ЯҢАЛЫК НӘРСӘДӘ ИДЕ?

Быел танылган драматург, республикачың Г Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Хәй Вахитның тууына 70 ел тула Татар сәхнәсен бик куп кылыклы пьесалар б< I.3H баеткан 61, каләм иясенең тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнү дәвам итә Әдә- би.'» шлгечләре Бөек Ватан сугышыннан соң шактый ук төшенкелек кичергән татар театрын ул иҗатыбелән яңа югарылыкка күтәргән драматургның театр залларына тамашачыны. бигрәк тә яшьләрне тарткан әсәрләренең үзенчәлекләрен ачыкларга омтылалар Драматург турында, аның иҗаты хакында берничә хезмәт язган тәнкыйтьче. Казан дәүләт университеты профессоры Азат Әхмәдуллин бу юбилейга әзерлек йөзеннән студентлар һәм аспирантлар белән проблемалы фәнни түгәрәк оештырды Анда X Вахит иҗаты төрле яссылыкта өйрәнелә Әлеге түгәрәк уз эшен язучының юбилеена багышланган конференция белән төгәлләде Азат Әхмәдуллин. Язучы мирасының кыйммәте үткәндә тупланган традицияләрне ди дәрәҗәдә алга үстерүеннән чыгып аның иҗаты әдәбиятка алып килгән яңалык белән билгеләнә Ләкин яңалыкның конкрет ананда нәрсәләрдән гыйбарәт икәнлеген ачыклау шактый кыен эш Чөнки моның өчен язучының элгәрләре иҗатын әдәби процессны яхшы белергә кирәк Шул язучы иҗат иткән заманны өйрәнергә кирәк, ул заман билгеләрен яхшы күзалларга, тарихи аспектта аның үзенчәлекләрен төшенергә кирәк Бу язучы аерата яратып һәм белеп иҗаг иткән жанрны һәм жанр төрләрен, аларның закончалыкларын истә тотып эш йөртергә кирәк һәм ниһаять язучының иҗат кешесе буларак үзенчәлеген дә аерым алганда ул яшәгән мохитне дә. аның әйләнә-тирәсендәгеләрне ул туып-үскән якны язучының биогра- » зйб», белер,, кирзк Е..л.р бзрь.™ „җ,твы ^B„„ , Л ликк. китер, без бүген .ллыбизгз күйг.и ■ „ж.,ьжың дигән сорауга җавап табарга ярдәм итә. Гелсннә Гобәйдуллина. Хәй Вахитның биографиясен өйрәнгәндә, аның сәнгатькә беренче карашлары аерата кызыксындырды Бер караганда авылдан чыккан гади бер яшүсмер Шул ук вакытта игътибар итми дә момкин түгел X Вахит татар әдәбиятының Һәм сәнгатенең күренекле вәкилләрен мул биргән Казан артында туып үскән Ул 1918 елның 20 декабрендә хәзерге Биектау районына керә торган Мәмдәл авылында крестьян гаиләсендә туган, җидееллык мәктәптә укыган Тукай һәм Мәржаниләр Г Камал һәм Солтан Габәшиләр Г Бәширов һәм С Хәкимнәр һавасы ни генә әйтмә, бәрәкәтле сәнгать күзәнәкләренә бай — ул яшүсмергә файдалы тәэсир ясаган Шуңа да уч җидееллык мәктәпне тәмамлагач та Казанга, театр техникумына юл тоткандыр Техникумда ике ел һәм соңрак (1937 1940 елларда) музыка училищесында уку. республика җыр һәм бию ансамблендә җырлау Гел сәнгать тирәсендә гел матурлык доньясында Шулай да X Вахитны бу елларда ук инде матур әдәбият үзенә ныграк тарткан әдәби иҗат, әсәрләр язу кызыксындырган Ул тврле жанрларда квчен сынаган Баштарак әле иҗат серләренә тошенеп(тә бетмәгән язганнары схематик, җансыз булып чыкканнар Моны аңлап бетермәгән егет әдәбият ишеген үҗәтлек белән шакыган үзенә игътибар таләп иткән X Вахитның бу вакытта Муса Җәлилгә язган хагы да шуны раслый (бу хат хәзер Г Ибраһимов исемендәге тел. әдәбият һәм тарих институтында, архивта саклана) Шуның белән бергә яшь язучының тынгысыз хезмәте бөтенләй э.