ВАТАНЫМНЫҢ КӨЧЛЕ КАНАТЛАРЫ

Кыю очучыларыбызның хезмәтен, тормыш-көнкүрешләрен өйрәнгәндә миңа Татарстаннан шактый еракларда йөрергә туры килде: Кырым, Тын океан ярлары, Урал киңлекләре, Белоруссия урманнары — барысы да күз алдымда тора. Байкал буенда күргәннәрем исә күңелгә аеруча тирән уелганнар. Җансыз кебек тоелган таш кыялар, кайчандыр гөрләп аккан- аккан да суы мәңгегә туктап калган коры ермаклар, үзәккә үтеп исүчән тузанлы җил. карсыз суык, җелегеңне киптерердәй эсселек... Бу якларда хезмәт итүче, тормыш алып баручы кешеләр башка токымнандыр кебек. Алар кырыс та. гади дә, гайрәтле дә, шәфкатьле дә. Байкал арты табигате аларны үзе шулай чыныктыргандыр шикелле. Хәер, башкача була да алмый, кеше мондагы шартларны үзенә ничек буйсындырыр иде?! Юк. мин бу кешеләрнең җан асрар өчен алып барган гадәти көрәшләре турында сөйләргә җыенмыйм. Язмам хәрби очучылар турында. Димәк, алар табигатьнең алда сурәтләнгән шартларында самолетларын карап-көйләп торырга, аэродромны тәртиптә тотарга һәм тәүлекнең теләсә кайсы мизгелендә күккә күтәрелергә әзер булырга тиешләр. Алар — хәрби очучылар! Ант биеклегендә Махсус прибор безнең әле ун чакрымга гына күтәрелгәнлегебезне күрсәтеп торса да. ак атластан сырылган йомшак юрган кебек болытларның чалт аяз зәңгәрлек төбендә, шактый тирәндә калганлыгын чамалап, үзеңне инде галәмнең иң биек ноктасында хис итә башлыйсың. Без каурый болытларның сөттәй аклыгы-'- да. тар гына бер аралыкта тузан бөртеге кадәр генә күренеп узачак «дошман» самолетын «тотып» калырга тиешбез. — Курс... Биеклек...— Командалык пунктынан безнең истребительгә күрсәтмәләр килеп тора. Подполковник В. В. Шишков үз самолетын, алдан сузып куйган эздән алып баргандай, бик төгәл очырта, хәтта кискен борылышларны да җиңел уздырып җибәрәсең. Эфирда очучыларның һәм «дошман»ның күмәк ябырылу юлын кисәргә тиешле хәрби идарә офицерларының үзара сөйләшүе яңгырап тора. — Биеккә күчер!.. — Аңладым. Күзәтәм... — Максатны күрәм. — Дөрес күрәсең, максат — сезнеке. Әйдә, эшләгез! «Юл кисү» вакытында самолет мең төрле хәлгә дучар була. Бик түбәндә дә күзләп йөри ул, «дошман»ны яшел басулар, чуар урманнар, көзгедәй ялтыравыклы күл-су җирлекләреннән яки калкулык араларыннан эзли. Бу очракта самолетның һава алмаштыру «органы»на кош-корт керү куркынычы бар. Шунда ук очуК чыдар. эзәрлекләүне дәвам иттереп, тавыш тизлегенә якын тизлектә Кткумгкд атылалар. Таулар, урманнар күздән югала, стратосферага җитәсең. Мондагы куе зәңгәр твстәге шомлы тирәлек галәм киңлеге, аның биниһая мвмкннлекләре турында уйлата башлый, бу зурлык каршында хәтта самолет та көчсезләнебрәк хала кебек. Тарихка күз салсаң, һава сугышы вакытында «юл кисү, ысулыннан файдд аяучыларның беренчесе итеп штабс-капитан П. Н. Нестеровны күрсәтергә була. Ул беренче тапкыр Австриянең разведчик самолетын, эзәрлекләп барып, тарай алымын кулланыл, кисеп твшерә. Испаниядә дә бу ысулдан файдаланалар. Баек Ватан сугышында дошман самолетын эзәрлекләү, юлына аркылы төшү һәм тар- мар итү аеруча киң тарала. 1941 елны Ленинград фронтында, соңрак Мәскәү янындагы сугышларда һава пиратларын эзәрлекләү буенча радиолокацион тәҗрибә постлары эшли башлады Сугыш тәмам кызып җиткәндә, һавада тар-мар ителергә тиешле ноктаны билгеләүдә, радиолаштырылган постлар ярдәмгә килде. Әмма истребительләр, дошман иы эзәрлекләп, аның юлын кисүдә, с&молет бортына дошманны уннарча чакрым арадан, төнлә дә, көндез дә .