ДӘҮЛӘТ ЭШЛЕКЛЕСЕ

"М 1ГУлланур Вахитовны В. И. Ленин янына чакыралар. Бу 1918 елның 7 янва- I'w/II РемДа була. Революция юлбашчысы аңардан татар һәм башкортларның мил- A.V Ляи хэР®кәте турында сораша, Учредительный собраниедәге мөселман депутатларының позициясе белән кызыксына, аларның Совет власте яклы- ларының Мөселман үзәк учреждениесен оештыру һәм Советлар Россиясендәге мөселман халыкларына кагыла торган декрет проектлары әзерләү буенча инициатива күрсәтүләрен тели.
Шул ук елның 17 январенда 8 И. Ленин «Мөселман эшләре комиссариаты төзү турында декретхка кул да куйды. Аның комиссары итеп Казан губернасыннан Мулланур Вахитов, комиссар урынбасарлары итеп Уфа губернасыннан элекке Учредительный собрание члены Галимҗан Ибраһимов һәм Оренбург губернасыннан Шәриф Манатов билгеләнде. Мулланур Вахитов күрсәтмәсе буенча Үзәк »уэселе комиссариатына мөселман халыкларының урыннардагы революцион оешмалары хакында һәм, иң беренче чиратта, Идел буенда һәм Уралда Мулланур Вахитовның үзе, шулай ук башка большевиклар тарафыннан оештырылган мөселман социалистлар комитетлары турында информация туплана. Чөнки урыннарда яңа бүлекләр оештырганда алаоның ярдәме бик тә кирәк була.
Үзәк мөселман комиссариатының урыннардагы бүлекләре 1918 елның 27 январенда И. В. -Сталин һәм Мулланур Вахитов кул куйган карар буенча төзелә башлый. Ул карарда мондый юллар бар «Комиссариатның бүлекләрен төзүне урыннардагы сул революцион мөселман оешмаларына йөкләргә Ә Советларның башкарма органнары исә Мөселман комиссариаты бүлекләрен тиз оештыруда һәртөрле ярдәм күрсәтергә бурычлылар»
Урыннардагы бүлекләрне ышанычлы революционерлар белән тәэмин итү бурычы килеп баса Аларны бары тик фронттагы һәм тылдагы милли революцион оешмалардан гына, яисә завод-фабрикалардан гына табарга мөмкин иде. Мәсәлән. 1917 елның ноябрь аенда ук мөселман солдатлары конференциясендә төзелгән Төньяк фронты сугышчыларының Башкарма Комитеты бар иде Большевиклар тарафыннан җитәкләнгән бу комитет үзенең революцион эчтәлеге белән аерылып торган «Сугыш сафы» исемле газета да чыгарып килде. Мулланур Вахитов бу комитет белән тиз арада элемтә урнаштырырга кирәк дип саный һәм аларның күрсәтмәсе буенча әлеге комитет урнашкан Псков шәһәренә Галимҗан Ибраһимов махсус рәвәштә бара Шуннан соң мөсел «ан сугышчыларының бу комитеты тулы соста.ы белен Потроградка куч.п .ил., V... мөселман комиссариаты аппаратында эшли башлый
1918 елның 7 «артында .Праада- газетасында басылып ныкка» һ.м Мулланур В„.т« тарафыннан «л Д.г.н Д.кре- буенча. >907 елдан РСДРП -------------------------------------------------------------------------------- ---- Хесен
1920, 79—80 66
Ләкин урыннарда эш җиңел ‘генә бармый Аерым җитәкчеләр милли бүлекләрнең әһәмиятен аңлап җиткермиләр һәм аны төзүне суза киләләр Кайбер сул элементларның да каршылыгы була. Боларның барысын да җиңү өчен В И. Ленин үзенең катнашуын кирәк дип таба һәм ул 1918 елның 17 июнендә махсус карарга кул куя. Аңа юлбашчы белән бергә Мулланур Вахитов та кул куя.
Урыннардагы Советларга җибәрелгән бу карар комиссариат бүлекләрен төзүне тизләтә. Идел буенда һәм Уралда, Себердә һәм Казахстанда, Урта Азиядә һәм Кавказда оешкан бүлекләр партия һәм совет органнарына нык ярдәм итә башлыйлар. Ә бүлекләр белән Үзәк мөселман комиссариаты һәм аның председателе Мулланур Вахитов һәм урыннардагы партия, совет органнары җитәкчелек итә.