«сез дә калмый бер-бер артлы берничә китабы басыла. Аның 1938-1940 елларда чыккан -Уңган сыерчык белән шапшак чыпчык*. Әкият ләр* һәм «Дулкыннар» исемле әсәрләре, җыентыклары балаларга багышланган Беренче пьесалары да донья күрә «Сорыкортлар» исемчесе басылып чыга. -Канлы куллар* дип атал1аны Миизәлә театрында сәхнәләштерелә Таһир Гыйлэҗев. Җәмгыятьнең һәр әгъзасы кебек ук язучы да замана баласы Заман билгеләре аның иҗатында чагылмый калмый Ләкин чын талант иясе, әгәр дә ул чын гражданин да булса, чор билгеләрен битараф чагылдырып кына калмый Аның әсәрләрендә бу чорга мөнәсәбәт тә. бәя дә. кирәк икән, риза булма»' һәм хәтта протест тн гәүдәләнә Бу яктан X Вахитның беренче чор иҗатын ничек бәяләргә мом ки н соң’ X Вахит иҗатының бу еллары — өйрәнү эзләнүләр чоры Аның язганнары әлегә оригинальлек белән дә. фикер тирәнлеге белән дә аерылмыйлар 30 еллар ахырында әдәбиятны һәм сәнгатьне биләп злган фикерләр һәм дежур образлар бу ойрәнчек әсәрләрд-' дә үзәктә тора Пьесаларның исемнәремә генә игътибар итик сорыкортлар. канлы куллар Ягъни корткычлар, диверсантлар юмумән дошманнар Болар — Сталин уйлап чыгарган шул елларда ботен җәмгыятьне газаплаган һәм талаган •теория-не - социализм алга барг.чн саен сыйнфый корош кичәя бара дигән уйдырманы — яклап язылган меңнәрчә әсәрләрнең берничәсе Боларда тормышчанлык тә. ихласлык та. гомумән дореслек тә юк. була да алмый ид>- әле Хәер дпресен әйткәндә болар очен яшь авторның тормыш тәҗрибәсе дә сыек була Яшь тә бит лье. гел уку да уку. мәктәптә укытып ала алуын, ләкин бик а:< Светлана Заһрисва. 1941 елдан X Вахит — Совет Армиясе сафларында Беркадәр вакы хәрби җыр һәм бию ансамблендә җырчы булып хезмәт итә Аннары артиллерия гаскәрләре сьфында разведчик була. Белоруссия һәм Польша җирләрендә сугыша Бу елларда булачак язучы гражданин буларак җитлегә һәм ныгый, аның ватандарлык рухы чарлана, дөньяга карашы үсә, формалашып җитә һәм тормыш тәҗрибәсе арта Рәмзия Шәмсстдиноаа. Боек Ватан сугышы фронтларыннан X Вахит сәнгать доньясына әйләнеп кайта Җырга. Myawxaia тыелгысыз омтылышы кичәге солдатны Казан дәүләт консерваториясенә алын килә, ул теория бүлегенә укырга керә, аны 1956 елда уңышлы тәмамлый Дер.« киләчәген ул музыка теориясе белән д.> музыка тарихын ойрәнү белән дә бәйләми Ләкин музыка буенча алган югары белеме аңар бик тә кирәк булып чыга X Вахит татар опера сәнгате кытлык кичергән асарлар либреттолар яза Мәсәлән, аның либреттосы буенча композитор Хвснул Валиуллин иҗат иткән «Самат» операсы 1957 елда Маскәүдә узган татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында югары бәяләнә Алга узып шунысын да әйтик Музыка евнгәтежн иң катлаулы тирләреннән берсе булган опера сәнгатен X Вахит инде драматург булып танылгач та онытмый һәм ташламый -Дим буе һәм Җиһангир» исемле либреттолар яза алар нигезендә үз вакытында кызыклы опералар иҗат Ителә Т Гыйззәт пьесасы ишезенд.» Наемщик» либреттосын