашык та тота алмыйча баланданы савыт читеннән чөмереп кенә йөрде бармакларын өшетте. Ләкин ана карап, карт эшен ташламады Каян дыр балык мае табып, бармакларын майлап, чүпрәк белән урап, тагын үзенең «остаханәсенә» чыкты Бу эш ике айдан артыкка барды һәм. ниһаять, яна елга 1940 елның утыз беренче декабренә «мәрмәр сыннар аллеясы» әзер булды. Бәйрәм бәйрәм инде ул әзерлек кирәк Тоткын да ана әзер ләиә. Бер-ике көн кала гына түгел, бер ай алдан Безнең тәүлеклек рацион биш йөз грамм икмәк Иртә кнчгн берәр чүмеч (ярты литр) баланда Төшкегә баланда һәм ярты чүмеч арыш камырыннан чумар Чумары эләксә, бик яхшы. күбрәк чхыдр суы гына була Менә шушы рн«ык белән илле алтмыш град и суыкта хнике сәгать лом белән чуер жирне чокыры яки. котыммикага жигслсп. грунт ташырга норманы тутырырга кирәк llat-кны тиамергп катәссм. инде кулыңа тигәч, ашаганыңны тонмын да калаиаи әллә булды, әллә юк Корсак һаман буш, һаман сорый Тагын к««т Менә шушы паектан бәйрәм юешен д.. чыгарырга кирәк Кирәк' Бәйрәмдә. Яңа елны каршылаганда, ичмасам бер туйганчы ашарга Ә ничек? Ничек булса да! Декабрь башлану белән без, авызыбыздан өзеп, берәр кыйпылчыкны үзебездән үзебез яшерә башладык. Кая яшерергә? Ул икмәк кыйпылчыкларын чатырда калдыру һич мөмкин түгел, аны шундук «сугалар» Кая? Кечкенә янчыкка саласың да күзне йомып, бушлат кесәсенең иң төбенә төшереп җибәрәсең. Юкса — кул калтырый, күз йотып алырга тора. Шулай итеп, янчык иң ышанычлы җирдә — кесәдә. Йөргәндә, утырганда, бөгелгәндә ул тәнгә бәрелеп кытыклый. Авызга су килә, бер генә бөртек, бер генә валчыкны алып кап инде! Рәхәтләнеп китәрсең. Хәл керер! — ди шайтан нәфес, вәсвәсәли. Кайвакытта үз кулыңны үзең кесәдә бурлыкта тотасың. Кулны тартып аласың да ачудан сикереп торып колымашкага җигеләсең. Яңа елга әзерлектә мин башкалардан уздыра төштем. Әйтмәгәнем булсын: конвой башлыгы ничектер миңа рәхимлерәк карый. Анда монда йөгерергә, чыбыкчабык җыярга, учак ягарга булса, миңа куша. Мин инде хәл кадәренчә җитез — йөгереп эшлим. Учак та тиз кабына, утын да ярыйсы була. Менә шул чыбык җыйган арада куаклыкта яфраклар очрый Мин аларны кесәгә, кесәгә. Палаткага кайткач киптерәм Менә дигән чәй Утыз беренче декабрьдә эштән кайту белән безнең чатырларның ишегенә йозак салдылар Этләрне зона эченә җибәрделәр. Саклык. Кем белә, монда гел «илле сигезләр» ич. Яңа ел алдыннан аларның әллә нинди усаллык эшләүләре дә мөмкин. Төн. Барак тирән тынлыкка чумды, һәр тоткын сәкедә — үз урынында Кайсы яткан, кайсы ярым кыйшайган, кайсы сәкедән аякларын төшереп, башын иеп утырган Тып-тын Йоклыйлар. Юк. Мондый төндә йокларга мөмкинме соң? Алда 1941 нче ел Ул мәхбүрләргә нәрсә алып киләчәк? Амнистия? Яңа срок? Ирек? Кабер? Тоткын уйлана. Башы чатный, ярыла яза. Уйлана. Төрле ашамлыклар, эчемлекләр белән тулы өстәл. Шат күңелле, якты чырайлы дуслар. Балалар. Ата-аналар. Хатының — Даң-доң! Сәгать уникене суга. Өстәл янындагы кешеләр барысы да аягүрә басалар. Шешәләр ачыла. Бокалларда янып торган шәраб. - Яна бәхет, яңа шатлык өчен... Шак-шак! Тоткын сискәнеп айнып китә, тәмле уйларыннан аерыла. Ишектә конвой. — Ятыгыз, үләксәләр, нәрсә көтәсез? Отбой! VI Иртәгесен, яңа ел көнне каравыл башлыгы үзе килеп ишектәге йозакны ачып, иртәнге тикшерү-барлауны үткәргәч, лагерьга чыгып йөрергә рөхсәт итте. Әкият кебек матур көн Ашыкмыйча, калгып кына тәңкә кар ява, әйтерсең лә, күктән йолдызлар коела. Алар күзләрне чагылдырып җем-җем итәләр. Караңгы, тынчу палаткадан чыгуга, күз чагылып, баш әйләнеп киткән иде Хәзер инде сулап туеп булмый — салкынча хуш ис! Гаҗәп икән ул яңа явып торган тәңкә кар исе — шәраб эчкән кебек тәмле исертә, тәнгә егәр өсти, дәрт өсти. Бар кайгы-хәсрәтең онытыла. Барыбыз да аллеяга атладык. Юлның ике ягында метр биеклегендәге мәрмәр нигезләр. Алар өстендә — тундраның гүзәл җанварлары, кошлары Каядыр ашыгып барган-очкан җирдән алар монда бик азга гына ял итәргә туктаганнар, кунганнар. Вахта капкасыннан килгәндә, сезне беренче булып болан каршылый Ул чабып барган мизгелдә кинәт сагаеп туктап калган Зур, тармаклы 38 мөгезләр артка ташланган, колак шәм булып торган. Аның каршында, арт аякларына басып, тундрага хәйран калып карап торган ак аю Аннан төлке, бүре, шакал, куян, пингвин, акчарлак, морж һәрберсе үзен.» генә хас рәвеш алып тукталганнар Безнең белән танышырга килгәннәр, хәзер хәзер күтәрелеп юк булырлар кебек һәммәсе дә уз зурлыгында, үз төсендә * Кар һаман ява Йолдызлар коела Ул йолдызлар постаментлар = өстенә, аларга басып торган сыннар өстенә куналар һәм тылсымлы ' бер нур белән балкыйлар Гаҗәеп матурлык Арестантлар аллея буенча акрын гына, әле вахтага, әле палат- 5 каларга таба атлый, сыннар алдында туктап кала Нинди мат\р. нинди “ гүзәл бу дөнья1 VII Бу аллея лагеребызны җылытып, яктыртып җибәрде Җанварлар * кошлар иртә белән безне эшкә озатып кала, ә кичен алар, ерактан Г үрелеп карап, безне каршы ала Без ашыгабыз, әйтерсең лә анда безне туганнарыбыз көтә Аена бер була торган ял мунча керү көнендә лагерьдагы барлык тоткын шушы аллеяда була Берәүләр кайчандыр, кайдадыр күргән зоопаркны искә ала, икен челәр үзләренең ау маҗараларын хәтерләп-сөйләп тыңлаучыларны көл дсрә, ә өченчеләр, сынга табынучылар кебек, тукталып башларын иеп торалар Мин үзем дә. аз гына буш вакытым булды исә. аллеяга чыгам Озак, бик озак карап торам бу салкын, әмма күңелгә бик җылы сын нарга. Еракта. Тын океан артында, тайга артында, казакъ далаларында калган туган Күкчәтавым күз алдыма килә минем Дөнья нинди зур. нинди гүзәл Анда хайваннарга, кошларга урын бар. Ә кешеләргә* Ә кешеләргә нигә тар бу киң дөнья? Мин үзем ешрак болан алдына килеп туктыйм Нигәдер ул миңа бик якын Аның белән сөйләшәм, иң яшерен, изге серләремне бүле шәм Уйга, хыялга батам Менә шушы боланга атланып иреккә, туган җирләргә очсаң иде Анда барып җитәр өчен ничәмә-ничә диңгезләрне ничәмә-ничә тауларны, кара-караңгы урманнарны кичәргә кирәк бит Озын юл Авыр юл Куркыныч юл Син абынмассыңмы3 Син арымас сынмы, толпарым? Юк' Юк' Син бит бар җанварлардан түзем бар йөгерекләрдән йөгерек Мин ышанам сиңа, җанварым Оч, алып оч мине, толпарым, туган якларга! VIII VIII Март башында Магаданнан өлкән бер түрә килә икән дигән хәбәр таралды Чатырларның ертык тишекләрен ямарга куштылар Чираттан тыш мунчага алып барып чәч -сакалны кырыктылар юылган күлмәк ыштан бирделәр Ике төн рәттән барактан куып чыгарып, зур тентү ясадылар без пычак ясарга ихтимал булган тимер кисәкләрен берсен дә калдырмый сыпырып алдылар һәм чатырыбызны икс көнгә карцер режимына куйдылар кичке аштан соң ишеккә йозак элделәр Бу өлкән гүрәне каршы алу әзерлегенә Алексей Николаевич та катнашмыйча булдыра алмады Постаментлармы тшэтте. алар метен дә!