Ямашевның көрәштәше Мәхмүт Дулат-Али да Үзәк мөселман комиссариаты члены итеп билгеләнә Комиссариатка шулай ук аның иптәшләре Һади Килдебәкое. Йосыф Ибраһи- мое. Минһаҗ Конов һәм башкалар да раслана Соңрак Үзәк мөселман комиссариатындагы җитәкче эшкә танылган большевик Хәсият Гайнуллин. Һади Маликов һәм Төрки» Комму- партиясенә ниг.. салуны. атаклы ре.оаюц-анер Мостафа С.6.» д. к.ртала, Ә урыннардагы партия һлы салат органнары бел.» «нң.ш.п туб.нд.г. болкше.икл.р ы.рл. комитатларны «итакларга билг.л... К.а.нд. - Са.-пгаран Сатгалн... Уфада - БаЬау Нуриманов, Пермьда — Хаслан Мэүлутоа, Самбердо — Сибсат Гафуров, Сам#, рада — Халин Садр-, а ан-ан сон Х.саон б.кти.в, Саратовта - Борһан Иванов., Эттер- ханда — Касыйм Туйбахтин.
Үзәк мөселман комиссариатының хезмәт, мәгариф, финанс, хәрби, матбугат, җир. халыкара пропаганда буенча бүлекләренә җитәкчеләр итеп тә күренекле революционерлар куела Хәрби һәм халыкара пропаганда бүлекләренең аеруча мөһим өлкә булуын күздә тотып, бу бүлекләргә Комиссариат председателе үзе. ягъни Мулланур Вахитов бил-
Комиссариатка үтә авыр шартларда эшләргә туры килә. Буржуаз милләтчеләр большевикларның милли политикасын бозып аңлатырга тырышалар, большевиклар мөселман динен бетерергә тели дигән коткы тараталар Алар дин йогынтысында яшәгән күп меңләгән гади халык массаларын шулай итеп большевикларга һәм Совет властена карның бердәмлеге хакында сөйләделәр».— диелә анда.
Әмма милләтчеләр һәм Советка каршы элементлар тиз генә бирелергә уйламыйлар, әлбәттә. Совет властеның һәр җиңүен, һәр декретын алар бик нык ачу белән каршылыйлар. һәркайда үзләренә җай эзлиләр. Совет хөкүмәте диннең дәүләттән аерылуы турында декрет игълан иткәч тә алар бу очрактан файдаланырга тырышып карыйлар Алар' коткысына бирелеп, гади халык массаларының берникадәр өлеше балаларын дин сабагы укытылмаган мәктәпләргә бирми, гражданлык актлары хакында яңача язулар да кыенлык белән керә. Совет властеның яңа законын тормышка ашырганда бөтен якны искә алып, җайлап эш итү соралганлыгы торган саен ачыграк күренә бара, һәм Мулланур Вахитов бу мәсьәлә буенча В. И. Ленинга махсус доклад белән мөрәҗәгать итә. Нәтиҗәдә. Милләтләр эшләре Халык Комиссариаты аерым карар чыгарып, урыннарда гражданлык актлары язу милли комиссариат вәкилләре катнашында башкарылырга тиеш дигән күрсәтмә бирә.
тормышка ашыру юлында авантюристик адымнарның берсе иде
Бу елларда буржуаз милләтчеләргә каршы көрәшне уңышлы алып бару өчен большевиклар партиясенең милли программасына туры китереп һәм совет нигезендә автономия төзү кирәклеге көн тәртибенә килеп басты һәм менә 1918 елның мартында Үзәк мөселман комиссариаты тарафыннан әзерләнгән Татар-Башкорт Совет республикасы проекты турындагы декрет дөнья күрә. Аның игълан ителүе белән буржуаз милләтчеләрнең бөтен казы-
шы куярга телиләр.
Менә шундый шартларда Үзәк мөселман комиссариаты гаять акыллы һәм тирән уйланылган эш алып барырга тиеш иде Февраль буржуаз-демократик революциясеннән соңгы чорда татар буржуаз милләтчеләре белән кискен көрәштә шактый зур тәҗрибә туплаган Мулланур Вахитов, әлбәттә, халык дошманнарының мәкерле ниятләренә тиз төшенде. Буржуаз милләтчеләр бигрәк тә изге урыннар тирәсендә ризасызлык тудырырга өметләнә иде Шуны истә тотып, гади халык массаларының холкын, психологиясен нечкә аңлаучы Мулланур Вахитов бу көннәрдә В. И. Ленин белән еш киңәшә. Беренче очрашуга берничә атна үтүгә үк М. Вахитов, Г. Ибраһимов һәм Ш Манатов яңадан В И Пенин янына юнәләләр Алар Казандагы Сөембикә манарасын һәм Оренбургтагы Кәрвансарайны халыкка тапшыру турында декретның проектын алып киләләр. В- И. Ленин бу проектларны хуплый һәм аларны Үзәк мөселман комиссариаты исеменнән бастырып
чыгарырга киңәш итә.