күреп» ала торган радиолокацион прицел куелгач кына, чын мәгънәсендә «юл кисүче.ләргә әйләиделәр. һәр самолетның зыян зәрәтсез күккә күтәрелүен һәм исән имин җиргә төшүен тәэмин итүче бу аэродромны кеше организмына каи бүлеп торучы йөрәк белән чагыштырырга яраса, аның командалык пунктын, мөгаен, баш миенә тиңләү кирәктер. Локатор экраннары пунктының бик үткен күзләре вазифасын үти сыман, аның «ишетү сәләте, дә ифрат көчле, үэ тавышы да әллә кайларга барып ирешә Хәрби идарә үзәгендә, самолетлар хәрәкәте турындагы һәр мәгълүмат туплана бара. Үэ самолетларыныкы да, ятларныкы да. Моннан дошманның юлый кисүче истребительләргә, максатка ирешү өчен, кирәкле күрсәтмәләр дә бирелә. Мин белом: менә хәзер без утырган самолет та өлкәи лейтенант Вовк карама сындагы экранда якты бер нокта булып хәрәкәтләнә. Тактик очу күнекмәләре башланыр алдыннан, әле моннаи ике сәгать элек кенә мин аның янында идем. Гаҗәпләнүемә чик-чама булмады: экранда өалексез дәвам итүче үзгәрешләрне Вовк шулкадәр тиз аңлап өлгерә, нинди күрсәтмәләр бирергә икәнен кай арада хәл итүенә сокланмый мөмкин түгел. Ул микрофоннарның әле сорысына, әле ка расына, әле коңгыртына борыла, кайсыдыр самолетны башка берәү карамагыма тапшыра, очышларны җитәкләүче часть командиры белән дә элемтәгә кереп алч. үзенең һәр сүзе ап-ачык яңгырый. «Дошман» истребительләре арткан саен, алар- иың юлын кисәргә тиешле парлы самолетлар да күбрәк оэатыла, экран чуарлан ганнаи чуарлана, командалар кискеирәк яңгырый, өлкәи лейтенантның х әре кетләре тагын да ышанычлырак, тәвәккәлрәк була бара, аның осталыгы күзгә күрелыгы. Тәвәккәлләү! Вер мизгел! «Дошман, самолеты, кыя 1 гәктәй, аска атылды, без, кисәк борылып, бу урыниаи һәр секундта һөҗүмгә әзер тору һәм самолетыңны ку| ТӨШемчәлир берсен берсе юкка чыгаралар кебек. Әйтик. түбәии.к очу үм үк св. 1 ___ к..,ы. шмитыша за. максатына и шү твгаон булсын өчен, кеше сәләте Пам машин, -------------- ..Лор г.рыф пта.чы.нт? Варвары. чы.ы.»а.яигы... .ы.лыгы», лаган. ыша.«.ган. ~р«.н.ПЛ.га очыш-, ««> '»«*•« “« ОЧУЧЫ „талыгып. —₽«■«• »•» »“»• «•"““» W»— ““ мен арта шикелле. — Менә ул — безнең максат! - Гел шуны гына көтеп торсам да. подволков инк Шишковның бу сүзләре мине сискәндереп җибәрде. — Уң яклап артына төшебез. «Дошман» самолеты болытның үзениән яралган кебек боз кыйпылчыгыдай болыт койрыгын, явышкан ла. «та ачыл йо.га.чы apan «.ик. чыгар гы.аи Пар ннча «ку.лт.н №. ™«ш«а лараҗ.ла апа анык «ал... Тагы, вара, а лош.аа «ы тегаеп юнк. чыгару ач.н «нранл. араны .«чан чаналарга «нала «вттру. цналлр гена җитн». вара.ча шарт - очучы.ы. тот.жу еалэта. тажр.№., р* Х..и-uur. х. «•шх.. Mow хххоо. иу.их. таа.ырт ихчшрш. Хтт. .чилчахар, хи. җимешләр дә монда тәмлерәк кебек. Әгәр инде берәр театр коллективы -ки филармония артистлары кнл.п чывго. .чучыа.р шаһарчагх такт... кочар" К.ЧХ.Х. хат «игры» „*• CWW. акты һар а.аахм Йотып хаирхаЛ буаыч тымыйхар. «„ Ч.вхх.