е сыннарның кителгән, кырылган җир ’.«рем ямады «млады. «• .шып ХМЯКЫ нм.-т ЛӘИСП хәвефләнеп. үзенсн батыры Калымны көткән Якут куг«-н.> уиик< тапкыр ай күтәрелгән, җирне яктыртырга тырышкан, ләкин үзе дә суыкка чыдый алмыйча өшеп кушегеп диңгезгә чумган Унике тапкыр чумган Калым батыр һаман кайтмаган Халык, өметен югалтып. хал< бетен егылган Нәкъ менә шушы фаҗигале мизгелдә, ниһаять, ерак — Вахтер! — диде генерал ачулы тавыш белән.— Монда! Вахтер озын буйлы, таза уголовник егет — йөгереп килеп генерал каршына басты Кунак, инде тынычлана төшкән сыман, акрын гына эндәште. — Әнә җирдәге таякны алыгыз да бу хайваннарны күздән югал тыгыз Лагерь кешеләр өчен, хайваннар өчен түгел Башлагыз' Күзләремне йомдым Шарт-шорт, шарт-шорт. Әйтерсең лә. башыма сугалар, нелеп иелеп китәм инде чәлпәрәмә китерелгән котыптан Кояш балкып чыккан. Якут җире яңадан яшәреп, матураеп киткән Халык җыр җырлап, кубыз уйнап, барабаннар сугып, үзенең батырын каршылаган. Якут илендә моңарчы һич күрелмәгән, ишетелмәгән бәйрәм — туй башланган Иң куәтле шәраблар, иң симез итләр, иң тәмле тәгамнәр өстәлгә куелган. Җыр, бию, уен-көлке чиген белмәгән. Халык үзенең батырын хөрмәтләгән, сыйлаган. Әмма арада Калым батырның данын көнләгән хаин бер җан да булган. Ул гыйфритларга сатылып. Калым батыр эчә торган Якут касәдәге шәрабка агу салган. Унике ай буена гыйфритлар белән сугы шып арыган-талган Калым агулы шәрабны эчүгә йоклап киткән. Шуны гына көтеп йөргән гыйфритлар, чатырга кереп, йоклап яткан Калымны суйганнар. Батыр уянып китеп аягына баскан. Гыйфритлар кояшны диңгез ярына ташлап качкан. Әмма батыр озак басып тора алмаган, киселгән башы аны җиргә тарткан. Калым хәлсезләнеп егылган. Аның башы Аляскага, гәүдәсе якут җиренә, аяклары Алданга төшкән. һәр язны, гыйфритлар суйган көнне, Калым батыр егылган җиреннән күтәрелеп баса, туган Якутстанына — тундрасына карый, сокланып, яратып карый һәм хәле бетеп егыла икән. Менә шул вакытта. Калым батыр аягүрә басып торганда, аның мәһабәт алтын гәүдәсе тирә-якка нур сибеп балкый. Бу могҗизаны белмәгән соңгы заман кешедәре Калым батырның нурлы шәүләсен ялгышып Төньяк балкышы дип атыйлар икән Бу легенданы миңа үзебезнең бригададагы карт бер якут сөйләгән иде. Әйтүенә караганда, ул, кулга алынганчы, Якутск шәһәрендә укытучы булып эшләгән һәм Төньяк халыкларының фольклорын җыю белән шөгыльләнгән. Бу легенданың нигезендә, һичшиксез, чынбарлыкка ишарә ята. Дөресендә дә, Төньяктагы алтын тамырлары Аляска дан башланып, бөтен Колыма мәйданы буенча тармакланып. Алданга чыга бит Моны инде ишетеп түгел, үз күзләрем белән күреп беләм, үз кулларым белән казып беләм Җиде кат тирең түгелә, җиде тапкыр җаның чыга ул алтын оясын казыганда. Ниһаять, Калым батыр җирләренә дә яз килде. Кар эреде. Елгаларда бозлар кузгалды. Сопкалар ашыгып яшәрә башлады. Ә кояш, йокысын онытып туктаусыз әйләнә. Әнә ул боз диңгезләре артына төшеп байый. Әмма шәфәкъ нурлары сүнәргә дә өлгерми, капма-каршы яктан, котыптан, шул ук кояш яңадан күтәрелә башлый Ул үзе кинәндереп кыздырмый да, бөтенләй үк сүнми дә — сүрән, саран. Менә шушы соры көннәр башлануга, бөтен Калым аның асты- өстенә килә, туздырылган кырмыска оясы кебек мыж итә Тоткыннар, түрәләр, солдатлар, этләр — барысы да зиндан-забойларга чыга. Вахта капкалары янындагы баганаларга асылынган чулак рельсларга да тынгылык бетә — Доң-доң! Доң-доң! II Бу нинди музыка? Кем соң уйный болай матур итеп? — Тор, үләксә! Билем киселеп киткәндәй булды, сикереп тордым. Каршымда кулына резина таяк тоткан вахтер. Ә барак ишегеннән һау-һау итеп, тешләрен ыржайтып, бозау хәтле овчаркалар кереп килә Абына-сөртенә йөгереп барып вахта алдына тезләндек — Бүген илебезнең валюта цехы эшли башлый. Сез монда үзегезнең кара җинаятьләрегезне хезмәт белән юар өчен сөрелгән явызлар, халык дошманнары. Алдыгызда тачка, кәйлә, көрәк, забой, норма! Нор- 42 маяы тутырмау - аңлы рәвештә контрреволюцион корткычлыкны дәвам итү Экономик диверсия' Ә мондый саботаж өчен халык сезгә икенче тапкыр шәфкать күрсәтмәс Төшендегезме, контрлар' Колонна башлыгы — озын. ябык, әз генә бөкрәеп, түбән карап йөри торган капитан бүген өр-яңа формадан төп төт басып калын бас белән әмер бирде: ♦ — Бригадаларны забойга төшерергә! Эшкә' Менә шулай Колымада алтын бизгәге башлана. Билгеле инде, бу күренеш мина яңалык түгел Чин бу 1941 елның * язында инде өченче тапкыр алтын юарга чыгам Әүвәле бер сезон 5 «Линкольн» приискасында эшләдем Аннан монда Сусуманга күчер " деләр • Безнең бүгенге забой Колыма елгасы белән сопка арасында Бу : сопка тундра ягыннан болан мөгезе кебек тармакланып кил.» дә. Катыма - ярларына ике-өч километр калганда, кинәт көньякка борыла Менә шул _ аралык безнең забой Кыш көне шурфлар казып, шартлатып, забой ныи өске кат грунтын алып ачып куйган идек Радиусы ике -өч чакрымга > сузылган бу забойның урта бер ж,ирендә биек эстак. ур т наштырылган Бункер астыннан елга ярыннан ук корылган зур улак - үтә Яр буендагы насос станциясе Колыма суын шул тирән улакка : бутарага коя. Су көчле этем белән туктаусыз ага һәрбер забойдай = бункерга берничә трап-басмалар сузылган Алтын комлы грунтны тач кага тутырабыз да трап буенча бункерга ашыгабыз Норма йөз тачка Өлгер' Шул такта трап буенча сынар тәгәрмәчле «само.