Суз — Тукай кунакларына

М о ста й Карим,Башкортстанның халык шагыйре. Ленин премиясе. СССР, РСФСР һәм Башкортстанның Дәүләт премияләре лауреаты. Социалистик Хезмәт Герое

ОЛУГ ТУКАЙ ТУРЫНДА

Әйтер сүзләремне мин Тукай телендә әйтмәкче булдым Безнең Гали бигрәк тату кәжә белән. Менә кәжә каран тора тәрәзәдән Гали аны чирәм белән кунак итә. Кәжә рәхмәт укый сакалын селкетә Житмеш биш ел буе шул ук кәжә шул ук тәрәзәдән карап тора Теге «аманнан сон дөньяда һәм күнелләрдә күпме үзгәрешләр булды, зәвыклар һәм модалар күпме алмашынды Гади кәжәләр урынына итсез сөтсез гибридлар килде Атар хуш исләре анкып торган яшел печән урынына синТетнк сагыз чәйниләр Кендеккә чамы кисел гән күлмәк итәкләрен дә. нак вак туракланган шигырь юлларын да байтак күрдек Ә теге беркатлы, ихлас күңелле үлемсез кәжә һаман сакалын селкетә. Тукайның даһиларча гади шигъри юллары, аксау-туксау белми һаман жырлап торалар Укымышлыларыбыа дип йөргән бәгъзеләребез аты яки кече изгелекләр кылган кешегә авыз тутырып рәхмәт әйтүне дә онытып барабыз, ә әшнәлек танышлык аркасында гөнаһлы, кырын файда күрсәткәннәргә акчалата яки әйберләтә ришвәт бирергә өйрәнеп киттек Ә илаһи күңел ле әлеге надан кәжә бер учлам үлән өчен кадимнән бирле Галигә рәхмәтләр укый Бихисап кешеләргә, бихисап халыкларга бихисап жан азыгы биргән Тукайга рәхмәт ләр укырга килдек без бүген монда ‘Татар халкының бәхете булып, дөнья әдәбиятының шатлыгы булып моннан йөз ел әүв-гл бу дөньяга Габдулла Тукай килде Үз милләтенең гасырларга сузылган газап ларыннан һәм өметләреннән, моңнарыннан һәм ираннарыннан, тнр катыш канлы туф рагыннан һәм изге жаныннан яралды ул Язмыш ана бер генә тотам, бер генә чеметем гомер бирде Шул арада ул Россия дә үзен дә. сүзен дә үлемсез итте Азай гына да түгел Аның исеме һәм даны ил чикләреннән артылып чыкты. Көнбатыштагы караимнардан алып Көнчыгыштагы уйгурларгача барып житте Тукайны мин егерменче гасырда төрки телләрендә язган иң бөек шагыйрьләрнең берсе дияр идем Аның янәшәсенә, ихтимал, бары Назыйм Хик мәтне генә куеп буладыр Тукай дигән могжнзанын сере нәрсәдә соң? Әлбәттә, талантта Ләкнн бит аны Табигать бирә, кеше үзе сайлап ала алмый Әгәр дә андый сайлау мөмкинлеге булса, иң елгырлар, ии өлгерләр зур-зур талантларны алдан эләктереп бетерерләр иле Сабыр лар. ннсафлылар авыз ачып калыр иде Бәхеткә каршы, зур талант күбрәк әдәплеләр, пкыллылар. намусчаннар өлешенә төшә Тукай дигән могжнзанын төп сере, минемчә, шунда ул үзенең бөек галантын дөнья культурасының казанышлары белән баста алды, шул галантына тулысымча баш булып, аны халык тормышының, заманының ии төп. нн олы юлы белән алып китте, алсыз язсыз хезмәт иттерде, аны үз үзенә соклану нкн кызык өчен генә сүз уйнату кебек вак. буш. мәпшәсез нәрсәләргә нсраф кылмады Әйтер сүген ул кешеләр башы өстеннән ерак зәңгәр бушлыкларга карап әйтмәде, II ИХНГМЙ М Жалнл жаяаилате Татар ха,да» опгра һа» Оыг» театрында Г Т,»а»ит ВаГыистап ,iupr,itaM ми)аналы жичадәг* нытыШларзм

