ФАТИХ ӘМИРХАННЫҢ КУЛЪЯЗМА МИРАСЫ

Бүгенге көндә СССР Фәннәр академиясе Казан филиалы Г. Ибраһимов исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институтының фәнни архивында 20 мең| ә якын эшне берләштер! ән 95 шәхси фонд һәм и>ңтима1ый, гуманитар фәннәрнең төрле тармакларына караатка чьи армат анлыг ы билгеле булды». 1974 елны Хәким Шамкиннан Ф Әмирхан!а язылган 10 данә ачык хат һәм «Хәят» повестеның бер бит кулъязмасы алынды. Хәзер> е көндә 16 номерлы Ф. Әмирхан фонды 4 тасвирламадан торып, үзенә 150 I ә якын эшне берләштерә Беренче тасвирламада әдипнең 30 дан артык кулъязмасы тупланган Юе яки бу әсәр белән танышу, рецензияләү өчен бирелгәннәр. ШунДый әсәрләр Ф Әмирхан фондында да урын алганнар Болар Надим Габдулланың "Чын вә тугрылык», Т Ченәкәйнең (Симавиның) «Мәхәббәт чәчкәләре». «Әлфи- рак» исемендә!е ши!ырь җыентыклары. Авзал Таһировның «Яңы таныклык (30 июль 1901 ел), Әмирхановлар шәҗәрәсе (1902 елның 8 мае). 1925 елның 15 маеннан 1926 елның 16 маена кадәр чорга бирелг ән еллык паспорт, әдипнең Татар театр техникумында татар әдәбияты укытучысы булуы турындагы таныклык (1923 елның 12 июле). 1925 елның 1 июлендә бирелгән шәхси һәм «Татарстан» газетасы корреспонденты булуы турында! ы таныкламаларның төп нөсхәләре саклана. Документлар арасында 1923 елның 19 мартында бирел! ән һәм Ф Әмирханның Милләтләр эшләре Халык Комиссариаты каршында! ы Бөтенроссия фәнни ассоциациясе тарих- этно) рафия бүле!енең татар культурасын өйрәнү үзәк комиссиясенең ә>ъзасы булуы турында!Ы белешмә бар Әдипнең авыруы турында!ы материаллар арасында Башкортстан Үзәк Башкарма Комитетының Уфа станциясе начальни!ына бирелгән күрсәтмәсе игътибар! а лаек (2 июль 1923 ел) Анда кымыз белән дәвалану! а бару юлында әдипкә төрлечә ярдәм итәр!ә кирәклеге җиткерелә. Ф Әмирханның иҗатын, тормыш юлын өйрәнүче !алимнәр аның фондта сакланган 170 биттән артык бул!ан көндәле!ендә (1901 —1902 еллар) һәм мемуарларында бик кызыклы мә!ълүматлар табалар. Архивта шулай ук язучының әсәрләре басылу мәсьәләләренә кагылышлы Татарстан Мә!ариф Халык Комиссариаты Академик үзә!в колле!иясе утырышы беркетмәсеннән өземтә һәм нәшрият белән килешүләр саклана. Фондта Ф. Әмирхан аерым һәм замандашлары белән төшкән 13 фотоның төп нөсхәсе саклана Аларның шактыенда Ф Әмирханның авто!рафы бар Фондта әдип турында истәлекләр күп түгел. Алар 5 кешенеке генә. Шулар арасында Ф Әмирханның идея-политик карашларын, аның революция! ә. совет властена. 8 И Ленин- ia мөнәсәбәтен чагылдыру я!ыннан 1957 елда Ленин орденлы өлкән педаго!-коммунист Гаяз Баикиев истәле>е кызыклы. Институт архивында! ы Ф. Әмирхан фонды турында) ы сүзебезне шушы истәлек белән тәмамлыйбыз »Мин Фатих aia Әмирхан белән берничә ел бер йортта күрше булып яшәгәнлектән, аның турында кайбер истәлекләр белән уртаклашасым килә Без аның белән 1924—1926 елларда бер! ә яшәдек Ул энесе Ибраһим, аның хатыны Нәфисә, сеңлесе Разия һәм Газизә апа белән тора иде. Газизә апа Фатих а!аны үз улы шикелле кайгырту- чанлык к.үрсәтеп ихтирам белән тәрбияләде Сеңлесе Разия педагогия институтында укый иде Ул институтның тарих факультетына Фатих а!аның киңәшен тотып керде. Ул елларны инде Фатих aia фәкать коляска белән )енә йөри һәм һәр көн көндезен саф һава:а чьнып утыруны үзенә 'адәт итеп ал:ан иде. Мин эштән кайтканда аның янында бераз тукталмыйча кереп китә алмый идем. Фатих aia безнең (укытучыларның) эше белән аерата кызыксына иде Ул балаларның сәләтләре турында сораша, мәктәп тормышы белән кызыксына иде Мин аның татар яшьләренең рус яшьләре белән беррәттән белем алыр!