ходка»ны бар көчкә әйдибез Забой эчендә әле бик ук тыгыз түгел, бер-беребезгә юл да бирәбез. Ә менә бункерга якынлашканда югары күтә релгәндә, кыямәт һәркем ашыга тизрәк менеп җигәргә тырыша Эстакадага күтәрелә барган Саен, тачка авырлыгы артка этә Ә арт тагы тачкалар синең тез астына сугып куалап киләләр Аз гына йөр» шеңне акрынайттыңмы, артыңдагы гачка те» астына килен керә дә син тачкаң, грунтың белән түбән мәтәләсең Ярый әле, тачка бер якка, син икенче якка тәгәрәсәң Әнә безнең бригадада өч кеше эстака дадан авып тачкалары астында да калдылар Берсе башы изелеп шунда ук үлде. Икесе, аяк куллары сынып, батьннцада ята Эстакада янында зур мәйдан забой Андагы эскәмиядә участок башлыгы утыра. Ул биектә Бөтен забой анык күз алдында Ул һәр бер тоткынның ничек эшләгәнен күреп, күзәтеп тора Әгәр берәр млхбү< ял итәргә утыра икән, эстакададагы рупор хәзер аны кузгата Фәлән бригада' Штраф' Димәк, бу бригада нормасына өстәмә рәвештә бункерга тагын ун тачка грунт җиткерергә тиеш! Шуның өчен бригада үзен үзе куалый берәүгә дә эш вакытында, арыса да. авырса ла. туктап торыр» а бир ми аргык \н 1.1ЧҺ.П1Ы кемнен эстакадага күтерәсе княа бигрәк га смена соңыннан Участок башлыгы, бвкрасв. авыр тачканы качкә, -ка*11 менгереп килгән тоткыннарны туктаусыз куалый - Әйдәгез, әйдәгез! Тизрәк' Бу каһәр төшкән, «әйдәгез!» йоклаганда да канатымда зынлап тора торган иде Әле хәзер дә. берәр кеше ул сүзне кычкырып әйтсә, тетрәнеп китәм Жан куркып калган, күрәсең Бункер астында улак бутара Анын ике ягышта зур лач көрәк ләр белән коралланган бутарачылар Алар агым су белән »т»-. »п юылып алга китеп барган ком. балчык таш кн. »кл «р» .< ртхктау» ы» арлы-бирле бутап, туктатмыйча агызып торалар Ганксрда». — к.н грунт су белән улак буенча агып, чайкалып юылып бара да. бутара очындагы чүплеккә төшә, тау булып өелә бара Тәүлегенә ике тапкыр көндезге сәгать уникедә һәм төнге »ннк< ... бирегә аерым бүлек вәкилләре килә Бу безнең өчен нн кадерле минут лар Вәкилләр бутаралар төбенә утырган алтынны бушата, ә без үлеп забойларга сузылабыз Сезонның беренче көннәре безнең бригада өчен ярыйсы ук уңышлы булды. Йомшак комга туры килдек һәрберебез норманы арттырып тутыра бардык Төп алты йөз граммлы икмәк паегы өстенә өстәмә рәвештә Стаханов паегы өч тапкыр ботка, йөзәр грамм ипи кыерчыгы һәм берәр әчмуха хуш исле махорка бирә башладылар Ләкин бу рәхәт көннәр озакка сузылмады. Инде икенче удар декаданы да югары күрсәткечләр белән төгәллибез — Стаханов бригадасы исемен алабыз, беренче категория тәэминатка күчәбез, дип куанып йөргәндә генә безнең забой «яшел бакага» килеп терәлде. Менә минем забой яшькелт бака кебек кабарып, күзәнәкләнеп ята Бар көч белән басып көрәкне батырам да. кыйшайтып яшькелт балчыкны көрәп алмакчы .булам. Ә ул күәс чиләгендәге камыр төсле сузылып күтәрелә, өзелми Аптырагач, «баканың» күзәнәкле күзләренә ике аяклап басып, көрәкне суыра башлыйм — аяклар бата. — Мадрид! — дип, ярдәмгә чакырам. Күрше забойда эшләүче бригадир килеп кулдан тарта башлый. — Я. я. бер кулың белән көрәккә таян. — Хәзер. Әй. атаңа нәләт төшкере, ЧТЗлар кала бит — Калмагае тагын.. Әйдә, атла! Забойдан көч-хәл белән чыгып, тачка артына ышыкка утырабыз. Минем забой чокырда, эстакададагы «рупор»ның күзе төшәрлек түгел — Карале, синдә бераз урарлык юкмы? Миндә кичә үк бетте бит эч поша Бу бака безнең актык канны суыра инде,— ди авыр сулап Мадрид. Бушлат кесәләремне кайтарып, кагып-сугып, чүп-чары белән ике «кәҗә сыйрагы» урыйбыз Забой нәкъ кырмыска оясы берәүләр бөкрәеп казый, икенчеләр ашыгып, казылган грунтны тачкага тутыра, өченчеләр өеп тутырылган авыр тачка белән трапка — такта өстенә чыга, йөгерә. Ләкин бераз баруга тачка тәгәрмәче тактадан шуып забойга төшеп китә. Ул тачкасын күтәреп куя алмыйча азаплана. Әнә. ике тоткын тачкаларын ташлап, сугышырга тотынды, мөгаен, узып китәм дигәндә, тачкалары эләгешкән Шау-шу. Сүгеш. Кычкырыш Бу тавышларның барысын басып, эстакададан рупор акыра. — Әйдә, әйдә! Забой өстендә күгелҗем эңгер, көтү-көтү булып мыжылдап торган сукыр чебен. Ә кояш сопка артына төшеп бара. Бөтен офык кызыл ялкын эчендә Ниндидер бер куе кызыллык белән, шомлы бер шәүлә ташлап яна ул хәзер — Да Испаниядә дә менә шулай янды.. — ди күршем Мадрид, баеп барган офыкка карап Мин дә шул офыкка текәлеп уйланып утыра идем, сискәнеп борылдым Ул битлеген фуражкасына күтәргән дә. «кәҗә сыйрагын» авызына капкан килеш офыкка төбәлеп, хәрәкәтсез калган һәрвакыт мин аңа сокланып карыйм — матур кеше. Озынча буй. атлет гәүдә. Менә хәзер ул миңа кырын утыра Аның профиле аеруча күзгә ташлана — туры борын, нык кысылган юка иреннәр. Түгәрәкләнеп чак кына алга чыккан ияк Озынча битне ак төкләр баскан Фуражка астыннан чал чәчләр күренә Ә Мадрид миннән нибары биш яшькә генә олы бит. Аның чын исем-фам ил иясе Максим Петрович Жаворонков Максим Петрович — очучы 1936 елда генерал Франко республикага каршы фетнә күтәргәч, ул үз теләге белән Испаниягә китә һәм интербригада составында сугыша Максим башка совет очучылары белән берлектә Мадрид күген саклый Ул бик күп тапкыр Долорес Ибаррури белән очрашкан һава сугышындагы батырлыклары өчен Испания республикасы ордены һәм медальләре белән бүләкләнгән. Гвадалахара операциясендә фашист зениткасы аның самолетын яндыра Максим Петрович парашют белән ташланып котыла Әмма җиргә төшкәндә аягын сындыра, шуна ул хәзер дә бераз аксап йөри Испаниядән яраланып кайтып бер ел торгач аны шпион дип гаепләп, кулга' алалар Хәрби трибунал Максим Петровичны үлем җәзасына хөкем итә — ул бер ай үлем камерасында * һәр минут саен үлем көтеп утыра Верховный Совет Президиумы бу f җәзаны унбиш ел төрмәгә алыштыра Менә шул үлем камерасыннан *- чыкканда Максим Петровичның чәчләре an ак булып агарган була. * Максим Петровичның холкы салмак, һичбер вакыт кызып китми — 5 сабырлыгы, акылы белән җиңә. Кайда булуын белеп алгач, аңа Мадрид " кушаматы биргәннәр Бөтен лагерь — тоткыннар да. иреклеләр дә аны - Мадрид дип йөртә, чын исемфамилнясен белүче, мөгаен, бик сирәк = «Линкольн»нан бу Сусуман приискасына китергәч, мине өченче « бригада чокырына урнаштырдылар да — Менә бригадир Мадрид,— дип таныштырдылар Шул көннән без - бер-беребезгә ияләшеп киттек. * «Кәҗә тәпиләребезне» рәхәтләнеп суырып та бетерә алмадык. * «рупор» (күреп өлгергән бит. җаһил) • Өченче бригада бригадиры Мадрид, эстакадага! дип акырды - 3 Озакламый Мадрид забойга кайтты Без барыбыз аның янына җыелып, тынып калдык — Иптәшләр, — диде ул акрын гына Битен сырып алган черки ләрне сыпырды, битлеген төшерде Аннан борчылып башын күтәрде — Безне Крутушкага күчерделәр Сопка артына төшеп кояш баеды Шунда ук көньяк кызарды Таң ата башлады. Этләр өрә Сүгенгән, боерык биргән тавышлар