да иза Гмумән X Вахит махсус музыка белеменә ия булган бердәнбер либреттист кде Аның либреттолары драматизм белән сугарылган, эчке хәрәкәткә бай әсәрләр Атар татар опера сәнгатенең Муса Җәлил һәм Әхмәт Фәйзиләрдән кнлә торган традицияләрен уңышлы дәвам иттерәләр Ләйсән Канатов». ГОМУМӘН X Вахит иҗаты белән якынианрак танышкач, яның бер ягы белән поэзиягә багланышлы булуын күрәсең Либреттолар шагыйрь тарафыннан язылырга тиеш һәм X Вахит либреттолары чын шагыйрь кулы белән язылган да Үз иҗат юлында X Вахит берара чак кына поэзиягә кереп китми калган Сугыштан соңгы елларда була бу хәл 1952 елда X Вахит -Безнең авыл» исемле, ә икенче елны «Якты юллар- дип аталган шигырьләр җыентыкларын бастыра. 1954 елда Мәскәүдә аның -Яз килә» дип исемләнгән шигырьләр китабы русча басылып чыга Болардэ ул үзен балалар дөньясын белгән автор итеп таныта X Вахитның шагыйрьлеге һич тә моның белән генә, яисә үз пьесаларына язылган җыр текстлары (мәсәлән. Рәхим итегез' комедиясендә Мәсгут Имашев музыкасы. Кайда срң син"’- романтик драмасында — Сара Садыйкова һәм Рәшит Гибәйдуллин музыкасы. Илһамия-дә Әгъзам Фәттах музыкасы һ б.) белән генә чикләнми Аның Ватан турында, партия комсомол һәм яшьлек турында язылган җырлары байтак Язучы берничә кантата да иҗат игте Аның Бәхет юлы- исемле сюитасы (композитор Мансур Мозаффаров музыкасы] бездәге бу жанрда язылган әсәрләр арасында — иң уңышлылардан берсе Шулай итеп, консерваторияне тәмамлагач X. Вахит тон иҗат көчен әдәбиятка бирә Монда әле аның скетчлар язуын актив язуын билгеләп үтәргә кирәк: аның 15 ләп скетчы бар Берничә ел -Литературная газета-ның үз хәбәрчесе булып эшләү аны әдәбият белән тагын да якынайта 1956-1958 елларда Мәскәүдә Югары әдәби курсларда укып чыккач ул профессиональ язучы булып китә. Рөстәм Сультеен. Әдәбият тарихыннан күренгәнчә, язучы үз иҗат йөзен тапканчы озак кына эзләнергә үзен төрле жаьрларда сынап карарга момкин Аерым язучылар бернич > жанрда да үзен иркен гизә ала. билгеле Мәсәлән. шагыйрь Әхмәт Фәйзи күренекле драматург та. танылган прозаик та. акыллы тәнкыигьче дә иде Ләкин еш кына язучылар шигырь аркылы йә прозага, йә драматургиягә киләләр X Вахит белән дә шулай була Ул үзен драматургиядә таба иң җитди иҗат уңышларына сәхнә әдәбияты өлкәсендә ирешә. Сугышка кадәр язган драмаларында, ы мотивларны ул билгеле бер дәрәҗәдә ә!> елларда да дәвам иттерә. Яшерен эзләр» (195Г-1 исемле пьесасы белән беркадәр уңыш та казана Бу пьеса Татарстан культура министрлыгы һәм Язучылар союзы оештырган конкурста бүләкләнә Әсәрдә конфликт кискенлегенә омтылу бар Ләкин моңар драматург беренче пьесаларындагы юл беләнрәк ирешә Ягъни, вакыйгалар үзәгенә бик тә начар кешене куеп шуңар каршы көрәш оештыра Тик шунысы бар бу рольдә тегендә сыйнфый дошманнар корткычлар чыгыш ясаган иде Ә -Яшерен эзләр-дәге район газетасы редакторы Борһан Хуҗинның корткычлар, диверсантлар белән бәйләнеше юк Әмма характерындагы тискәре сыйфатлары ягыннан ул аларны нык хәтерләтә Уңай герой —район больницасы мөдире Сәгыйть Булатовны да ул шул сыйфатларына