ГАИ ТАҺИРОВ ҺӘМ ТАТАР БАЛЕТЫ

Татарстан хөкүмәте карары балан 1931 алның җәендә республика радоннарына беренче тапкыр фольклор зкспедициясе чыгып китте. Аның секи җитәкчесе итеп ааыл хуҗалыгы институты студенты Габделхак Бәдыйгое (соңрак ул партия эшлеклесе буларак танылды), е административ җитәкчесе ител җырчы Гаэиз Әлмөхәммәдов билгеләнде Алардаи тыш группада композитор Солтан Габәши, ул чакларда инде танылып алгарган җырчы Наила Рахматуллина, хореограф Гай Таһиров һәм рәссам Усман Мусин бар иде Экспедиция халыкның музыкаль, вокаль һәм хореог рафик иҗаты үрнәкләрен җыярга тиеш була. Моннан тыш, Мусин милли кием-салым, канкүреш һәм халык бизәкләрен ейрәнергә тели. Баштарак халык иҗатын өйрәнүчеләрне авылларда ышаимыйчарак каршылыйлар музыканы яисә башкаручы тавышын ничек язып алып булсын ди инде” Әмма экспедн- циядә катнашучылар югалып калмый Беренче >ш иттереп, алар урам уртасында такталардан сәхнә сыман нәрсә оештыралар, театр пәрдәсенә охшатып, аны чаршау белән каплыйлар. Авыл җирендә моңарчы күрелмәгән бу хәл турындагы сүзләр колактан- колакка китә, һәм күз ачып йомганчы халык җыелып та елгере Шул чекта инде сеаноге Бадыйгов күтәрелә һәм халыкара хәл турында лекция укый башлый Соңыннан исе профессиональ артистлар кече белән концерт күрсателе Менә шушы хел ааыл халкы белән үзара аңлашуга ярдәм ите дә инде Экспедиция урнашкан йортка бер-бер артлы җыр һәм бию осталары килә башлый Искереп беткән фонографтан үз тааышләрынШулай итеп, беренче тапкыр буларак. Гай Таһиров гыильми экспедиция составында республикада хореографик фольклорны ейрәнергә керәшә Ләкин халыкның бию иҗаты белән таныша башлавы элегрәк, 1926—1927 елларда. Татар театр техникумында укыган чакларда ук була. Татар дәүләт академия театры еш кына иң яхшы укучыларны спектакльләрдә катнашырга чакыра Ул бәхетлолер арасына Гай Таһиров та эләгә, драма актеры һәм биюче буларак чыгыш ясый 1926 елда театр Мәскәү, Оренбург. Бохара, Әстерхан якларына гастрольгә чыга 1927 елда тагын Мәскәү. аннары Ниҗний Новгород, Омск. Чилебе Петропавловск Кайда гына булмасын, Таһиров илнең теге яки бу тебегендә яшәүче татарларның б»ю фолькло ры белән кызыксына, охшашлыклар һәм аерымлыклар таба, драма театры сәхнәсендә кирәк булырдай һәр нәрсәне исендә калдыра Ул вакытта биюче, һәм бигрәк тә балетмейстер эшчәнлеге турында әле хыялында да булмаганлыктан, табигый як, милли бию үзенчәлекләрен еирәнү шактый дәрәҗәдә стихияле бәрә Шуңа да карамастан, аңа инде 1927 елда беренче тапкыр балетмейстер эшен алырга туры килә Фәтхи Бурнашның -Таһир һәм Зеһре» спектаклендә композитор Салих Са-да шев музыкасына балетмейстер Юлий Муко куйган «Шәрык сюитасы.н кыскартырга, ягъни аның гастроль вариантын эшләргә кирәк була Таһиров бу зшне уңышлы башкарып чыга. Сүз уңаеннан шунысын да әйтергә кирәк Ю А Муко егерменче утызынчы еллар татар хореографиясе тарихында мәгълүм урын били М Феизи Ф Бури.