яңгырый Нормасын тутырган бригадаларны зонага ялга алып китәргә әзерләнәләр. Ә без. норманы тутырмаган бригада, Крутушкада тәүлек буе — норманы тутырганчы забойда калырга тиеш III Менә инде өченче тәүлек Крутушкада әйләнәбез Көне-төне эшләсәк тә, көнлек норманы тутыра алмыйбыз Куллар кабарып, канап бетте Паек алты йөз граммнан дүрт йөзгә төште Баланда да сыек ланды Менә бит ул каһәр төшкән «яшел бака» ничек канны суыра Кояш тагын гадәтенчә сопка артына төшеп, кызарып баеды Көньякта инде алсуланып тан беленә Нормасын тутырган бригадалар зонага ял итәргә, йокларга барырга җыена, ә без Кинәт эстакада дан тавыш: — Өченче бригада, зонага! Үз колагыма үзем ышанмыйм, саташаммы, дип бригадирга йөгердем — Карале. Мадрид, син дә ишеттеңме? Безне дә зонага җибәрәләрме? Чынмы3 Мадрид гадәттәгечә елмаеп забоеннан чыкты — Бригада, зонага! Җыелыгыз. Зонага кайткач, безне ашханәгә алып бардылар Стаханов сые белән сыйладылар, баракка кайткач берәр әчмуха махорка да бнр дел әр - Бу ни бу? Төшенмим. ДИП Мадрид янынарак авыша төштем Без аның белән бер сәкедә янәшә ятабыз - Шаулама!- ди үл пышылдап, аннан үрелеп колагыма гына әйтә Мәмәтуглы ике самородок тапкан, өч йөз граммнар чамасында Шуны акрын гына участок башлыгына төрткән, дн Без шунда ук үлеп Йоклап китәбез Дүртенче кичне зонага чакырмадылар Тагын Крутушка башланды — Тагын төпчек эзләргә кирәк,— ди Мадрид. Аны табып кара! Яшел бака, ләгънәт төшкере, аны тиз генә ычкындырмый Тирән яшергән Ә безнең куллар карарга чирканыч: кып-кызыл кан. чеп-чи яра. Иллә мәзәк тә инде бу тоткын дигән халык. Үзе ач. үзе ялангач булуга карамастан, әллә нинди мәзәкләр уйлап таба, әллә нинди кызыклы кушаматлар уйлап чыгара Әле менә хикәянең башында әйтеп узган, Колымага җиттем дигәндә, борылып икенче якка сузылган сон каның чат башындагы бераз аерыла төшеп күтәрелгән кыяны «Бәхет төенчеге» дип атаганнар. Яхшы төенчек, казакъ халкының киез өе кебек күтәрелгән тау! Менә шушы «төенчек» эчендә мин дә бәхет эзлим, азазлап ул бәхетне таба да барам, ахрысы. Бәхет төшенчәсе төрле шартларда төрлечә үзгәрәдер, күрәсең. Мәсәлән, менә бүген иң зур бәхет туйганчы ашау һәм кесәдә хуш исле махорка булу. Ә алар миндә бар. Миңа Стаханов сые бирәләр. Каян ул дисезме? Аны миңа менә шушы «Бәхет төенчеге» биреп тора әле. Монда ничек килеп эләктемме? Теге «яшел бака»да инде бер атнадан артык азапланабыз — норма да юк, самородок та күренми. Бригада хәлдән тайды, көчкә йөрибез. Эстакададан рупор бертуктаусыз камчылый: Өченче бригада, тизрәк кыймылда! Арысам да, соңгы көчемне җыеп, забой кырыен кырып, тачканы тутырып трапка чыктым. Мин алга омтылам, хәлсез аякларым артка китә, ә арттан тез астымны сөзеп, бастырып киләләр. Тагын рупор: - Өченче бригада! Өченче бригада, кыймылда! Ниһаять, эстакадага якынлаштым, инде соңгы борылышка күтәре- ләм дигәндә, әллә таеп киттем, әллә арттан этеп җибәрделәр, тачкам тәгәрмәче траптан чыкты, кыйшайды. Авып киттем. Күземне ачсам — ниндидер ташландык бер забой. Торып китим, дип кузгалган идем, җаным чыгып киткәндәй кычкырып җибәрдем, сул янбашым кузгалырга бирми, хәлсезләнеп тагын яттым. Бит-күзне сукыр черки сырып алды. Кычытынуга. әрнегәнгә чыдап булмый. Өстерәлеп булса да үргә, җил якка чыктым Черки таралды Янбаш та әүвәлге кебек сызламый. Утырдым Кайда мин? Артымда тау күтәрелгән. Бу бит бәхет төенчеге. Аны инде барлык ягыннан кимергәннәр, хәтта, әнә кояш чыгыш ягыннан эченә тишеп кергәннәр, әйтерсең лә Әбүгалисина яшәгән мәгарә. «Бу да бик җайлы забой Әмма җимерелү куркынычы бар. дип япканнар Эшләтмиләр», дигән иде бит Мадрид миңа беркөнне. — Ах син. үләксә, инде монда постыңмы? Башымны күтәрүгә коелып төштем — түрә! — Бас аягыңа! — Гражданин начальник,- көч-хәл белән тордым, мин эстакададан егылдым. — Анысын күрдем Бәлки, син юри егылгансыңдыр? — Тачка тәгәрмәче.. — Җитәр! Марш забойга! — Гражданин начальник, әллә кайдан телемә бу сорау төште.— монда, менә бу ташландык забойда эшләргә рөхсәт итегезче? Участок башлыгы болай карауга усал күренсә дә. вакыт-вакыт йомшап китә торган гадәте бар иде Минем соравым фәрештәнең «Амин!» дигән мизгеленә туры килде, ахры. Ул сүгенмәде, аз гына бөкрәя төшеп, күзләремә текәлде: — Курыкмыйсыңмы? Башны югалткач чәч өчен елау файдасыз. — Молодец!—диде начальник кинәт, көлгән сыман итеп авызын ерып. Мөгаен, бераз спирт төшереп алган — Туры әйткән кешене яратам. Тик менә нәрсә, үз кулың белән гариза язып, баш инженерга илт. Алай- болай булса, безгә җавап бирерлек булмасын! Төшендеңме? Икенче көнне баш инженер, минем гаризаның кырыена кызыл каран даш белән «Үз үтенече буенча «Бәхет төенчегеждә эшләргә рөхсәт итәм»,— дип сырлап бирде Мин шул көнне үк бу забойга күчтем Эстакададан егылгач, ничек «Бәхет төенчеге> янына килеп эләгүемне бары тик икенче көнне генә белдем Траптан егылганда өстемә тачка төшкән Мин аңымны югалтканмын Артымнан килгән безнең бригада * тоткыннары Мәмәтуглы белән Василь Петренко мине култыклап тау £ итәгенә алып барып салганнар Анда бит эстакада астындагы кебек су ж эчендә ятмыйсың, коры җир Миңа, казакъ илендә туып-үскән кешегә, бу яңа забой ошап китте = Ул. киез өн кебек, гөмбәзләнеп утыра Эче дә киез өй кебек киң Нәкъ түбәдә төнлек кебек, якты төшеп тора торган тишеге дә бар Иң рәхәте * кәйлә белән бер суксаң, бер тачка грунт ишелә дә төшә Ташып кына : өлгер Бу сопка тулаем боз булып каткан ком тавы Түбәдәге төнлекне ' япсаң, ком эчендә ялт-йолт килеп алтын ясмыклары яна Эшләрем майлаган арба кебек тәгәри Казуы да җиңел Бункер да - якында гына Төшкә хәтле норманы йөз тачканы чыгарам да ашап г алам Ял иткәннән соң. тагын утыз кырык тачка стахановча ташыйм ' Башкалар исә әле һаман «яшел бака»дан чыга алмый Иптәшләремә ; анда-санда үземнән арттырып икмәк, балык һәм махорка биреп торам 2 Әле дә хәтеремдә. Колымада сирәк була торган кояшлы, җылы көн х нәрнен берсе иде Мондый аяз көннәрдә үзеңне ничектер җиңел хис итәсең, эш тә әллә ни арытмый Кояш күтәрелгәнче ярты норманы эшләп ташладым. Инде тагын бер рейс илтәм дә тәмәке тартырга утырам дип тачканы куыштан ук йөгертеп чыгып килә идем бригадир Чак кына үзен бәреп екмадым Ярый әле. ул тачканы ике кулы белән тотып, терәп калды — Тукта!