Г. КАНДАЛЫЙНЫҢ ЯҢА ТАБЫЛГАН ӘСӘРЛӘРЕ

Габделҗәббар Кандалый (1797—1860) XIX гасыр татар поэзиясенең зур таланты. Аның исема һем иҗаты буганга у кучы ларыбызга мактал дәреслекләре битләреннән ун таныш. Шагыйрь үзе исән вакытта аның әсәрләре бергә тупланып, 'аерым китап итеп, чыгарылмаган Ләкин Кандалый уле- маииәи соң берничә еллар уткәч Казни университеты нәшриятында 1881 елда чыккан «Мәгъшукнеме» һәм 1884 елда К. Насыйри тарафыннан чыгарылган «Февакиһелҗола- св« китапларында аның шигырьләреннән байтак үрнЬклер басылган, һәм, ниһаять, Ьбо елда, шагыйрьнең мирасы профессор X Госман тарафыннан аерым китап итеп туплап чыгарылды. (Г. Кандалый. Шигырьләр Казан, i960, 186 6.). Бу җыентыкның чыгуы Кандалый мирасын барлау һәм ейреиу юлында яхшы нигез булды. Шуннан соңгы елларда да «Казан утлары», «Совет мәктәбе» җурмал- леры битләрендә әледонәле Г Кандалыйның яңа әсәрләре табылу турында хебәр- лвр куренгәләп тора. Бу табышлар киләчәктә Г Кандалый әсәрләренең тулырак яцыелмасын тезүчеләр тарафыннан онытылып калмас, донья күрерләр дип котәргә кала. Соңгы елларда, археографии экспедицияләр вакытында, бу юлларның авторына да Г. Кандалый иҗатына бәйләнешле материаллар күрергә туры килде һәм алариың Пйберлоре Г Ибраһимов исемендәге Тел, едәбият һем тери* институты архивына «лып кайтып тапшырылды («Сәхипҗамал» поэмасыннан озеклор һәм башкалар). 1978—79 елларда археографии эзләнүләр вакытында искә кулъязма битләрендә һем архив киштәләрендә Г. Кандалыйның әлегәчо тулы килеш билгеле булмаган янә ике шигыре табылды. Түбәндә шулерны укучылар игътибарына тәкъдим итебез. Марсель вХМвТҖАНО». Хат Шигырь Казанда яшәүче пенсионер М. Хамитов кулында сакланучы иске кулъ- «зме иитеп битенә теркәлгән. Кулъязма Татарстан АССР, Апае районы авылларының берсеннән табылган Бу шигырьнең дүрт юлы X. Госман чыгарган җыентыкның 81 бите» дә «Оялу» исеме белән басылган Шигырьнең кулъявма варианты белән танышып «ыгу аның бу исемге ярашмаганын күрсәтә. Кулъязма вариант хат рәвешендә язы- »ып, хатның баштагы елаша билгесез бер кызга, калган олаша кызның туганнарына адресланган Хатның язылу техникасында һем композициясендә Каидалыйге хас булмаган кытыршылыклар бар. Текст белән танышып чыккач, аны күчерүче шигырьне кыскартмадымы икән ди- >ви фикер кала. Бу шулай булган булса кнрек тә. Шигырьдә Г Кандалыйның уз тор- |^ышында булган вакыйгаларга якынлык сизелә. Ихтимал, киләчәктә шигырьнең туяы- рм текстлары да табылыр әле Оялып, икелонеп кыйлган эшләр — Сүреләдер, сүтеләдер димәшлер Г Биреңез дик, дигел, бер дә оялма, Сүзем будыр сиңа, җаным, багалма. Китапларда бу сүзне күргәнем бар, «Оялган кемсәнең ризкы булыр тар». Синеңчүн нидәкле әйләдем зар, Әгәр, ялган, дисәң, бер ходаем бар. Бу инәлүләрем таш та белерде, Урыс кызы динен ташлап килерде. Ишетмәдең, җаным фөрьяды-зары, Йитәр инде, инәлмәм мондыйн ары. Күп иде лә, язсам хатка тагы да, Туласы булды ла ике ягы да. Йитәр, сүзне йибәрмэ күп озынга, Дәхи инәлдермәм диеп кызынма. Ая җаным, вая җаным, җәмалым, Синең өчен өзеләдер бу