Совет властеның бу адымы халык массаларының ышанычын тагын да ныгыта, милләтчеләрнең ачуын китерә. Казанда Сөембикә манарасын хезмәтчел халыкка тапшыру тантанасы хакында 1918 елның 14 март санында «Правда» газетасы да язып чыга. «Русча да. татарча да чыгышлар булды. Чыгыш ясаучылар рус һәм татар пролетариаты-
Югарыда атап үтелгән карарлар буржуаз милләтчеләрнең һәм реакцион динчеләрнең халык массаларында булган тәэсирен нык кына киметтеләр. Халык дошманнары үз игътибарларын бүтәнрәк мәсьәләләргә юнәлтеп, яңадан да хезмәт ияләре белән Совет
власте арасында каршылык китереп чыгарырга теләделәр. Бу елларда алар күп көч куйган әнә шундый мәсьәләләрнең иң зурысы «милли автономия., проблемасы иде
Февраль буржуаз-демократик революциясеннән соңгы чорда буржуаз милләтче оеш
малар җитәкчелегендә узган мөселман съездлары «милли автономия» байрагы астына бөтен кешене тупларга һәм, шулай итеп, революциянең сыйнфый максатларын юкка чыгарырга теләделәр 1917 елның ноябрендә Уфа шәһәрендә җыелган Милләт мәҗлесе, мәсәлән. Идел буенда һәм Уралда буржуаз мөселман автономиясе төзү турында карар кабул итә 1918 елның башында Казанда төзелгән Болак арты оеспубликасы әнә шуны
"«ЛЯРм.'с7ёрХ^Рт“'’ёйтепИу1".“Ң ”'в *” '° 6»"Г“ УТ“Р"ШЬ'»А« бу >«к-
Милләтчеләрнең югарыда әйтеп үтелгән «шөпшә оялары» туздырылгач, урындагы совет әм партия органнары халык массалары арасында зур аңлату һәм оештыру эше оашлап җибәрәләр — Совет нигезендә милли дәүләт төзүгә әзерлеккә керешәләр Ә Мулланур Вахитов тарафыннан җитәкләнгән Үзәк мөселман комиссариаты булачак автономия проектын тикшерүче киңәшмәләрнең инициаторы һәм оештыручысы була Аңа у эшне Совет хөкүмәте йөкли. Мәсьәләнең яңалыгы, урыннардагы кайбер кадрларның теоретик яктан хәзерлексезлеге һәм тәҗрибә җитмәү шактый гына каршылыклар әм бәхәсләр дә тудыра. Шулай ук, арада милли дәүләтчелекне, гомумән, бәһаләп бетермәүчеләр дә була
Мәсьәләне Үзәк Комитетта тикшергән вакытта В И. Ленин һәм башкалар партиянең принципиаль политикасын раслыйлар, милли үзенчәлекләрне искә алмаска тырышуны кискен гаеплиләр. Ә 1918 елның май азагында булган Татар-Башкорт совет Республикасы оештыру съездын җыю буенча киңәшмәдә Мулланур Вахитов бу вакыйганың халыкара әһәмиятен күрсәтеп чыга. Халыкларның милли үзбилгеләнү хокукы Совет властен ныгытыр һәм социалистик революцияне үстерү мөмкинлеге тудырыр дип билгели ул.