— Үзе башын чайкап көлә Кара бу ударникны, әллә инде мотор куйганнар үзеңә Ә ничек уйлыйсың''* Тачкадан кулларымны ычкындырдым Стаханов паегы1 Әйдә, югары чыгыйк Нишләп болай бик ир тә ’ Беләсеңме. Мадрид тачка яныннан кысылып үтеп яныма килде дә кулын җилкәмә салды Беләсеңме, бездә сөенеч Ничек? Нәрсә булды’ Аптырап калдым Мадрид балкып тора Күзләре зур булып ачыл ган - зәңгәр чаткылар Гадәттә тонык йөзендә хәзер алсулык Са кал мыек кырылган Иреннәрендә елмаю Бу ни булган’ Беренче тап кыр мин аны шундый шат курам Нинди сөенеч’ Ни булды, әйт әле’! - Хәзер Максим Петрович аксын төшеп куышка таба борылды мине кулдан тартты Әйдә, мәгарәңә керик Монда нәкъ «каргажың күз алдында Мин тачканы кире куышка тартып керттем күренеп тормасын Б< рәрсе килеп тә җитәр Кара, монда салкынча икән, рәхәт Я, сөйлә инде, нинди Сөенеч китердең’ Ул тачка өстенә утырды Мин аның каршына ком өстен.» кырын яттым Бу кадәр сузуына эчем поша башлады Я. сузма инде Беләсеңме нәрсә, миндә бүген ике сөенеч Беренчесе бер сәгать чамасында өч «төпчек» таптык Әйе мин торып утырдым, кемнәр тапты Үлчәдегезме Мәмәтуглы. Петренко, соңгысын. иң зурысын. яңа килгән ко мнссар Габдрахманов тапты Бизмәнгә аскан идек, биш йөз граммлы паекны басып китте . Менә шәп Димәк, ярты килодан артык Инде кач куясыз аларны’ - Бригаданы җыел шыпырт «ына кккәштга м.... дау .... ................. . дым бирергә тәкъдим иттем — Шуннан? — Шуннан киңәштек Гомумән, бригада самородокларын дәүләт фондына бирергә каршы түгел Ничек әйтсәң дә бригадада барысы да элекке коммунистлар Ләкин куркалар. — Кемнән? — Кемнән булсын, участок башлыгыннан. Мәмәтуглы әйтә, әгәр без яхшы забойда булып, норманы тутырып барсак, бер хәл иде. Ә бу «бака»- да инде ике декада норма тутыра алмыйбыз, әлегә теге вакыттагы «төпчек» саклап килә. Әгәр мондый зур калҗаны дәүләткә бирсәк, башлыкның җаны чыгачак. Ул шул көнне үк, үч итеп, алтынны аңа бирмә гән өчен, бригаданы трибуналга тапшырачак, ди Үзең беләсең ич, былтыр беренче бригада ике йөз грамм булыр-булмас самородокны конвой командирына биргән өңен, «рупор» аларны, норманы тутыра баруларына карамастан, айдан артык штраф паегында тотты — Әй-йе.. Ул аны эшли алыр. — Мәмәтуглын башлыкка җибәрдек. Миңа барырга кушканнар иде,— Максим Петровичның йөзе караңгыланып, сул кабагы дерелдәп китте,— баш тарттым Мин андый шкурниклар белән сөйләшә алмыйм Алар дәүләтне түгел, үзләрен кайгырта — Анысы шулай инде. Я. ә бригада нинди «калым» сорый? — Нинди булсын, бакадан коткаруны Башка забойга күчерсә, анда без үз көнебезне үзебез күрә алабыз. — Алтын күрсә, фәрештә аза, диләр бездә. — Ә безнең начальник күптән азган Бәлкем бригаданың күзе ачылыр Ә икенче сөенеч? Максим Петрович җавап бирмәде — тачка өстеннән торып, куыш буенча арлыбирле йөри башлады Гадәттә, болытлы көннәрдә бу куышта караңгы, күз ияләнгәнче тачканы да күреп булмый иде. Ә бүген төнлектән, әйтерсең лә, алтын багана сузганнар. Тирә-як яп-якты булып тора. Ә багана эчендә янып торган тузан, черки чебен Максим Петрович арлыбирле үткәндә багана сүнә, аннан тагын кабынып китә Аның йөзе тагын яктырды — Икенчесе нинди сөенеч дисеңме?— Ул гаҗәеп бер ихлас күңеллелек белән елмайды, каршыма утырды:— Зур сөенеч Бүген кызым Дилорис төшемә керде Муенымнан кочаклаган да, әти. нигә мине тәбрикләмисең. миңа бит бүген дүрт яшь тулды, ди Уянып киттем Чыннан да бүген аның туган көне бит,— ул авыр итеп көрсенде. Аның әле генә яктырып-сөенеп янган күзләрендә яшь тамчылары Авыр көрсенү — Мине кулга алганда аңа әле бер ай да юк иде - Тынлык һәм кинәт сызланып чыккан йөрәк тавышы —Я алла, кайда ул хаклык?!! Мин сискәнеп артка чигендем Максим Петрович акылдан язган кеше кебек сикереп торып, забойның почмагына барып капланды да үксеп елый башлады Мин нишләргә белми аптырап калдым Бераздан ул аңына килгәндәй булды, куллары белән күзләрен уды, акрын атлап, аксап, тачка өстенә килеп утырды - Гафу ит, үз гомеремдә беренче тапкыр . — ул почмакка текәлеп уйга калды Фуражкасы җирдә ауный. Тырпаеп торган чал чәчләре, утыз биш яшьтәге ирнең чәчләре җем-җем итә — Яздым,— кинәт Максим Петрович миңа таба борылды: күзләр кызарган, ачу-нәфрәт белән тулган,— Верховный Советка яздым Сталинга яздым — тикшерегез: мин дошманмы, юкмы? Мин шахтер баласы. Атам каторгада үлгән Үзем, үз теләгем белән Испаниягә киттем. Республика өчен сугыштым, чак кына үлемнән калдым. Я әйт әле. син дә совет кешесе, язучы бит Мин совет халкының дошманы була аламмы сон? Нәрсә диим? Мин үзем дә шундыйларның берсе Икебез дә башлары бызны идек. — Беләсеңме нәрсә, дус,— Максим Петрович минем янга, забойга күчен утырды, инде ашыкмыйча, үз-үзенә әйткән сыман салмак кына сөйли башлады Верховный Совет та, Сталин да минем гаризаларга җавап бирмәде Белмим, бәлкем аларга барып җитмәгәндер хатларым Инде беләсеңме, кемгә язарга уйлыйм Дугласка' — Дугласка?— Мин аптырап калдым Ничек? Америка киноартисты Фербенкскамы? ф - Кара әле, мин сиңа генерал Дуглас турында сөйләмәдеммени? с - Юк, беренче тапкыр ишетәм андый генерал турында Кем сон ул. ; американмы? ж Юк ла. үзебезнең совет кешесе Дуглас — кушамат, чыны Яков £ Владимирович СмушкевичVII Авиация генерал лейтенанты. Советлар - Союзы Герое. • - һаман төшенмим, нигә Дуглас? 1936 елда генерал Франко Испания республикасына каршы * фетнә күтәргәч, бик күп совет кешеләре үз теләкләре белән Испаниягә - барып интербригада оештырдылар Ә генерал Смушкевич анда хәрби * авиация министрлыгында баш киңәшче була Үзе турыдан-туры сугыш ларда катнаша һәм җитәкчелек итә Мин дә аның кул астында, ннтер f бригада составында сугыштым Мадрид янында без Муссолининың атаклы 2 «Кара ялкын», «Алла көче» һәм «Кара каурыйлар» дивизияләрен тар 2 мар иттек Бу операциядәге батырлыгым өчен генерал Дуглас үзе саф f алдында мине алтын сәгать белән бүләкләгән иде ул сүзен бүлеп почмакка таба атлады һәм борылып килде Кара әле, тәмәкең бармы? Миндә бетте, күп тарттым, ахрысы, бүген Мин тәмәке янчыгымны чыгарып тачка нстсиә куйдым. Ул кесәсен нән, бик пөхтә итен, өчпочмаклап киселгән кәтазь чыгарды Икебез дә сүзсез генә «кәҗә сыйраклары» урадык Я. ярый, мин учакка барып кабызып килим (Тоткынга шырпы йөртү рөхсәт ителми) Мадрид' дидем мин Беренчедән, синең аягың авырта Икенчедән, син минем кунак, өченчедән мин яшьрәк Үзем генә йөгерим Ул елмайды Алайса бар. йөгер Мнн чынлап та арып торам Аннан сон бригадир кешегә учактан учакка йөгерү килешмәс Мин куышның ишегенә тишеккә таба атладым Тизрәк, үлеп тартасым килә. Аннан Гвадалахара операциясе турында. Дугласның батырлыклары турында сөйләрмен - Хәзер Куыштан чыгып Колыма яры буенда төтенләп торган учакка таба йөгердем Кинәт артымнан нәрсәдер кыштырдаган, төшкән төсле бул ды Туктап, борылдым Эчем җу итеп китте Пөрәгем тибүдән туктады кебек Катып калдым «Бәхет төенчеге» ярылып, ишелеп төшеп килә Мадрид! Җан тавышым белән кычкырып җибәрдем Ләкин минем тавыш барып җиткәнче, куышның ишеге ишелеп ябылды Кара сакаллы кеше ■ Ха-ха-ха! искәнен. куркып уяндым Бу нин ти тштш? Чын................... .... т.