ә замандашларының, кан-кард эшләренең мелдерәмә хәсрәт һәм өмет тулы күлләренә карап әйтте Аның таланты ширбәт телле юатучы да. вак җәнҗалчы да булмады Ул батыр керешче булды Халык өчен, хаклык өчен, кеше азатлыгы өчен көрәште, дөньяның ямен җибәреп, аңа чүп өстәп кенә йөрүчеләргә каршы көрәште Көрәште Шуңа күрә, көрәшчеләргә хас. аның дусы да. дошманы да куп булды Шагыйрьнең гражданлык кыюлыгына, намуска тугрылыгына, әдәбиятның изге вазифасына ничаклы бирелгән булуына да әле хәйран каласың Габдулла Тукайның җәмгыятьтә тоткан урыны турында уйланганда уйга шундый чагыштыру кнлә Александр Сергеевич Пушкин үз халкында нинди рухи яңару һәм күтәрелеш тудырса, Тукай да үз халкына карата шундый хезмәтне башкарды Ә безгә, башкортларга килгәндә инде, без Тукай алдында муеннан бурычлыбыз Ул безнең халкыбыз мөгаллимнәренең, мәгърифәтчеләренең берсе һәм бик күренеклесе булды, безнең әдәбиятыбызга остазлык итүчеләрнең иң атаклысы һәм иң якыны булды. Үземә кагылып шуны әйтәсем килә Мин илле елдан артык инде Тукайга сокланып туя алмыйм Житмеш өч ел элек дөнья куйган шагыйрьнең кабер туфрагы минем күкрәгемдә әле булса суынмаган, аның хакындагы хәсрәтем әле булса басылмаган Шул соклану белән шул хәсрәтне, сәгате суккач, үзем белән алып китәрмендер, ахрысы.. Әйткәнемчә. Тукай үз-үзеннән генә даһи булмады, аны тарих тудырды, тормыш үстерде, кешеләр күтәрде Байтак заманнар без, дөньяда ике төсне генә ак белән караны гына аера торган кайбер төпсез тәнкыйтьчеләргә ияреп. Тукайны чолгаган яки Тукайга кагылышы булган кешеләргә, уңнысулны аермый, күбрәк ләгънәт укып килдек Әйдәгез, бүген. Тукайга йөз яшь тулган көнне, бөек шагыйрьгә сабый чагында икмәк һәм учак җылысы бирүчеләрне, егермесе тулганчы ук аның зур гыйлемле, зирәк акыллы иҗатчы булып өлгерүенә булышлык итүчеләрне, аның беренче китапларына юл ачучыларны, аларны хәрефләп җыючыларны, басучыларны, сатучыларны рәхмәт тойгылары белән искә алыйк Тукайны аңлаган һәм канатландырган татар зыялыларын, алдынгы фикерле татар сәүдәгәрләрен, татар мөдәррисләрен, шул исәптән Мотыйгулла хәзрәт Төхвәтуллинны, яхшы уй белән хәтергә төшереп үтик Габдулла Тукайның бер генә бөртек күз яшен сөрткән кеше дә изгеләр исемлегенә теркәлергә хаклы рус шагыйре. РСФСР Язучылар союзы секретаре ШАГЫЙРЬ ГЕНӘ ТҮГЕЛ өрле хәлләрнең бер-берсенә бик уңышлы ялгануы аркасында, мин Казанга турыдан туры шигъриятнең егерменче Бөтенсоюз Пушкин бәйрәме узган Мнхайловскоедан килдем Әле һаман шул тантаналар тәэсирендә яшәгәнлектән. мин бүген Пушкин белән Тукан исемнәренең янәшә яңгыравында тагын да зур бер закончалык күрәм, чөнки рус әдәбияты өчен Пушкин кем булса, татар әдәбияты өчен Тукай да шундый ук зат Аларның якынлыгы беренче карашка күренгәннән шактый ныграк, тирәнрәк. Без Пушкинны милләтнең бөек даһие дип атыйбыз һәм анын беренче чиратта чын рус күренеше булу белән бергә, шигъриятенең дөнья мәдәнияте казанышына әйләнеп, халыкара яңгыраш алуын басым ясап