Ләкин мәсьәләне тагын да тирәнрәк өйрәнү һәм гражданнар сугышыннан соң килеп туган конкрет ситуация бу төбәктә яшәүче халыкларның аерым автономияләрен төзү дөресрәк булачагы күрсәтте. Үзәк мөселман комиссариатына да яңа шартларда оештыру-пропаганда эше алып барырга, контрреволюцион көчләрнең һәм реакцион динчеләрнең казынуларын фаш итәргә кирәк иде
Мулланур Вахитов бу эшкә татар халкының күренекле әдипләрен, публицистларын һәм, гомумән, культура эшлеклеләрен тартты. Комиссариат буенча аның урынбасары, революциягә кадәр үк танылган каләм остасы булган Галимҗан Ибраһимовның зур ролен аеруча билгеләп үтәргә кирәк Аның җитәкчелегендә чыккан «Чулпан» газетасы Үзәк мөселман комиссариаты органы була, халык арасында алдынгы идеяләр пропагандалый, шуңа ярдәм иткән материаллар бастыра. Казанда чыккан «Эш». Сембердә чыккан «Таң», Әстерханда чыккан «Тартыш» һәм «Көч», Уфада чыккан «Көрәш» газеталарының да бу эштәге роле зур була. Гражданнар сугышы чорында басылган «Кызыл Армия» газетасы да популярлык казана. Ә икенче яктан, Үзәк мөселман комиссариаты һәм аның җирле бүлекләре органы булган әлеге матбугат органнары яшь язучылар, шагыйрьләр һәм башка иҗат көчләре өчен киң юл ача. Аларның иҗатларын халык мәнфәгатьләре белән бәй-ләргә булыша. Шулай ук халыкның культура тормышын җайга саг у проблемалары да бу газеталар битендә киң чагылыш таба.
Халыкка аң-белем бирү, аның аңлылыгын үстерү Үзәк мөселман комиссариатының аерым игътибарында була. Комиссариатның мәгариф бүлеге бу мәсьәләләргә кагылган аерым положение әзерли һәм, анда әйтелгәнчә, көн тәртибенә мәктәпләрне яңа нигездә үзгәртеп кору, аларның материаль хәлен яхшырту, белем һәм тәрбия бирү үзәгенә әверелдерү күздә тотыла. Шул максаттан чыгып, урыннардагы Советлар каршында халык мәгариф бүлекләрен төзү бурычы куела. Мөселман халыкларына яңа мәктәп алдында торган максатны аңлату кирәклеге күрсәтелә Халык комиссариатында расланган документта Үзәк мөселман комиссариаты каршында 13 апрельдә халык мәгарифе буенча Коллегия төзелгәнлеге һәм мәгариф комиссарлары итеп И. Казаков белән Ш. Манатов билгеләнгәнлеге хәбәр ителә.
Үзәк мөселман комиссариаты шулай ук мөселманнарны мәктәптән тыш һәм мәктәпкә хәтле укыту турында да мәгълүматлар таләп итә, мәктәпләрнең материаль хәле, укытучылар турында информация җибәрергә куша. Шулай итеп, укытучылар совет властена мөмкин кадәр тизрәк арада һәм ныграк булыша башласыннар өчен комиссариат зур көч куя. Бу өлкәдә башка адымнар да ясала.
1918 елның 25 апрелендә Мулланур Вахитов Милләтләр эшләре Халык Комиссариатына тагын мөрәҗәгать итә. Башта ул Бөек Октябрь социалистик революциясенең мөселман халыклары өчен әһәмиятен билгеләп үтә, ә аннары социалистик нигездә яңа тип мәктәп булдыру - иң беренче бурычларның берсе икәнен раслый. Алга таба М. Вахитов болай дип яза «Революцион эшче-крестьяннар органы булган Үзәк мөселман комиссариаты 10 майда ашыгыч рәвештә Эчке Россиядәге мөселман укытучыларның съездын чакыруны үзенең тарихи бурычы дип саный. Бу съездда укытучылар Россия Федерациясендәге Совет республикалары мөселманнарның мәктәп эшен киләчәктә ничек оештыру хакында план төзи алырлар иде» .
М Вахитов шулай ук Милләтләр эшләре Халык Комиссариатыннан бу мәсьәләне карауны һәм моның өчен тиешле ярдәм күрсәтүне үтенә.
Икенче яктан, М. Вахитов җитәкләгән Үзәк мөселман комиссариаты революциягә кадәр үк оешкан мөселман укытучыларның демократик оешмалары белән бәйләнеш урнаштырырга да тырыша Шундыйларның берсе мөселман укытучыларның Үзәк бюросы була Аның I съезды 1917 елның апрелендә уза. Әмма җитәкчелектә уң элементлар күбәя һәм ул башка буржуаз-милләтчел оешмалардан әллә ни аерылмый Бераз соңрак үт
10ктябрь революциясенең Үэек Деулет ар.ияы Р —1320 ф , 1 т«я.. 586 (Ш. 3 6.
кән II съезд да аларга яңалык китерми. Ә инде 1918 елның маенда булырга тиеш,, III съездга оешма сафларында бердәмлек бетә.