< мммрма VII Пакь менә шушы квннэрдә Нәтаи Нәа 1имн|юпич < «>|||кгвич * < * I дишмины» диган ял» белән агын үтерелә Әллә! Әллә инде акылдан шашалар? Колыма лагерьларында инде дүрт ел йөреп, беркайчан да болай тавышланып көлүне ишеткәнем булмады ич Җитмәсә, бу бит әле саһбаракта — җыен авырулар арасында’ Гаҗәп! Күзләрем ачылыр-ачылмас шул сәер тавыш килгән якка борыла башлаган идем, сыным катты — әле генә (инде ике тапкыр) киселгән сул аягым тагын да чатнап сынгандай булды — аңымны югалттым. — Ха-ха-ха! Колакта һаман шул ук сәер тавышлар Ниһаять, тагын күзләремне ачтым Маңгайда бөрчек-бөрчек салкын тир' Инде, чүпрәк белән уралган, сулкылдап-чәнчеп бәгырьне телгәләп торган сул аякны кузгатмыйча гына, башымны тавыш килгән якка борып, барак эченә күз ташладым. Чыпта түшәлгән ике катлы сәке-сәндерәләр. Ярымкараңгы озын барак Каршы як стенадагы ике тәрәзәнең рамнары да күренми, бозланып каткан, хәтта тәрәзә яңакларын кар сарган Күрәсең, тышта тагын буран-җил ыжгыра. Барак вакыт-вакыт селкенеп куя. менә-менә очып китәр сыман. Уртадагы тимер мич сүнгән, санитарлар бүген утынга бармаган Суык. Җил тәрәзәгә килеп сугылуга, рамнар дерелдәп, болан да күшеккән тәнне сискәндерде. Менә шушы инде ул Линкольн алтын приискасындагы тоткыннарның җан саклау урыны — санбарак. Суык һәм шомлы. Әмма нигә соң авырулар барысы торып утырганнар да миңа таба караганнар? Барысының да авызы ерылган, әйтерсең, өстемә бер чүмеч ботка чәпегәннәр. Тагын сискәнеп, калтыранып киттем -зур бер куык шартлагандай булды. — Ха-ха-ха! Нәкъ минем каршыдагы сәкедә яткан башкорт егете Фәнун торып утырган да бөгелә-бөгелә көлә, терсәктән киселгән чулак куллары бер күтәрелеп, бер төшеп, буш калган күлмәк җиңнәрен арлы-бирле җилфердәтә. әйтерсең лә. ак әтәч киртәгә менеп канатларын кага. Уң ягымда яткан, ике аягы да бот төбеннән киселгән белорус Гриша бригадир, мендәренә капланып ук яткан, җилкәсе сикереп-сикереп китә. Бу ни хәл? Нәрсә булган соң боларга? Ул арада шау-шу. пырхылдау акрынлап басыла төште. — Әйе шуннан. Фәнун чулак куллары белән күзләрен уып. яшьләрен сөрткәләп, кемгәдер сорау бирде.— теге егет нишли? — Җитәр, шауламагыз, өстән берәү җикеренеп куйды, кешегә сөйләргә бирегез, каргалар! Кемгә эндәшә соң ул? Кемне сөйләргә чакыра? Башымны сул якка бордым да имәнеп киттем,— бу кем тагын? Күршем Герман кайда? Аның урынында бөтен битен кара сакал баскан, тузган кара чәчле таныш түгел ниндидер бер ят кеше ята. Өстенә одеал да ябынмаган, күлмәк ыштаннан гына. Ачык күлмәк изүеннән кара йон белән капланган киң- калку күкрәк күренә. Гәүдәсе тулы, гадәти тоткынга охшамый, кипкән балык түгел. Үзе одеал өстенә аякларын бөкләп, көнчыгыш халыкларына хас иркенлек белән утырган. Куллары исән-сау. Аяклары исән-сау! Гаҗәп! Җыен гарип арасына нишләп килеп кергән? Эчем жу итеп китте «мөгаен, чагучы!» Юри. ни сөйләрләр икән дип. безнең арага ташлаганнардыр Телне теш артында тотарга кирәк бу хаин янында! Кара, мәлгунь, мәхбүсләрне сатып ничек симергән! — Шуннан...— теге карасакал, алдында яткан мендәрне изеп-бөк ләп терсәк'астына салды да, ярым кыйшаеп ятып, миңа аркасы белән әйләнеп, сүзен ялгады Тавыш көр. яңгырау. Ниндидер чит милләт акценты ишетелеп кала. Ашыкмый, белеп, вәкарь белән, һәрбер сүзен әйтеп бетереп, мавыгып сөйли. шуннан. Шаһзадә камыш арасыннан үрмәләп, күренмичә генә, яр читенә килә дә, күлдә коенып йөргән теге пәри кызларының күлмәкләрен урлап алып, кире камыш арасына яшеренә. — Вот. егет! Гриша мендәреннән күтәрелеп, шуышып, сәке кы- рыенарак килеп утырды.— булдырган, шулай кирәк Бүлдермә әле. нәкъ кызык җирендә* — Шуннан . — Карасакал бу шау-шуга -сүз атышчга бөтенләй игътибар бирмичә, хикәясен дәвам итте Коенып, су чәчрәтеп чйнәп аргач, пәри кызлары күлдән чыгып күлмәкләрен калдырган җиргә камышлык янына йөгерәләр — Ә күлмәкләрдән җилләр искән, ә? - Гриша, бүлдермә әле* - Их,— Гриша койрыгы өстендә әйләнә их. күнел түзми егетләр, кызлар искә төшкәч Ярый, бетте, сөйләгез Тукта, мондый әкиятне кайда ишеттем сон мин5 Юк. ишетмәдем, укыдым Бу мәшһүр «Әлфе ләйлә вә ләйлә» («Мең дә бер кичә») кита бындагы гүзәл әкиятләрнең берсе түгелме5 Әйе. нәкъ үзе Кара бу шом ны. үзе «чагучы» булса да. кызыктырып сөйли Тыңларга кирәк Мин .ы карасакалга таба шуыштым Аяк сызласа да. баягыдай чатнамый әле — Шуннан, кызлар чыр чу килеп, шаулашып к, iм.жл.цч н • МЙ баш лыйлар Анда йөгерәләр юк' Монда йөгерәләр юк. Гриша әйтмешли, күлмәкләрдән җилләр искән Менә, минем сүз дә ярап куйды — Әй. бер кыстыбый инде син. Григорий. Фәнун чынлап рәнҗе де. сөйләргә бир әле Ә. мин нәрсә5 — Шуннан. ген кер ыныш uiav шуны ҖИК ф : л былмагач. кызларның кайберләре елый да башлый «Җитәр. эзләмәгез дә, еламагыз да!» ди пәри патшасы кызы Шәмсебану һәм у те йөгереп кире күлгә керә Башка кызлар да аңа иярәләр Шәмсебану су эчен.» кереп башын гына өстә калдыра да кисәтә «Тәнегезне күрсәтмәгез, судан чыкмагыз, монда адәм исе килә Сак булыгыз*» Кызлар, үзе янына җыелып беткәч. Шәмсебану ярга таба борылып, ачулы тавыш белән кычкыра «Әй син. кызлар күлмәген урлаучы оятсыз адәм, чык монда* Күрен! Я. күрик үзеңне, тагын нәрсәгә хәлең җитә икән мескен адәм баласы'» Оятыннан җиргә сеңеп китәрдәй булган Шаһзадә яшеренгән җиреннән чыгып, яр читендәге таш өстенә күлмәкләрне куя һәм Шәмсе бануны баш иеп сәламли дә сөйли башлый «Җиһанның гөле, i л i >мнең ry.ll .III ае еллар буенча ИЛДӘН ил i н и п ■ ШӘМСС бану! Мин һич карак түгел Мин бишек чүлендә ялгыз калып, әлсерәгән гашыйк бичара Коткар мине бу җәфалардан, ханым солтаным* Айның ундүртенче кичәсе кебек балкыган Шаһзадә йөзен күргәч, юллар re.ice I к.1.1.1 1II.IMIC6.IHV i.i горур тәкәббер башын гүбән им Һ,.