а Совет власте мөмкинлек бир!әненә шатланып сөйлә! әнен хәтерлим Татарларның да хәзер гимназияләре бар бит»,— дип кабатлар! а ярата иде ул. Фатих aia бик аралашучан кеше иде Аның янында һәрвакыт кешеләр, би)рак тә яшьләр була иде Бу хәл аерата театрда ачык күренә иде. Антрактта Фатих а'аның яшьләр белән фикер уртаклашуын, көлдереп сөйләшүен хәтерлим. Миңа Фатих aia белән еш кына сөйләшер!ә туры килә иде Бик күбесе хәтеремдә калмаса да, аның шат рухлы булуы минем хәтеремдә бик ачык. Үзенең сәламәтле!е начар булу!а. физик кимчеле ән күп мәсьәләләрне хәл иттеләр Аерата милли мәсьәләләрне тиз чиштеләр. Хәзер инде татарлар арасыннан инженерлар, врачлар, техниклар, юристлар үсеп чьнар Университетта татарлар бик күп укый».— дип шатланып сөйләде Ленин турында Фатих аганың сөйләгән сүзләрен әйтәсем килә- «Ленин бөек кеше. даһи иде». «Минем Ленин!а ихтирамым зур», «Ленин бик 1алим. XX (асырның көчле кешеләреннән» Аның бу сүзләре Ленижа чын күңелдән бул!ан ихтирамын аңлаталар Әле ул вакытта (1923—1926 елларда) интелли!енция арасында Советларга кире карашта бул>ан (актив формада булмаса да) элементлар бар иде Шуңа карамастан мин Фатих аа иртә иде Аның язытанына 20 елдан артык бит Ул вакыт «дин мә) ыйшәтчеләр, ишмичеләр» халыкта дини тә!ассыбны (фанатизм) көчәйтеп торалар иде»— диде Фатих ага һәр әңгәмәсендә диярлек Габдулла Тукайны искә алмый калмады Аның шигырьләреннән мисаллар китерә, талантына соклана иде Ләкин аның хакында һәрвакыт сөйләгәнгәмедер, Тукай турында конкрет сүзләре хәтеремдә калмаган. Фатих аганың һәрвакыт рухлы булуы югарыда әйтелгән иде инде Бервакыт авыруын ишетеп мин аның янына кердем Хәлен сораштыргач, ул миңа: «Миндә туберкулез булса кирәк, ләкин мин аннан курыкмыйм, җәй генә җитсен, мин Берсутта нарат урманында аның кирәген бирермен».— диде Фатих Әмирханның сәламәтлеге турында партия һәм хөкүмәт бик зур кайгыр- тучанлык күрсәттеләр. Авыруы беленү белән һәрвакыт специалист-врачлар аның янында булдылар. Хәле җитдиләшкән вакытта безнең парадный яныннан җиңел машиналар китмәде, һәр сәгать консилиум булып торды Обком, Совнарком вәкилләре бер-бер артлы килеп тордылар. Шул вакыт Фатих ага миңа: «Бу ни хәл? Хөкүмәт һәм бөтен Казан аякка баскан»,— дип үзенең бу кайгыртуларга ризалыгын аның дулкынлануыннан аңларга мөмкин иде Фатих аганың хәле җитдиләшкән икәнен белгәч, мин аның янына кердем Көтмәгәндә ул миңа: «Ярый хуш, Гаяз, исән бул. киттек без»,— дип бик гади итеп үзенең үлеме турында әйтте. Дөрестән дә мин эштән кайтканда Фатих ага инде өзелгән иде. Аның үлү, аны күмү көннәре минем хәтеремдә нык сакланган. Фатих аганы күрү өчен студентлар, эшчеләр, интеллигенция оешкан рәвештә килделәр. Күрергә килүчеләрдән зур чират тезелеп торды Күмү көне гаять көчле матәм тантанасына әверелде Озатканда партия, хөкүмәт тарафыннан оештырылган митингта Ирек мәйданы халык белән тулган иде Озаткан вакытта Жуковский урамыннан Тукай урамына кадәр озатучы халык сузылган, урамнарның һәр ике ягы халык белән тулы булды. Халык арасында русча «Знаменитый татарский писатель»— дигән сүзләр еш ишетелә иде Бу картина Фатих Әмирханны халык никадәр яраткан, никадәр аңа югары бәя биргән һәм аның үлүен нинди зур югалту итеп санаганлыгын күрсәтә иде. Талантлы, үзенең сөекле язучысы Фатих Әмирханны халык бервакытта да онытмас 6.04 1957 ел. Гаяз БАИКИЕВ