әйтәбез Шуны ук тулы җаваплылык хисе белән Г Тукай шигъриятенә карата ла расларга мөмкин Тукай Пушкинны яхшы белә, ярата, һәм аңардан өйрәнә Ул бу хакта Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш. Ай кебек, нурны алардан икътибас иткән бу баш,— днп яза. Кеше һәм художник буларак җитлеккәч, ул бу шагыйрьләрне кат кат телгә ала. шигырыәренен берсендә үзен ике бөек рус шагыйре белән бер сафка куя Бу һич тә ниндидер әрсезлек булып тоелмый, ул юлларда чын хакыйкать ярылып ята Рус классиклары кебек. Тукай да —үз халкы өчен шагыйрь генә түгел Ул. хосусан, әдәбият, ләкин киңрәк алганда, бөтен милли мәдәният өчен вакыйгага әйләнеп, сәнгатьТ Николай Доризо, йен барлык тармаклары — татар музыкасы. нәкышы. театры үсешенә куәтле этәргеч бирде. Г Тукайнын тулаем и жаты үз халкына бөек мәхәббәт хисләре белән сугарылган Шагыйрь нен һәр юлыннан диярлек сызлану саркый, чөнки ул мәхәббәтне, нинди генә ачы булса ла. хакыйкатьне белдерү чарасы дип анлый Тукай туберкулездан һәлак булмый ул бу кадәр яшьлн нәкъ менә хөр. азат күрергә теләп тә. аны шулай күрә алмаган халкы өчен сызланып яна-яна юкка чыга Ләкин Тукай күпие, шул исәптән, туган халкы аны хөрмәт белән искә ала. ачы горурлыгы, вөҗданы итеп атый торган шушы якты көнне дә алдан күреп һәм алдан чамалап, шигырьләрендә тасвирлап, әйтеп калдыра Ижаты милли җирлеккә һәм башлангычларга нык нигезләнү Тукайны кыен тәрҗемә ителә торган шагыйрьгә әйләндерде Мисалга: Пушкнннын «Мороз и солнце, день чудесный .» дигән юлларын башка телләргә тәрҗемә итү. мөгаен, мөмкин түгелдер. Нәни генә төгәлсезлек җибәрдекме, бер генә сүзне икенчесе белән алыштырдыкмы, пакьлекне, бөтен күкрәк белән суларга теләгән кышкы һаванын рәхәтлеген тою югалачак та бетәчәк. Мондый искиткеч образлы, дулкынландыргыч юллар*Гукайда да бар. тнк аларны. кызганыч ки. әлегә татар укучысы гына укый ала Бу хәл тагын бер мәртәбә безиен Пушкин алдында да. Тукай алдында да нинди зур бурычлы икәнлегебезне искәртә Бу эш нинди генә авыр булмасын, без кадәрн хәл ул юлларның даһилыгын ин тулы рәвештә саклап, теләсә кайсы телдә сөйләшүче һәр укучыга җиткерергә тиешбез Сергей Кошечки н, рус язучысы. «Правда» газетасы хезмәткәре. КҮҢЕЛДӘГЕ ЙОЛДЫЗ уйбышев өлкәсенек карлар күмеп киткән Камышлы лнгән татар авылында тыныч бер кышкы кичтә мин Габдулла Тукайнын «Исемдә калгаинар»ыннан өзекләр тынлап утырган идем Әсәр ул чакта әле русчага тәрҗемә ителмәгән иде Мина аны дустым район газетасының редакторы шагыйрь Әнвәр Давыдов сөйләгән иде Тукайнын шигырьләрен һәм прозасын яхшы белгәнлектән, аны тынлап утыру өлешенә сирәк тин торган хозур вакыйга иде Әнвәр әллә ни хискә бирелмичә, тыныч кына сөйли, тик һәр сәхифә күңелемне сыкратканнансыкрата бара иде Язмыш Тукайга нинди мәрхәмәтсез булган' Газап чигү ләре санап бетергесез авылдан авылга, бер ят бусагадан икенчесенә Габдулланың Кырлай авылында бәлага таруы хәтеремдә аеруча уелып калган Монда аны бер игенче абзый асрамага ала Көз Салкыннар җитә, ләкин малай әле яланаяк йөри Ул көндез бакчада эшли, аягы туңа башласа, аларны туфракка күмеп кун. Бер мәлне бәрәңге казучы апасы ялгыш Габдулланың аягына очлы көрәге белән китереп чаба Малай кычкырып җибәрә һәм читкә тайпылып елын башлый Аннары тирән җәрәхәтенә балчык сибә д.