м «Мин җиңелдем», ди Аннан кыюсыз гына «Се» нр кеше шәрә тәнле кызларның киенүләрен карап тормагыг. алар ояла» ди Шаһ i» кире камыш арасына кереп китә Биш кыз үт күлмәкләрен киеп аккошка >н< релә. Ә алтынчысы IU.iMce6.iny күлмәксег Таш өстендә аның гына күлмәге юк. Шәмсебану «Күлмәгемне бнрегегчс» гипслый елый ялвар са да. Шаһзадә аның күлмәген бнрмн - Дөрес эшли. егет, ди түземе беткән Грнша Ишек шыгырдап, чинап ачылды ургылып кар бураны м. аздан томан эченнән сырган бушлат өстеннән ак халат кигән санитар Тимка Кадак күренде һәм. гадәтенчә шундук кычкыра җикерен., баш лады - Бу НИНДИ башбаштаклык' Ятыгы» Обход' v.i өч дүрт катлы лагерь сүгенүләре белән үзенең караклар өереннән булсын HI6.IT итгп. 1 ү бән| е I әке I.' V I Ы|'1-in әле б р з .»■. HI H.-I...............................................................1. ь - .мл|Ы Бу шахта тыштан борын заманда кыргый кешеләр яшәгән мәгарә ләргә охшый Монда, гомумән, материктагы кебек вертикаль түгел ә горн топтал ь шахталар Артык биек булмаган ялангач соры сопкалар итәген нән эчкә таба тишеп казып кергәннәр дә. бераз баргач, унга сулга борыл ганнар Штреклар Штрекның туктаган җирендә лава Димәк, нәкъ менә шушында инде алтын тамырлары Лава ындыр табагы Монда көне төне перфораторлар гөрелдәве кәйләләр чыңы, вагонеткалар чинавы, сүгенү, тузан-туфрак һәм ара тирә җыр Туган илне, еракта калган мәхәббәтне сагыну җырлары яңгырый монда Өстә забойда җырлап кара, хәзер карцерга юл тотарсың Ә мои һәо лавада егерме угыз кешеле бер бригада Аның бер теркеш» ,перфораторлар Гк > >.. к.,.л..м..а| .................................... ....... |||урф «сы» Шартла., у , шмЧи.пч.. 1.И..М .МОП.. ! TUI |ым бикфорд ш.урл.р.. ГОТ11111 ТЫрЫ I. ...ир........ Имим. Г.рК» «..«'« ИШГЛГОН КОМ.МН И.1ГО1И'Г K.I.T.I р, 0 ГУ.ир..- «И....... .»рмм на I',...* ГКаЛа р. □ - комны км чыгар.1 * дид?м дә борылып яттым Ачу ташудан аякның авыртуын онытып сузып - җибәргәнмен балта белән чаптылармыни Сыным катты тешләрем = не шыгырдатын-сызланып ыңгыраштым - Сезгә кайчан ампутация ясадылар? * Менә бит. һаман канга тоз сала — минем аякта аның ни эше бар5 - Нәрсә, мәетләр әрдәнәсенә өяргә ашыгасыңмы5 — Киресенчә.- диде теге, тигәнәк булып кадалып. - гангрена баш ланмаганмы. дип хафаланам Булса? Синең ни эшен? Әнә Морозны алып чыгып киттеләр ич s нигә туктатмадың? Әйе ул авыр итеп көрсенде, сонга калдым Булыша алма 2 дым Ягез әле. аягыгызны күрсәтегез Карыйм әле — Сез кем. врачмы? = — Хирург. Күрше үзе миңа шуышып килеп утырып, культяны чорнаган бинт пы сүтә башлаган иде, авыр ис борынга сукты Ә аягым киселгән җирендә кара янган - Гангрена' Нишләргә соң? - Хәзер үк ампутация ясарга! Хәзер ук' Булмаса. гангрена бик тиз күтәреләчәк. Инде бит икс тапкыр ампутация эшләделәр Наркоз беләнме? Хлороформ юк. диде баш врач Наркозсыз гына кистеләр Кабахәт! күршем кызарып бүртенеп китте, чынлап ачуланган сыман кылана Менә, ике көндә алты кешене моргка чыгардылар Ба рысы да ампутациядән соң гангрена белән Үз аягымнан килгән искә үзем чыдый алмыйм күңелем болгана Ж,нтмәсә. сулкылдап сызлый Менә сиңа кирәк булса Инде нишләргә? Бер кистеләр Ике кистеләр Инде өченче киссәләр5 Аннан бот төбеннән Ә аннан соң? Тәнем чымыр дан китте Күршем Георгин (карасакалның исеме шулай икән). үм-н врач дигәч, бераз йомшара төштем Кем белә, өметсез шантан, дн бит борын сылар. Барак очындагы фанера белән бүленгән бүлмәдән медпункттан бер аяк белән сикергәләп барып йод. марля алып кнлде.культяны йод белән майлап, чнета марля белән яңадан урады Кара у зенең кулы йом шак Марля уравы да теләсә ничек тугсл беренче тапкыр бәйләмә* күренеп тора Әллә чыннан да врач микән бу карасакал, ә? IV Без төн буе йокламыйча сөйләшеп чыктык Шул әңгәмәдә мин күршем турында менә нәрсәләр белдем. К ipa'cактны тоткын Георгий ( тоянов Болгариянең Камилы өя |»Ш>туып VCK. ..................................... ... < офия I ". м. ишнн. ............плугашк >нр>ргия фа культгтын Brn-p.ll герле шаһарлары. В-ммгипаларл. яран В.лып ипли Һ..Ч шул елларда ГепрГН» Дичктр.ш ..ештырг» «шерен .н-ш.ага мш чуннстлар партия.. ..фларына кера һам яшыяр аржынла шшар.ияга каршы керми алып бара. Верняча тапкыр кулга алына, .«рыалардл да утыра һәм ахырында Болгариядән китәргә мәҗбүр була Германиягә чыга. Белгәнебезчә. 1934 елда хөкүмәт башына Гитлер килгәч, коммунистларга террор уздыру нияте белән, рейхстаг бинасына ут төрттерә, янгын чыгуны коммунистларга сылтый. Георгий Димитровны һәм аның юлдашларын гаепли Шушы эш буенча Стоянов та кулга алынган була Георгий Димитровның ныклыгы, батырлыгы, эзлеклелеге. оста оратор булуы җиңү китерә Димитровчылар азат ителә һәм Советлар Союзына чыгарып җибәрелә. Стоянов соңгы елларда Мәскәү больницаларының берсендә хирург булып хезмәт итә. Ә менә 1937 елның башында аны кулга алалар һәм. шпионлык итүдә гаепләп, ун ел төрмәгә хөкем итәләр Менә шулай итеп, мин Колымага килеп чыктым һәм Томанлы прнискасында больницада баш врач булып эшләдем — Ә монда. Линкольн больницасына ничек килеп эләктегез соң? — Ишеттегезме, кичә колонна башлыгы мине түрәләргә хөрмәт күр сәтмәүдә, саранлыкта гаепләде. — Әйе-әйе Үзем дә сездән сорыйм дигән идем әле. Ул сезне нинди саранлыкта гаепләде соң? — Спирт аз биргән өчен — Спирт? Төшенмим. Нинди спиртны? — Иң таза, туксан алты градуслыны. — Төшенмим. — Нигә төшенмәскә, бер генә операция дә. укол да спиртсыз-дезин- фекциясез башкарылмый Шуның өчен больницада һәрвакыт таза спирт була Томанлы түрәләре дә кичләрен миңа «авыз чылатырга» килә башлады. Башта мин. яңа кеше буларак..тешне кысып аз-маз койгаладым Тора-бара алар һәр көн һәм күбәүләп керә бшладылар Ләкин спиртны миңа Магадан больницасыннан норма белән генә җибәрәләр Бигрәк тә теңкәгә тигәне каравыл башлыгы Волков булды. Ул. хәтта төнлә уятып, авырулар алдында спирт даулый башлады «Гражданин начальник, спирт инде операциягә дә калмады. Бирә алмыйм».