Менә шул чорда М. Вахитов җитәкчелегендәге Үзәк мөселман комиссариаты элеп оешманың сул лидерлары белән элемтәгә керә. 1918 елның 2 маенда берләштерелү утырыш үткәрелә һәм укытучыларның съездын бергә үткәрергә дигән карар кабул итела
Озак та үтми. М. Вахитов, урыннардагы Совет органнарына махсус боерык җибәреп, укытучылар съездына вәкилләр сайлау тәртибен аңлата. Ул шулай ук хәзерге момент та әлеге съездның нинди зур политик әһәмияткә ия икәнлегенә басым ясый һәм җирле Советларга бу эштә ярдәм итәргә куша.
Мөселман укытучыларның бу съезды 1918 елның 23—31 маенда уза. Анда Үзэи мөселман комиссариаты вәкилләре Галимҗан Ибраһимов, Исхак Казаков, Шәһит Әхмәдиев һәм башкалар актив катнаша. Нәтиҗәдә, съезд большевистик рухтагы бик мөһим карарлар кабул итә. Съезд шулай ук халык мәгарифе буенча фәнни коллегиядә билгели. Әлеге коллегиянең беренче утырышында М. Вахитов үзе катнаша.
М. Вахитов җитәкчелегендәге Үзәк мөселман комиссариатының әнә шундый тырышлы, гы нәтиҗәсендә, чагыштырмача тиз вакыт эчендә мөселман мәктәпләрен буржуаз мил
илдә тезелгән күп санлы милли формированиеләрдән ышанычлы революцион көчләрне Совет власте ягына чыгару була. М. Вахитов һәм аның көрәштәшләре буржуаз-милләтче элементларны солдатлар һәм командирлардан читләштерү буенча оста һәм күпьяклы эш башкардылар. Ләкин шулай да бүлекнең төп бурычы—Кызыл Армиянең мөселман эшче-крестьяннарыннан торган частьләрен булдыру иде. Бу елларда М. Вахитов һәм Үзәк мөселман комиссариаты башкарган эш турында «Правда» һәм «ВЦИК хәбәрләре» даими рәвештә мәгьлүмат биреп барганнар. Алардан күренгәнчә, бу чорда бигрәк тә митинглар зур роль уйный Мондый митингларда эшчеләр һәм крестьяннар башка милләттән булган туганнары белән бергә Совет властен кулга корал тотып якларга сүз бирәләр.
Идел буен һәм Уралны акчехлар басып алгач әлеге вәгъдәләрне катгый сыиау чоры килә. Бу төбәктәге барлык мөселман комиссариатларына мөрәҗәгатендә М. Вахитов контрреволюциягә каршы көрәшнең төп бурычларын аңлата. Мөселман пролетариаты башка туганнар белән бергә азатлык өчен көрәшнең алгы сафында булырга тиеш, ди,
Татар һәм башка милләт хезмәт ияләрен Октябрь революциясе казанышларын саклау өчен көрәшкә туплауда В. И. Ленин һәм М. Вахитов тарафыннан кул куелган «Барлык мөселман хезмәт ияләренә* дигән өндәмә мөһим роль уйный. Бу чорда кызыл армеецлар һәм, гомумән, халык арасында агитация эше тагын да көчәя, социалистик Ватанны саклау өчен кораллы отрядлар, батальоннар, бригадалар төзелә. Үзәк мөселман комиссариатының хәрби бүлеге үзе дә хәлне искә алып үзгәреш кичерә. Ул Хәрби һәм Диңгез эшләре Халык Комиссариатының Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә әйләнә. Аны Мулланур Вахитов үзе җитәкли.
М. Вахитовның бу чор эшчәнлегенә бии ачык чагылган интернационализм хас. Ул үзенең һәр адымы һәм сүзе белән уртак социалистик Ватанны, анда яшәүче халыклар дуслыгын ныгытырга омтыла, буржуаз милләтчеләргә каршы аяусыз көрәш алып бара. Кардәш халыкларга яңа социалистик тормыш төзүдә, милли үзенчәлекне искә алган советча идарә системасын булдыруда да ул эчкерсез ярдәм итә. М. Вахитов башкорт халкының революцион көчләренә туганнарча булыша. Ш Манатов. Б. Шәфиев, Ш. Ходай- бирдин кебек иптәшләрне Үзәк мөселман комиссариатына уртак эшкә тарта. М. Вахитов шулай ук Казахстан, Төркстан. Әзербайҗан, Төньяк Кавказ һәм Кырымның үзәктәге бүлекләрен оештыруга да ярдәм итте Чуваш һәм мари туганнар да аның булышлыгы хакында сөилиләр. г к '
и ид ь к . ^ен4а 1вРнстанга Үзәк мөселман комиссариаты хезмәт
кәрләре И. Ибраһимов һәм А. Кливлеев җитәкчелегендә хөкүмәтнең махсус комиссиясе “* һ.» „,р„. О.Ш.Ч»
алар телендә өндәмәләр, прокламацияләр басу эше җайга салына Үзәк мәселмаи комиссариаты ярдәме белән 1918 елның июлендә Мәскәүдә төрек социалистларының конференциясе үткәрелә. Анда М. Вахитов ялкынлы речь белән чыга.