з тагын бәрәңге чүпләргә керешә Аяклары янә туна башласа, ул инде аларны моннан сон туфракка күмәргә бүтән җөрьәт итми Бер уйлаганда. Габдулланың Кырлайда уздыр! ан балачагы бары тнк күңелсез, сагышлы хатирәләрдән ген.» торырга тиеш иде сыман Ләкин алай түгел Аның туган ягына багышланган IUHI ырмәрендә башка хисләр, башка истәлекләр дә яши Кысса да синдә фәкыйрьлекләр, ятимлекләр мине. Изсә дә үз ишләремнән хур ва кимлекләр мине Үтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кебн. Уйласам, ул көннәрем тнк кичтә күргән төш кебн Бу сәбәптән онладым мин. н туган җирем, синен Җанга ягымлы икәндер ялкынын да дулкының һәм көтүчең, этләрең, үгез, сыер, сарыкларың Барчасы яхшы бүре, җен. шүрәле, сарикьларык Тукайның «Туган жнрсмә» шигыреннән бу Шагыйрьне Сергей Есенин югары бәяли Югарыдагы юллар гәүдәләндергән тойгыларны Есенин туган илне шагыйранә кү i.v.i.n дип атый Рус һәм татар шагыйренең куәт, матурлык чыганагы нәкъ менә ватанны тон белүдә Тукай татар кызының чибәрлегенә сокланганда якн ярлыларның ятышына ачынганда да. ялкауларны һәм ялганчыларны мыскыл иткәндә яки тәкәббер аксөякләрне К фашлаганда да. хөрриятнең якынлашуына өметләнгәндә һәм ятим.» кытларга хәерле тормыш юлы теләгәндә дә анын күз алдында һәрвакыт туган ягы образы тора Шагыйрь туган жиренең бәхетле киләчәге хакына яшн. үзе турында уйламастан, үзен кызганмас тан, шунын өчен көрәшә «Исемдә калганнар»ында бала чагында аякларын жнргә күмеп жылытуын тасвирлаганнан сон. Тукай «Моны ни өчен яздың’» — диярләр. Ни өчен языйм’ Шул вакытта аягым бик авыртканга вә Хәзер дә аякта шул жәрәхэтнең эзе булганга, тоттым да яздым», ди Габдулла Тукай үзенең барлык шигырьләрен үзе туган, яшәгән, сызланган жире туган халкы өчен чыдап булмаслык дәрәжәдә жаны әрнегән өчен язган Әгәр аның йөрәгенә күз салу мөмкин булса, без анда төрле төрле хәлләрнең рәхимсез кагылуыннан пәйда булган җәрәхәтләрнең берәү генә түгеллеген күрер идек Яз.мышы ничек кенә бөгәргә тырышса да. ул аның белән горурланып яшн «Йолдызым якты, һаман нурлы», дип язды Тукай «Күңел йолдызы» шигырендә Халык анын узен инде күптән күңеленә йолдыз итеп кабул итте. яшь. газиз, йөрәк парәседәй якын улын ул һаман, кадерләп, кайнар күкрәгендә асрый Абдулла Арипов, үзбәк шагыйре, Үзбәкстан ССРның Хәмзә исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты ТУКАЙ ХАКЫНДА СҮЗ укай татар халкының гына түгел, бәлки барлык төрки халыкларның, шул жөмләлән үзбәкләрнең дә сөекле шагыйре Тукайның теле дә, рухы ла безгә гаять т.» якын Сүз бу турыла гына түгел, Тукан нжатында бөек шагыйрьләргә хас булган барлык сыйфатлар ачык күренеп тора Бөек шагыйрь ләр милли, территориаль чикләрне