ш К Т-ичур-~ Т Гыйззәт һәм башка авторларның музыкаль драмаларындагы хорео.рәф-к күренешләр - .... .,.р». ю Му.о —— >«н-нм- -..—-Д-Р.— .. удыи,... Ә... уо «»«.« -О-У — * -.ы-Р- ... һ.. шул.й .1.0, .ы. .......... ................ Мондый .... "■■■ Д—“ лор„ .......... ..лы. ..... S-»-•>*“»> —м ансамбле Ерак Кәнчыгышта смотрконкурсы игълан ителә, ә Гай Таһиров ансамбльгә хореограф итеп чакырыла, артистларга классик бию дәресләре бирә башлый Беек Вәтаи сугышы башланганчы ул ансамбльдә беренче хореографик әсәрен — Сара Садыикоеа музыкасына .Өч кыз» биюен куя. Бу инде «шәһәр биюе» һем «авыл биюе.ннән аермалы була, аңа акрын темп тамашачылар күңелен җәлеп итеп килде Боек Ватан сугышы елларында гына түгел, аннан соң да филармония белән иҗади багланышларын езми. филармониягә балетмейстер итеп зшке чакырылганнан соң башлана Аңа кадәр т» фол», лор экспедициясендә йөреп кайта Тупланган гаҗәеп бай материал — барысы 52 бию үрнеге язып алынган була — балетмейстерда кадриль формасындагы хореографик номер әзерләү фикере тудыра Постановкага «Түгәрәк уен., «йолдызым. «Кул сугып уйнау - «Станок» кебек кыска фольклор биюләрен нигез итеп алып һәм. бераз соңрак аңа «Тимерчеләр» дигән яңа бию өстәп. Гай Таһиров «Колхоз яшьләре биюе, диген милли сохна номеры иҗат итә Татар профессиональ хореографиясе өчен гадәт- булмы ә» «үренеш ул Яңалыкны бөтен сәнгать белгечләре дә яратыл каршы апа дип әйтеп булмы» әмма иң гадел хөкемче — вакыт эзләнүләрнең дәрес юлда булуын, экспериментның барып соңрак Таһиров «Кош караучы һәм сыер савучы, чы» һәм башка бик күп сюжетлы биюләр тудыра күтәреләләр Шушы бию озак еллар буе репертуарда» тешми, 1959 Таһиров әдәбиет геройларын хореографик сохнете т пан. 1952 елда сеекле шагыйребез Габдулла Тукайның җанландырыла «Мәдрәсәдәге хәл. исеме алган бу шаш Милли хореографик репертуар тудыру өстемдә эшлегендә һәркем бәхәссез кабул итә озакка сузылган гастрольләрдә йәреп кайта Кайтуга ук Мәскәүдәге декадага әзерлек башлана һәм ансамбльне җырчылар һәм биючеләр белән ныгыту кәй тәртибенә беренче мәсьәлә итеп куела Шул максатларда иң яхшы үзешчән сәнгать кечләрена республика салмак хәрәкәтләр хас Ул озак еллар буе Моннан тыш Таһиров «Кияү каршылау», «Өч ахирәт, кебек сәхнә күренешләре тудыра Әмма аның җыр һәм бию ансамблендә иң актив һәм нәтиҗәле эшченлеге 1952 елда булып чыга, тамаша эалыг сюжетны киңәйтә тешеп. һәм аңлаешлы булып та кала. Татар дәүләт филармониясендә эшләгән елларында балетмейстер җитмешкә якын хореографик композиция иҗат итә. Алар арасында украин, рус, башкорт һәм башка халыклар биюләре бар. Бер үк вакытта ул үзешчәннәр белән эшләүгә зур көч куя. Бу исә. үз чиратында, аңа эзләнү һәм күп төрле эксперимент алып барырга, яңа табышлар һәм ачышларны профессиональ сәхнәгә күчерергә мөмкинлек бирә. Еш кына биюләр тамашачыга гадәти