таянып җиңеп чыга Баштанаяк карага киендерелгән геройларны фаш итү тенденциясе X Вахигка әллә ни уңыш китерми һәм УЛ. күрәсең, алга таба да китермәс иде Чөнки андый пьесаларда тормыш дөреслеге тиешенчә чагылмый андый геройларның, шулай ук ан- дыйларга каршы көрәшүче «актан-ак Ике килен-килендәш») шул еллар очен дррес иде Стилягалар белән көрәш тә («Рәхим итегез'«I шул вакытларда кечәеп алды Болар — тормышның өстендә яткан вак конфликтлар булып чыкты Шул еллардагы (без хәзер аларны -торгынлык еллары- дип атыйбыз) җәмгыять үсешенең, халык тормышының асылын яктыртмый торган якларга игътибар итү Бүгенге кон югарылыгыннан .орып без ул вакыттагы әдәбиятның зур күпчелеге шундый, икенче пландагы конфликтлар белән мавыгуын күрсәтә алабыз. Шул ук вакытта X Вахит драматурги исе әдәбиятның мәңгелек темалаоын. һәрчак актуаль булган проблемаларны да читләтеп үтми Нәкъ менә шулар бу иҗатны бүгенге укучы һәм тамашачы очен дә кызыклы итә Хезмәт яшьлек, мәхәббәт намус )• б - менә алар, мәңгелек темалар Тик монда бу темаларны ничек яктырт}, аларга ничек итеп яңа яктай килү кебек мәсьәләләр алга килеп баса Алс$ Мөхәммәтдинова. Мисалга Илһамия- исемле 1064 елны язылган пьесаны алырга була Бу X Вахитның жанр ноктасыннан карапндь да иң битен уңышлы комедияләреннән берсе һәм беренчесе Дорес конфликт бөтенләй оригиналь үк түгел, әдәбиятта күп тапкырлар кабатләнгаи алдынгы агроном белән консерватор председатель керәшеннән гыйбарәт Институтта УКЫП кайткан шәһәр кызы Илһамия авылнын кысыр яткан җирләрендә алма бакчасы утырту хыялы белән йори. яшьләр белән бергәләп бу эшне башкаруда төрле авырлыкларны җиңен чыга Көтелмәгән һәм кызык хәлләргә куелган председатель Сәлах яшьләр алдында бер-бер артлы чигенергә, үз позицияләрен бирә барырга мәҗбүр Мондагы ситуацияләрне дә гел яңа. моңарчы әдәбиятта. Театрда яки кинода очрамаган дип әйтеп булмый Нариманның Илһамияне бер атна эчендә үзенә каратырга дип бәхәсләшүе (•Девчата* ком-диясендәге кебек), кыз янына карт кеше булып киенеп килү (-Тимур һәм аның командасы» повсстендагыча). председательгә басым ясау очен горле комик хәлләр тудыруга авылга килгән кинооператорлардан (яки фотографтан, журналисттан! файдалану җитәкчедән, ул сәрхуш вакытында кирәкле кәгазьгә кул куйдыру һ. б. лар болар инде тан: чи детальләр һәм мотивлар Әсәрнең безнең сәхнә очен яңалыгы new ШУШЫ конфликтны юмор иманында хәл итүдә, кайбер характерларда. Шул ситуацияләрн» һәм детальләрне (хәтта -теге дөньядан кайткан» Нигъмәтҗан картны дэ) бер комик җепкә тезүдә, аларны телек бер сюжет формасына кертүдә Тамашачыны көлдерү очен автор инде халыкчан чара-алымнардан һәм тел үрнәкләреннән дә оста файдалана Моны раслау очен бер-бер артлы язылган ик» комедиядән өзекләр китерик • Рәхим итег< .''«дән • Нургә та Таныш булыгыз Марс Марс Гүзәл Марш’ М ipc Марс Планета бар бит Юпит.