белмиләр Табигый, чын шагыйрь нжатында дөньяны күзаллау мнллиләшкән була Тукай шигъриятендә без Шәрык классик әдәбиятының ни гүзәл традицияләре янәшәсендә рус. Европа әдәбиятының бәрәкәтле тәэсирен күрәбез Тукай Пушкин. Лермонтов. Толстой кебек олуг язучыларга даими мөрәжәгать итеп торды Ү»бәк зыялылары гасырыбызның башлангыч елларында Тукан нжаты аркылы рус әдипләрен танып белде дисәк, ялгышмаган булырбыз Шул рәвешле Тукай, башка татар мәгърифәтчеләре белән берлектә, демократик фикерләрнең Шәрыкта. хосусан. Үзбәкстанда таралуында бер күпер булды. Тукай яныпкөеп камчылаган социаль кимчелекләр Үзбәкстанга. үзбәкләр хаятына ла хас иде Дини фанатизм, милләтчелек, тарлык, үз мәнфәгатен өчен генә кайгырту, икейөзлелек кебек дәвер кимчелекләре Дә Тукайны борчый иде Шуна да ул «дөньяны пакьли алмадым» дип хәсрәт чикте Ул елларда татар халкы алдында торган проблемалар үзбәкләр өчен дә уртак иде Шул сәбәптән, үзбәк халкы Тукай шигырьләрен бик тиз үзенеке Итеп кабул итте. Тукан мәктәпләрдә укытыла башлады Әмма Тукай барлык дәверләр өчен дә аваздаш шагыйрь Тукайдан теләгән шигырегезне алып укыгыз, ул нәкъ бүген язылганча тәэсир итәр Ә дөнья һаман әле «пакьләнеп» бетмәгән Тукай санаган кимчелекләрнең формасы гына үзгәргән Мәсәлән, бүгенге мещаннар, обывательләр түбәтәй урынына эшләпә киеп, тәсбих урынына сигарета гына тота бит Без бу бүгенге кимчелекләргә, сорыкортларга каршы көрәшмәктәбез Тукай нсә үзенең нжаты белән бу өлкәдә дә безгә өлге булып тора Баш имә. зур син, бу әдна жанлылар дөньясына. Падишаһ син' Бнк кирәксә, баш исен дөнья сиңа Тукайның бу юллары һәр заман шагыйрьләрен гражданлык батырлыгына өнди Шундый шагыйре булган халык бәхетле һәм үлемсез. Ә безнен үзбәк әдипләре Габдулла Тукайга даими мөрәжәгать итеп тора, галимнәребез исә анын ижатын өйрәнә Тукай әсәрләре үзбәк телендә кат-кат баешып чыкты Мин үзем дә шигырьдә бу данлы адашымның бер укучысымын Хәзер сезгә мин Тукайга багышлап язган шигыремне тәкъдим и тәм Т Мин димәм асла сине- «мескен Тукай » Дәртле иден. нурлы син. кичле. Тукай' Чөнки син азат заманны эстәдең. Максатың хврлек иде. хөрлек, Тукай' Үзбәк, татар, казакъ, я башкорт булып. Күренерсең миңа гел төрле. Тукай' Син карангы төннәрдә беттең янып. Гүргә кертте асылда кимлек, Тукай. Хак сүзеңә милләтең күзен тексә. Күпме затлар кылды сукырлык, Тукай Русия Ленин булып килгәч кенә Китте илдән кимсетү, хурлык. Тукай һич гажәп булмас сине яд әйләсәм. Икебез дә жирдә жыр, орлык. Тукай' Николай Бабуглы, гагауз шагыйре Шагыйрь Габдулла Тукай/а Гомерең кыска кыскасын. Җырын үлемсез Йолдыз булып күк йөзендә Балкый синең сүз Уеңны син кошлар итеп Очыргансыңдыр, Ерактан йөрәккә кунган Ул - синең моңдыр. Үзеңә язгы бәйрәмнән Ямь эзләмичә, Әйткән сүзең шифа булып Җаннарга күчә Тәкъдирдә язган дип кенә Имәдең башың. Егылдың изге юлыңда, Газиз кардәшем Хәтердә син г₽л тересен һич бетмәс көчең. Мәңгелек саф чишмә сыман Син безнең өчен Гагаузчадан ӘХМӘТ РӘШИТОВ гәржсм