р. иим кума дан рәхмәт сүзләре яудыралар. Бу хәлләрне күргәч, мондый шәһәрчекләргә актерларның, музыкантларның, язучыларның килеп йөрүе ни кадәр мөһим икәнен аңлыйсың. Тиздән Офицерлар йортының яңа бинасы салыначак. Кирәк, бик кирәк. Якты, иркен заллар, ял бүлмәләре, төрледән-төрле түгәрәкләр эше нәкъ менә монда кирәк! Бу якта хезмәт итүче очучыларның хатыннары зәмһәрир салкын кичләрдә, үзләренең иң матур күлмәкләрен киеп, ял итәргә, биергә, җырларга йөри алсыннар өчен кирәк ул! Сазанак сабаклары, беренче карашка, шыксыз, корыган, сынып бетәргә йөз тоткан агачны хәтерләтә. Әмма язның беренче нурлары гына күренсен, бөреләре ачылып китә дә. бөтен тирәюнь ал нурга күмелә — сазанак чәчәк аткан! Ерак гарнизонда фидакарь хәрби очучыларның җаннарын җылытып яшәүче хатыннар да хәтердә шул нәфис чәчәкләр кебек сакланалар. «Оча торган танк»лар Минем моңа кадәр бу төр вертолетка утырганым булмаганны ишеткәч, очучы И. Сергеев кыска гына аңлатты: «Маневр өчен ясалган вертолетлар болар, тизлекләре бик зур. искиткеч камил приборлар белән җиһазланганнар. Без аларны «оча торган танк» дип кенә йөртәбез». Майор В. Константинович мине кабинага алып керде: «Сез истребительләрне өйрәндегез инде, карагыз әле. безнең вертолет та истребитель кебек бит әйеме?!» Күккә күтәрелә башладык. Вертолетлар парлап-парлап төркемнәргә бүленгән. Аста — сопка түбәләре, агачлар шуышып үтте. Вертолет канатларының күләгәләре аларны сыйпап уза кебек. Колакка киертелгән җайланмадан И. Сергеевның: — Тиешле урынга җиттем, эшкә тотынам,— дигән хәбәре яңгырады.— Дүртенче квадратта бик күп олы танклар җыелган. Караңгы җирлеккә сыенганнар. Бу сүзләрне ишетмәсәм, мин тау-таш арасына поскан танкларны һич абайламас идем. Сопкалар арасында калын кар катламы ята. Аклыгы күзне камаштырырлык. Соры палаткалар, пулемет оялары да тирә-яктан кар белән томаланган. Баррикадалар белән уратылган кебек. Сопкалар ягыннан сузылган юлдан килсәң, аларны һичничек күрә алмас идең. Безнең биеклектән соры шинель кигән кешеләр дә аерым ачык танылалар. Сопканың түбәсендә локатор тәлинкәсе өйләнә. Астарак, тау итәгендә, үзйөрешле ракеталар җайланмасы күренеп кала. Хәрби хәлдә булсак, безнең өскә әллә кайчан ут өермәсе ябырылыр иде инде. Кисәктән янга борылгач, без берсениән-берсе көчлерәк тавышлар дулкынына килеп кердек. «Максатыгыз — сулдарак!», «Күрдем, таптым, маневр ясыйм», «Син алдан баручысын ал! Мин уң яктан бәрәм». Вертолетларның төп төркеме килеп җитте. Парлап та, звенолап та очалар. Тирә юньне гел алар тутырды. Шома маңгайларына карасаң, сөзешергә әзерләнгән үгезләр искә төшә. — Син миңа карап оч! — Сергеев арттагы вертолетка эндәшә.— Бик еракта калма! — Була ул! — Константинович миңа да хәбәр итә.— Хәзер сугышып алабыз... Кеше үзен кайчан очучы дип хис итә икән: самолетка беренче утыруындамы, беренче тапкыр, очышын түгәрәкләп, җиргә исән-имин килеп төшкәчме — әйтүе авыр. Һәркайсы үзенчәдер инде. Хәрби очучылар исә үзләренең очучы икәнлекләрен бөтен тирәнлеге белән беренче уңышлы һөҗүмнән соң тоялардыр, мөгаен. Сүз. әлбәттә, хәрби өйрәнүләрдәге һөҗүм турында гына бара. Менә ул — пулемет көешәсенең зәңгәрләнеп торган «күзе». Учларың — тоткада, монда бармакларга җайлы. Хәзер хәбәр итәргә кирәк: «Эзләгәнне таптым, эшкә тотынырга әзермен!» «Атака!»