-р Венера. Марс Мин - Марс Г ү бик мөһим, геройлар характерларына, шул вакыттагы рухи халәтләренә тап килә горган колке тудырылган Илһамиянең беркатлылыгы, тегеләрнең аны астыртын мыскыллаулары оста бирелгән. Азат Әхмәдуллин. Рәхим итегез1» дә. бигрәк тә -Илһамия дә юл башы салынган комедия юнәлеше X Вахитның алдагы иҗатында төп урынны ала Кар- - лыгач канат кага - (1965) комедиясендә баштагы иҗат уңышларын тагын да ныгытып (.иярнең сюжетын һәм комик характер тудыру өлкәсендә мондагы Сәрьян карт гбразын аның кыска чәнечкеле репликаларың мисал итеп китерү дә җитә), автор >атар драматургиясе тарихында иң яхшы водевильләр рәтендә урын алган Күк капусы ачылса» (1972) җитди мәсьәләләрне көлке ситуацияләр ярдәмендә чагылдырган Ик< килен-кил» ндәш (1976) әсәрләренә килде Иң көлкеле иң мәгънәле комедияләре Алар янына тагын да Кияүләр» (1971) дигән комедияне. -Сәер кеше* (1977-1978; трагикомедиясен һәм скетчларын да кушып. X Вахитны 60-70 елларның иң I үренекле комедиографы дип атарга мөмкин Татар драматургиясендә эре комедио- | рафлар ач түгел Г Камал К Тинчурин. Ф Бурнаш Н Исәнбәт Бу рәттә X Вахит бишенче ерында торырга лаек Үзеннән элгәр| ел әре янында аның комедияләре лиризмга һәм йомшак юморга байлыгы, романтик пафосы һәм музыкальлеге белән аерылып гора Комедия поэтикасы ноктасыннан торып караганда, аның әсәр- ире сюжет эшләнеше - җанлылык. тапкырлык белән характерланалар Т Миңнуллин Хәй Вахит - сюжет төзү остасы- дип («Казан утлары-. 1974. 10 сан) аның нәкъ менә комедияләрен күздә тотып бәяләгән булырга тиеш. Рәмзия Хәлмуллина. Шул ук вакытта X Вахитның саф драма төрендә дә уңышлары аз түгел Инде монда -Беренче мәхәббәт» турында, аның драматург иҗатының өлгергән чорына керүе хакында сүз булды Пьесаның 40 лап театр сәхнәләрендә (Уфа. Алма-Ата. Ташкент Сәмәрканд. Бохара. Оренбург. Чабаксар Ижевск һ б ) уйналуы - күп нәрсә турында сөйли Әгәр комедияләрендә авторның эзләнүләре комик ситуацияләр һәм кызыклы сюжет өлкәләрендә барса, драмаларында ул харак терлар эзли, драматизм тудырган хәлләр уйлап табарга омтыла Әдәби тәнкыйтьтә X Вахит драматургиясенең үсеш тенденцияләре, шул исәп- гән драма герендә дә үсеш сызыгы күрсәтелде инде (Кара Вахит Хәй Яшьлек юллары Пьесалар Казан. 1978. • Драматургның үсү юлы ■ исемле мәкалә) Драматург тормыш дөреслеген чагылдыруга ничек килә, характерлар чынлыгына, фикер ирәнлеген^ ничек ирешә — болар яктыртылды Фидакарь яшь кешенең автор үрнәк санаган характеры -Соңгы хат (1966) драмасында Нияз. Кайда соң син’*дә (1967) Шәүкәт Туй алдыннан- (1969) Марат. «Мәхәббәтен чын булса (1972) драмасында IfiO Моршид'1 -Давыл «да (1974) Мансур Һ б образларда тәкъдим ителде Мондый геройның үсеш сызыгын һәм ныгу процессын үтемле ачу өчен драматург уңышлы драматик ситуацияләр таба (мәсәлән. «Соңгы хзт»та Ниязның аспирантурадан баш таргып авылга эшкә китүе -Туй ВЛДЫННВн-да Маратның үз хатасын соңарып булса да аңлавы һ. б I Шул ук пакытта авторның йомшак яклары да юк түгел Кайвакыт ул сюжетны кискенләтү максаты белән комедия төрендә үзен аклый алган әмма драма торе өчен ят булган встәмә яки әдәбиятта инде кабатланган чараларга мөрәҗәгать итә Шуның белән пьесаның художество эшләнешенә зыян килә Мәсәлән. • Беренче мәхәббәт-тә Тәлгать белән Рәхиләнең