җаным. Әдәпле диделәр, әһле инсаф, Тәнеңә кул тимәгән, диделәр, саф. Ни хурлыктыр синең кебек матурга, Надан астында мыймылдап ятырга. Карарым калмаен яздым сәлам, Мөганыйб әйлә, бән дәхи киләм. Җиһан — зольмәт ирүр бәнем күземә, Көенмәктән фәләнага — җаныма. Зәхи хале, зәһи хале, зәһи хале, Бән егълармын, һәммә галәм сер исем. Минем сез бакмаңызлар сүрәтемә, Йөрәгем кан, ирүр мәхзүн җаныма. Ая абзый вә абыстай сүземнән, Нәбиләр хакы чүн, бәни исәргәң. Медаль улың, кабул итеп сүземнән, Бәни, чыннан, җәфаларга төшермәң. Нәбинең хак хезмәте, гыйззәте чүн, Фирак идең төнемне көндеземнән. Мвганыйб әйлә — соңыннан чакыр Дәхи — тагы Зольмәт — караңгылык Бәнем — минем Зәһи халь —яхшы хәл Мәхзүн — моңлы, хәсрәтле Нәбиләр хакы чүн — пәйгамбәрләр хакы өчен Медаль улың — юл күрсәтүче бул Фирак идең —аерып бнр Әгер, тезаиҗ идәрсәм кардәшеңне. Хәлегъ итем хәлалемна соңыннан Гаҗәп хәйран ирормен бу миемнән. Берәр лехза китә белмәс исемнән Тәфәххыс әйләнгән хәлем-әхаәлемнән. Йөрәгем аерылырдай сагышымнан Гаҗәеп каты исәргең бу сүземнән Хәҗәр йомшар иде йомшак күңелдән Фи иәһар, соммо иәһар, бәгъдәи на һәр Медаль улың; аерма магъшукымнан. Сәбәп улың аисала ба чыиайә. Колыңызмын созо (мин) җаиу дилдән Ая абзый вә абыстай, белеңләр. Чи, гяһ-гяһ, еглып китом һушымнан Ниток былбыл гашыйктыр җемлә голго. Чынаникә гашыйкмын соңлегеэге Аерма Шигырьнең баштагы ике дүртьюллыгы X- Госман төзеген җыентыкта югарыдагы исәм белен бирелгән (78 бит). Бу шигырьнең тулырак тексты Уфаның Тарих, тол һем әдәбият институты архивында оченче археографии экспедиция материаллары арасыннан табылды. Уфа тексты БАССР, Бүздән районы Каины Теркой авылында яшәүче Габдерәфикъ Балгузиннан күчереп алынган. ■Аерма* шигыре Г. Кандалыйиың башка шигырьләреннән үзенең шигырь үлчәме белән аерылып тора Ихтимал, яңа табылган текст Кандалый шигыренең бүген билгесез шагыйрьләр тарафыннан тулыландырылган варианты булуы бәр Суда үскән камышларның. Аслы бер дә, нәсле бәр Бәгъзесеннән кандь алырлар Бәгъзесеннән бурия һәм ушандак адәмнәрнең. Аслы бер дә, нәсле бер Бәгъзесе башка агрыкдыр. Бәгъзесеннән күзгә тутия. Аслы, нәсле бер булса да. Җисме, гаклы — бер түгел Аермалары нинди икәнен. Әйтоем мин сезгә, бел. Бәгъзоләрнең җисме күркәм. Гаклы якты — шом-чырак Бәгъзе лоре шундый ахмак. Хайван андыйн яхшырак Адәмиең бар сетдин ак һем карадымы карасы Бу икәүнең аралары. Мисле кон-тон арасы Бәгъзе поре шундый яхшы. Барча адәм дус күрә Бәгъзеләре шундый усал Күбесе дошман күрә. Күп адәмнең бәр гамеле Үзенә мал җыюда. Бәгъзе кон-тон иҗтиһадта Халыкка ярдәм кыилуда Тятвиж ндарсаи — ейләисан Хмягь итак — верви Хмалги — хатынын Верар auxia - һич т» Тзфяххыс әЯләпган — нечкәлән тикшерелгән Хажар - таш ♦■ наһяр. сами* иәһар. бәгъдәи иәһар кеи ИММЮса) Магъшукыннан — сеЯгәигниеи Висаая - кавышуга Ба - кабат Гаһ гяһ - вакыт вакыт Җанла барлык Вагъаа - кайсыбер (се> Кандь шикәр Вуркв (фарсыча) — чыпта Ушаидяк - шула* ук Тутка — натурлык ячеи Масая - нәкъ артыннан кеи үтә (саросчадан Ммтир Юсут 1үзгв сорта торган натдә