—дигән сүз яңгырый. Бөтен барлыгың: «Ут ачарга!» дигән боерык көтә. Күк йөзенең караш җитәрлек арасын эреле-ваклы вертолетлар тутырган. Сопка аралары чуп-чуар. Берәүләре әле күтәрелеп кенә килә, икенче төркем инде төшеп бара, кайсыларыдыр һавада эленеп тора кебек. Йөк ташучы вертолетлар фЕыр гына. әйтерсең лә җирне капшап карый карый, төшеп утыралар. Кар өстен» ңив сузыла, тирә-якны орудиеләр, аларны тартып йөрүче машиналар, пехотаны төягән бронетранспортерлар тутыра. Хәрби вертолетлар һавага эленеп тик тора- ир, пәрдә корып куйганнар диярсең. Шул рәвешле десантчыларга мөмкинлек тудырыла. Десантчылар исә юк ителергә тиешле объектларга якынлашалар. Мин ялярның мотор тавышыннан гүләп торган фюзеляжда автоматларын җайлабрак «уюларын күрәм кебек. Ишек ачылып киткәч, алар җир белән ике аракың ерак лыгыи чамалагандай, күзләрен кыса тешәләр дә аска сикерәләр. Вертолетның бер ■октада эленеп торуын тәэмин итү ечен нинди осталык кирәгеп очучы үзе ген» белә! Десантчыларны озатып бетерүгә, вертолетлар читкә ашыгалар. Җиргә сибел гөв автоматчыларның бер теркеме юл буенда ныгып кала, башкалары ракетачы дивизион урнашкан сопкага менә башлый. Күктән караганда, җирдәге солдатларның хәрәкәте бик акрын кебек. Вертолеттагыларга тирән кар ерып баруның да. солдат иңендәге коралларның авырлыгы да сизелми шул. Күктә — зурлыклар башка: тизлек тә. көч түгү дә, ара ераклыгы да. Монда җирнең тарту кече генә һорчак истә. Җирдәге хәлләр дә күктәгеләрнең җентекле күзәтүе астыма алынган. Кыскасы, җир — игътибар үзәгендә, барысы да аның зурлыгы белән үлчәнә Майор Константинович миңа бурычларын аңлатып бирде: - — Без җирдәге техниканың ничек яшеренүен дә. өстәй караганда, әйберләрнең ничек күренүен дә тикшерәбез. Вертолетның үзенең кайчан ничек күренүен до. аны истребительләр һөҗүменнән ничек саклап калырга мөмкин икәнлеген дә ачыклыйбыз... да момкннлек бирә... Без түбән генә очабыз. Мондый хәрәкәт очучыдан зур осталык еорый Сопка ларның сыртлары арасыннан очканда, көтелмәгән тарафтан килеп бәрелгән җил. вертолетның очу юнәлешен үзгәртә. Шуңа күрә бу очракта төгәллек кенә Д» җитми, астагы һәр «тыкрык>иы. ермакларны-фәләииәрие бик яхшы белү кирәк. Байкал арты климатының үзгәрүчәнлеге очучылардан үзләре яши торгни урынга өзлексез игътибар таләп итә. Тирәннән өйрәнмисең икән, белгәииөреңие гел тулыландырмыйсың икән, сине коткарырга һәрвакыт әзер торучаи җириең кисек тон һәлакәтенә сәбәпче булуы ихтимал. ...Гаҗәеп аур гәүдәле кошлар көтүе кебек вертолетлар эскадрильясы .юлга, чыга. Теземнең бпшындагылары инде күадән Д» югалды, соңгылары “Ү^релеп кенә килә. Подполковник Марк Семенович Биль үзе, барыи да озатып т , кенә, иң азактан очачак. Ул миңа: лагыз инде!..» Двигательләр ни бар көчләренә гүлиләр, вертолетлар, гына араны йогерәләр дә кисәктән биеклеккә, йомшак Капитан В. Козенков. ачылып киткән чагында: — Миңа вертолетта ясала торган маневрларның мөстәкыйльлеге ошый, .дип сөйләгән иде.— Зенитчыларның яки ракеталы җайланмаларның утыииаи котылыр эчен, самолетлар я бик биеккә, стратосферага чаклы күтәрелергә тиеш булалар яки җиргә елышып ук очалар. Хәрби вертолетларның тизлеге һәм төрле маневр ларга осталыгы тиз генә җиргә кунакларга да. тау араларына кереп посарга — Ну. киттекме? -диде а.» ш.кти« йончыган .««: ж.р» » «р Ж«— очарга „ кнрок. Сыман маран торуымны һ«ч «««"•. У« •— аорн. »»н1. торнам «ом.-»» очучы «"« Б*' ,“ " .... .............. Ы».: .Хуж.лын »УР «М »“»»■ «" " Мгвр.рги «нрон. » ашыгырга арамы» Ашыкмы.ча гымм P.P.PI