бертуганнар булуы мөмкинлеге инде безнең драматургиядә файдаланылган ситуация (Ф Бурнашның 'Хөсәен мирзасында бар ул) Ә монда автор мелодраматизмга тартып аның сәнгатьчелеген йомшарта Яки. «Мәхәббәтең чын булса-да ялгыш сүндерелгән мәңгелек ут» тормышчан буту- дан шактый ук ерак Кыскасы, драма торен үзләштерү X Вахит очен комедиягә караганда кыенрак булып чыга Алсу Булатова. Драмаларын һәм комедияләрен уку һәм карау очен кызыклы мавыктыргыч итү максаты белән X Вахит сюжеттан тыш өстәмә элементларга да еш мөрәҗәгать итә Музыка һәм җыр — аның драматургиясенең аерылмас юлдашы -Беренче мәхәббәт*тә ярдәмче персонажлар Әпсәләм һәм Нурсәнә карамагында гына булган, күбрәк жорлык. шаянлык атмосферасы тудыруга гына хезмәт иткән жыр жанры алга чаба үзәк геройларның эчке кичерешләрен ачуга ныграк хезмәт итә башлый Ә инде «Кайдд соң син'- драматик поэмасында музыка һәм жыр төп компонентларның берсенә әверелә Мондый элементлардан тагын да берсе — лирик чигенешләр киң фәлсәфи уйланулар. яки иркен-иркен ремарка-ацлатулар. хикәяләүләр Татар драматурглары арасында бу җәһәттән X Вахит гомумән аерылып тора Һәм бу өлкәдә ул сизелерлек уңышларга иреште Кайбер әсәрләрендә автор прологны да урынлы файдалана (•Кайда соң син' . -Соңгы хат) Мондый алымнар пьесаларны карау өчен генә түгел, уку очен дә кызыклы итәләр, автор әйтергә теләгәннәрне укучыга тулырак җиткерәләр Бу бердән Икенчедән, андый ремарка-чигенешләр, лирик хикәяләүКичерешләр әсәрләрнең романтик рухын арттыралар Азат ӘхМәдуллин. Mt-нә бу соңгысы X Вахит драма гург иясенең төп ү.и-н- ЧН.-П-1.-Н Һәм 50 еллар драматургиясеннән аермасын аңларга да ярдәм игә Сугыштан СОҢГЫ чор татар драматургиясен без гел тискәре бәяләү ягында гына түгелбез һич юк Бу елларда -Зифа- кебек үзенчәлекле һ >м тормышчан пьеса да -Муса Җәлил» шикелле трагедия дә. татар ленинианасына җитлг- өлеш булып кергән - Давылга табан* драмасы да. «Яшел эшләпә кебек әйбәт нодевнль дә иҗат ителде Ләкин, гомумән алып бәяләгәндә, без бу чор драматургиясенә • конфликтсыз тык теория се-нец иң зур зарар китергәнлеген Дә тагар театрының үзенә бер горле торгынлык Кичергәнлеген дә танырга тиеш булабыз X Вахит театрда романтиканы торгызды, музыкальлекне яхшы мәгънәсендәге тамашалылыкмы. театральлекне кире кайтарды, нәтиҗәдә тамашачыны кире кайтарды Дөрес, чын мәгънәсендәге тормыш доресле- ген ул әсәрләрендә беркадәр пудра сипкән дөреслек белән алыштырды еш кына Кешенең эчке кичерешләрен ялтыравыклы кәгазь каплаган чынбарлык фонында ча гылдырды Ләкин татар театрында бу этап котылгысыз иде ул драматургиягә һәм театрга Туфан Миңнуллин һәм Аяз Гыйләҗевләр буыны килүне хә.герләпгте шуңар ихтыяҗ тудырды Менә ни очен без Татарстанның а.казанган сәнгать әшлсклесе республиканың Г Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Хәй Вахитның 35 ләп пьесадан дистә ярым скетчтан. -I опера либреттосыннан күп кенә җыр текстларыннан, бит.шар очен язылган әсәрләрдән публицистик һәм тәнкыйть мәкаләләреннән гыйбарәт булган бай иҗат мирасын әдәбиятыбыздагы үзенчәлекле күренеш дип бәялибез