1өрек социалистларының бу форумы Төркия коммунистлар партиясен төзүдә мөһим бер баскыч булып тора М Вахито. шулай ук төрек социалистларының җитәкчесе Төрки. :°:.ТХПвРкПов₽,И"<вМ’ ИИГе3 СаПучЬ' МостаФа Сөб.и турында да кайгьрта Халыкара эшчеләр һәм коммунистик хәрәкәтнен 6VTSU __ с .. ~ v ______
ләтчеләр һәм реакцион динчеләр кулыннан тартып алу, халык мәгарифе өлкәсендд Совет власте декретларын тормышка ашыру мөмкин булды. Аннан соң күпләгән яңв мәктәпләр, уку йортлары ачылды.
Үзәк мөселман комиссариатының иң мөһим бүлекләреннән берсе, әлбәттә, хәрби бүлек иде. Аны М. Вахитов үзе җитәкләде, һәм бу эшкә сыналган большевикларны тартты. Йосыф Ибраһимов, Нәбиулла Вахитов, Һади Маликов. Якуб Чанышев, Минһаҗ Конов, Әхмәтҗан Алмаев — нәкъ әнә шундый хәрбиләр иде.
Хәрби бүлек алдында торган иң мөһим бурыч — февраль революциясеннән сои
готуы хакында да кайбер мәгълүматлар бар
Әйе, Үзәк мөселман комиссариатының бу еллардагы эшчөнлеге гаять күпкырлы була. Комиссариат башында торган М Вахитовка үтә катлаулы бурычлар хәл итәргә, ару- талу белмичә эшләргә туры килә. Әмма РКП(б) Үзәк Комитетының Халык комиссарлары Советының һәм В И Ленинның даими игътибары, эшлекле ярдәме комиссариатка уңышлы эшләргә ярдәм итә. Партия-совет матбугаты исә Үзәк мөселман комиссариатының киң **'Р„ЛЬ1 ’“^өнлеген регуляр рәвештә яктыртып тора. Мәсәлән. «Правда» газетасы үзенең 1918 ел 17 август санында басылган «Мөселман халык комиссариаты» исемле мәкаләсендә комиссариатның эшен һәрьяклап анализлый. Киләчәккә киңәшләр бирә. «Комиссариат хәзер мөселман һәм рус пролетариаты бәхете өчен, илдәге бар халыклар бәхете өчен булган эшчәнлеген тагын да киңрәк һөм тирәнрәк җәелдерә»,— дип яза газета. Шулай итеп. РКП(б) Үзәк Комитеты органы булган газета комиссариат эшен югары бәяли Бу бәя. әлбәттә, Үзәк мөселман комиссариаты председателе Мулланур Вахитов эшчәнлегенә дә югары бәя бирү иде. 1920 елның 7 ноябрендә чыккан санында «Известия ВЦИК» газетасы да Милләтләр эшләре Халык Комиссариатына багышланган мәкалә урнаштыра. Ул мәкаләдә Үзәк мөселман комиссариаты эше аеруча уңай яктан телгә алына.
Мулланур Вахитов 1918 елда батырларча һәлак булды. Чит ил интервентлары һәм эчк* контрреволюция җиңелүен, илебездә төзелгән социализмның мул җимешләрен ул үзе күрә алмады. Шулай ук ил халыкларының экономикада, культура өлкәсендә ирешкән гаять зур уңышларын күрү дә насыйп булмады бу ялкынлы революционерга. Ләкин ул партия һәм халык эшенең җиңәчәгенә нык ышана иде Турылыклы ленинчы, чын интернационалистның революцион иманы какшамастай иде Ул Совет власте һәм коммунизм эшенә бөтен йөрәге белән бирелгән иде.
Әнә шуңа күрә, М. Вахитов үзенә үлемсезлек яулады. Ул бүген дә безнең белән бер сафта алга атлый!