булмаган формада тәкъдим ителә, алар байтак бәхәс тудыруга сәбәп була. Еллар үтте. Хәзер әнә шул биюләр татар милли хореографиясенең алтын фондын тәшкил итә. алар халык бию ансамбльләрендә генә һәм Татарстанда гына түгел, башка тугандаш республикаларында да зур уңыш белән бара. Гай Таһиров. мәсәлән, Игорь Моисеев җитәкчелегендәге СССР Дәүләт халык бию ансамблендә (1949), Әзербайҗан дәүләт җыр һәм бию ансамблендә (1969). Чуваш дәүләт җыр һәм бию ансамблендә (1956. 1982 еллар) татар биюләрен куйды. Шәкертләре исә Гай Таһировның хореографик эшләрен илебездәге башка бик күп сәхнәләрдә һәм чит илләрдә яңарттылар. Каркайда татар биюе тамашачыны әсир итә икән, монда аның тамырлары белән халык иҗатына барып тоташуын да. үз заманының, иҗтимагый мөнәсәбәтләрнең чагылышы булуын да, шуларның художник күңелендәге балкышы икәнен дә истән чыгармаска тиешбез. Хәзер фольклор белән кызыксыну артканнан-арта бара. Бу табигый күренеш, чөнки халыкның мәңге яшь күңеле нәкъ менә шул әсәрләрдә яши дә. Татар хореографиясе практигы һәм теоретигы Гай Таһировның бөтен иҗат юлы фольклор белән тыгыз бәйләнгән булуы бер дә гаҗәп түгел. Ләкин бу балетмейстер бары тик татар халык биюе белән генә шөгыльләнгән дигән сүз түгел. Аның тарафыннан П. Гертельнең «Юкка шикләнү», Р. Глиэрның «Кызыл мәк» балетлары, башка күп спектакльләр куелды, Европа һәм рус композиторларының классик опералары өчен оригиналь хореография барлыкка китерелде, Татар дәүләт җыр һәм бию ансамблендә СССР халыкларының бик күп биюләре әзерләнде. Идел буе халыкларының бию культурасын яхшы белгән Гай Таһиров инде күп еллар дәвамында Казан дәүләт культура институтының хореография кафедрасында махсус курс укыта, яшьләргә үзенең белемен һәм бай тәҗрибәсен тапшыра. Ләкин ничек кенә булмасын, аның иҗатында төп урынны татар сәнгате били. Төрле елларда ул куйган һәм иҗат иткән 365 хореографик эшнең байтагы туган халкы хәзинәсенә карый. Күп еллар дәвамында эзлекле рәвештә алып барылган эзләнүләр, бай тәҗрибә Гай Таһировка хореография буенча кулланма булырдай китаплар язарга мөмкинлек бирде. Аларның беренчесе — «Татар биюләре»—1960 елда дөнья күрде. Анда Җыр һәм бию ансамблендә куелган җиде әсәр тасвирлана. Ә 1984 елда чыккан китапта автор инде унбиш композицияне сурәтләп кенә калмый, татар бию хәрәкәтләре һәм милли киемнәре турында бай мәгълүмат та бирә. Аның байтак кына эшләре шулай ук күмәк җыентыкларда һәм сәнгать журналларында басылып чыкты. Тиздән Татарстан китап нәшриятында аның яңа хезмәте дөнья күрәчәк. Бию сәнгате... Халыкның рухи тормышында аның үзенә хас тоткан урыны, мәгънәви төсмере бар. Чын талант иясе фикере һәм иҗат фантазиясе белән кушылып, ул йөзләрчә яңа төсләр балкышы тудыра, тагын да баеп, матурланып, халыкның үз хәзинәсенә әйләнә. Бу хәзинәгә беренче профессиональ татар балетмейстеры Гай Таһировның да фидакарь хезмәте кергән