— дим Ә ул җикеренә: «Ах. шпион, син әле башлыклар белән шулай сөйләшәсеңме? Мин сине хәзер үк карцерга озатырмын. Бир дигәч, бир Колымада су җитәрлек. Бер чиләк кушсаң, бер айга җитәр» Мин кызып китеп аны куып чыгардым - Шуннан? Шуннан ни булсын Волков әйткәнчә инде Мине икенче көнне үк врачлыктан алып кара эшкә — утын ташырга кудылар. Ике айдан соң бу приискага җибәрделәр Өченче участокта колымашка белән җир ташы дым. Үткән көнне колымашка астында калып.сул аягымның тубыгын чыгардым. Билгеле ки. Болгария бик к\п еллар Госманлы төрек империясенең колониясе була. — Безнең хуш исләр аңкып торган мәшһүр розалар аланы Казанлыкта да төрекләр күп. — диде Стоянов — Без төрек балалары белән бергә мәктәпкә йөрдек. — Алайса сез төрекчә дә беләсез? Мин төрек мәктәбендә өч ел укыдым Менә шунда гарәп әдәбияты белән таныштым «Мең дә бер кичә». «Кырык вәзир». «Тутыйнамә»ләрне төннәр йокламый укып, хыялланып йөрдем. Беләсезме, авыруны дару белән дәвалау гына аз һәм хәтта ул әле тиешле нәтиҗәне дә бирә алмый — Төшенмәдем. Борынгы юнаннар: сәламәт тәндә сәламәт рух. дигән. Ә мин аны. сәламәт күңелленең тәне дә сәламәт, дип үзгәртеп әйтер идем — Ничек? - Авыру, үз эченә йомылып, сөйләшмичә, көлмичә ятса, үзен-үзе кимерә, хәлен авырайта гына. Аны чире турында уйлаудан коткарырга кирәк. Сөйләшсен, көлсен . Әйе, әйе. көлсен. Көлү ул сәламәтлекне күтәрүче иң тылсымлы дару. Шифалы — Әйтәм.кичә бөтен барак гөр килә иде Монда бит барысы да диярлек «илле сигезләр». нахактан гаеплән гән кешеләр Җитмәсә, шундый фаҗигагә ду чарлар кайсы аксак, кайсы чулак Шуңа күрә мин аларнын эчке газаплануларын, фаҗигале хәлләрен оныттырырга тырыштым Менә бит ул кеше ничек Халык азатлыгы өчен көрәшә Сөрелә. Ан нары, ниһаять, иркен, азат тормыш башлыйм дигәндә, тагын нахак балагә дучар була Шулай да кешелеген югалтмый v) мин шикләндем, шөбһәләндем һәм Георгий Стояновны «чагучы» дин каһәрләдем. Иртәнге обходтан сон күршем, бер аксактан култык таякларын сорап алып, баш врач хозурына китте. Уф алла, ни генә булыр икән инде? Рөхсәт итәрме? Итсә генә ярар иде! Ә аягым, үч иткән кебек, әллә инде тынычсызланганга, сулык сулык итеп сызлый, чәнчә Тышта исә күз ачкысыз буран Баш очындагы тәрәзәдән суык өрә. дердер кнләм Көтәм Ишек ачылмый Ичмасам, агач аяк белән булса да. туган илгә. Кукчәтау далаларына кайтырга, ялгыз атамны, дус-ишләрне күрергә насыйп булсын иде Ниһаять, ишек ачылды әүвәле култык таяклары, аннан Карасакал күренде Нинди хәбәр алып килә икән күршем? Пөрәк дөп дөп итә Аяк сикереп-сикереп китә, әйтерсең лә, кыздырылган инә чәнчәләр Так ток Так-ток' Таяклар якынлаша Күршемнең йөзе караңгы Күзләре мина карамый Так-ток, так-ток. Димәк, баш врач күршемә минем аякны ампутация ләргә рөхсәт итмәгән Бу өмет тә челпәрәмә килеп ватылды Икенче көнне Магаданнан ике хәрби кеше мөгаен. Гулаг (ла герьларнын Баш идарәсе) вәкилләре килеп, безнең санбаракны карап, шахтадагы авария турында сорашып йөрделәр Алар Георгий Стоянов янында тукталып озак кына сөйләштеләр Күрәсең, аны электән бел.зләр Менә шушы комиссия рөхсәте белән. Георгий мина ампутация ясарга әзерләнә башлады. Георгий санитар Тимка белән дә уртак тел тапты Ул үзенең ярдәмче сен чакырып килде Иң элек алар операция бүлмәсендәге барлык әйберне өстәл, урын дык, шкаф, кушеткаларны чыгарып, бүлмәне эссе су белән юып. стенала рын пешекләп чыктылар Ә Георгий үзе ашханәдән зур бер бак алдырып, барак уртасындагы плитә өстенә куйды ла, су салып, операция н.жытын да кия торган киемнәрен, җәймә-салфеткаларны кайната башлады I а җәп' Безнең баш врач андый ян белән мәшәкатьләнеп маташмый, бер урынга Дүрт биш авырхны яткырып тураклый бззр.» иде Ә ву! J I гынамы? Иң әһәмиятлесе шкафны тазарткан вакытта аскы шүрлектән ике шешә хлороформ да таптылар Этикеткалары гына төшкән булзан Ә бит «хлороформ юк» дип. уяу килеш, тере тәнне пычак белән тунап, пычкы белән кисте бит. мәлгунь Икенче тапкыр аягымны кискәндә, авызыма капкан чүпрәкне чәйнәп, үземне кушеткага бәйләгән каешларны өзеп, һуштан яз ■ .из идем ич Ә хлороформ тун и шкаф эчен з • г« на аунап яткан булган Бак төне буе бокыр-бокыр кайнады Георгин плитә белән икс арада әйләнде эш коралларын кайнатты, урын җиргә дезинфекция ясады Өченче көнне иртәнге баландадан соң Гнмка белән Петро мине култыклап операция бүлмәсенә китерделәр Шаккаттым, бүлмә яктырып, киңәеп киткән һавасы да бүтән, җнңел Бәхетең бар икән. дип I .-оргий мине көлеп каршылады Me н... «гр үзен., туп тулы шеш., lln.i-n « мг шул.» А«. кулыңны бәйләп маташмыйбыз Бу масканы борыныңа салыйк Иснә иснә, башыңны боргалама! Сана бер. ике Борынга йөзләгән кырмыскалар керәмени. Кычыттыра, тончыктыра... — Сана, сана! Өч-дүрт... — Өч дүрт алты — башым әйләнә, каядыр китеп барам,— ун., егерме егерме Артык саный алмадым, онытылдым. Ниндидер тирән диңгездә йөзәм. Яр - ерак. Мин хәлсезләнәм. Кулларым күтәрелми Чумып-чумып китәм. Батам Батам! Коткарыгыз! Көч-хәл белән күзләремне ачтым, бөтен нәрсә әйләнә. — Уян! Уян! Операция бетте инде. Озак йокларга ярамый — Авырттырмыйча гына, шап-шап итеп яңакларыма сугалар Ниһаять, күзләремне ачтым, бүлмә, каршымда торган ак халатлы Георгий Стоянов әйләнеп китте, кушеткага ябыштым. — Мә, аз гына ром йот Кушетка кырында, идәндәге ләгәндә, ярты сыйрагым ята. — Ярар, борчылмагыз Мин тездән унбиш сантиметр калдырдым Озын да түгел, кыска да түгел, һәрбер протезга ятышлы Стандарт протез сезгә нәкъ булачак. Әле йөгереп йөрерсез. Санитарлар мине култыклап урыныма алып барып салдылар Изрәп йоклап киткәнмен. Ул көнне Георгий тагын өч тоткынга ампутация ясаган Бер атнада аягымның ярасы бөтәйде. Мине гомуми баракка чыгарды лар. Георгий баракның ишек төбенә хәтле аксый-аксый озата килде. Кулларымны каты кысып хушлашканда — Кайгырма! Хаклык бер көнне килер,— дип. соңгы тапкыр кочагына алды. Менә инде ничә дистә ел бер сыйрагым Колыма җирендә, мәңгелек туңда ята Ничә дистә ел протезда йөрим Киселгән урынында бер шеш. яра юк! һәр көнне иртән торып протез кия башлагач: — Мең рәхмәт сиңа, ерактагы дус! — дип мин Георгий Стояновны искә алам Аны кара сакаллы күршемне күрәсе, кочаклыйсы, рәхмәт, мең рәхмәт әйтәсе иде. Берничә тапкыр Болгариягә. Софиягә хат язып, аны эзләргә дә җилкенгән идем. Әмма булмый Артык четерекле, уңайсыз җирдә очраштык шул без аның белән Әмма Георгий Стоянов мәңге минем күңел түремнән китмәс.

Ахыры бар