ЖАНР АНЫКЛЫГЫ ҺӘМ ТОРМЫШ ДӨРЕСЛЕГЕ

әнгать тарихында һәм те ориясе ндә те рпе бәхәсләр уяткан күре нешләр аз түге л. Бе з шуле рның
бе рсе нә — драматургның иҗади уй-мияте һәм тормыш ма те риалына мөнәсәбәте бе лән
турыдан-туры бәйләнгән ж анр төше нчәсе нә тукталырга уйлыйбыз
«Зифа» коме диясе бе ренче мәртәбә сәхнәгә куе лгач, аның турында сүз күл булды. Берәүләр
аны драма дип кабул итте ләр һәм коме дияле ягын тәнкыйтьләде ләр, е икенче бе рәүләр коме дия
ягыннан тикше ре п, әсәрнең драматик ягын кире кактылар «Зифа» турындагы тәнкыйть мәкаләләре дә.
әсәрне ң үзе кебек үк. каршылыклы иде Ләкин бүге н «Зифа- тур ында эле к әйте лгәннәр раслауга,
төзәте лүгә яки кире кагуга да мохтаҗ түге л Алар үз заманында ук ниге здә дөре с һәм урынлы иде Бу
әсәрдә ике ж анр — драма бе лән коме дия бе ргә үре лгән һәм шул ук вакытта әсәрдә ике ж анр хасиятләре
бе р-берләрен киске н кире кагып яшиләр Коме дия билге ләре драма эчендә эреп бе тә алмыйча, су
өсте ндәге май таплары ке бе к, драматик көзге дә ае рым-ачык булып күре не п торалар Аның коме дия
өлеше н әнә шул драмасы яктылыг ына куе п, ә драма өлеше н коме диясе яктылыгында карарга кирәк,
ниһаять, аларның бе рсе н ике нче се ннән аерыл алырга кирәк
Сүз дә юк, «Зи фа» — талантлы каләм бе лән язылган ләкин ике ж анрлы булып туган әсәр.
Коме дияле лек бе лән драмалылык авторның сурәтле фике ре ндә үк бе р бе рләре эче ндә яралганнар,
әсәрдә сурә тләнгән тормыш кисәге не ң эче ндә үк бе ргә бе ре ккәннәр Ягъни комедияле ле к бе лән
драмалылык—әсәрдә сурә тләнгән бе р үк тормыш хәле не ң аерылгысыз ике ягы.
Әлбәттә, тормыш коме дия-траге ди яларга бүле нмәгән. Тормышны иҗади чагылдыру чы
драматургия әсәрләре ге нә төрле ж анрларга карый Драматургии ж анрларның һөркайсысы тормышка үз
күзле ге аша карый бе лә, вакыйганың үз хокукына буйсын ган сыйфатын гына сайлап алып, сурәтле
чагылдыра ала Тормыш күпкырлы, күп сый фа тлы. Драматургия тормыш каршылыгының бе р-берсен
соң дәрәҗәдә кире кагучы очракларын сайлап алып сурәтл әргә ярата. Ул тормыш вакыйгасының сул
ягыч хурласа да. уң ягын мактаса да — укучы те ләкләре нә хуш килгән ягын хуплау нияте ннән хурлый
һәм мактый Чөнки иҗади аакыйгә — мөнәсәбәтле тормыш Тормыш вакыйгасына мөнәсәбәтне ң эчтәле ге
ж аирлылыкны билге ли
Туфан Миңнуллинның «Ниге з ташларымнда, мәсәлән, тормышның гадәтн « тын ыч» аг ышыннан зур
булмаган бе р аакыйга алынган. Ләкин драматург аны сүл ятыннан күре п сурәтли Сурәтләнгән
вакыйгада киске н бәрелеш тә. авыз тутырыл сөйләрле к коме дия конфликты да. нык әшәке , тискәре
характе рлар да юк Ләкин көндәле к тормышның сикәлтәләрсе з агышында гадәтиле ктән тискәре якка
тайпылыш бар һәм шул тайпылышның табигате ндә коме дияле ле к ята Әнә шул коме дияле хәлне язучы
драматургии формада чагылдырып күрсәтә бе лгән Тормышның бу хәле ндә киске н каршылык юк. Хәтта
әсәр сурәтләнгән каршылыкны балапарчаи те ле грамма сугә-суга
С
авылга чакыртып кайтармый ча д а хә л ите п булыр иде ке бе к. Чөнки әле ге тискәре лек ата күңе ле ндә ге нә
конфликт төсе алган, анда бүтәннәр өче н авыз тутырып дәгъвалашырлык иде я каршылыгы юк.
Балалар өче н, мәсәлән, бу гадә ти хәл булып кына күре нә, һәм алар шул ниге здә ата бе лән
конфликтлашырга җые нмыйлар да. Авылдашың бе лән очрашкан исәнлек -саулык сорашу гадәте н
оныту, борын чө ю. ү з тынычлыгыңны гына кайгыртып яшә ү, җае чыкканда салгалап йөрү, җае чыкканда
дәүләт малына кул сузу ке бе к хәлләрдә кайбе рәүләр өчен тавыш күтәре рле к на чарлыклар да да
күренми ке бек, ә ата күңеле бүтәннәр күнегә башлаган андый хәлләрне гафу итә алмый. Аның өче н —
гаде лле к, кеше ләр бе лән матур мөгамәлә ге нә гадәти хәл. Ү зе инанып яшәгән гадәтиле ктән читкә
тайпылуларны ул а яусыз фаш итә . •■Ниге з ташлары» әсәре ндәге коме дияле ле к әнә шунда ята. Атад ан
кала бүтәннәр өчен бу әсәрдә конфликт та, коме дияле лек тә юк. Әсәрне ң бүтән пе рсонаж лары ата бе лән
малайлары арасында туган чатак хәлгә тур ыдан -туры мөнәсәбәттә яшәп, үз характе рларын тулы ача
а лмаганнар
Туфан Миңнуллин ыгы-зыгылы тормыш «ваклыкларын» да иҗ тимагый мөһим сый фа тлары
бе лән әйләнде реп яктырта бе лә «Ниге з ташлары» коме диясендә дә дра матург көндәлек
тормышта еш очрый торган, бе ренче карашка күне ге лә башлаган вак -төяк мәсьәл әләрне ң укучыга
иҗтимагый әһәмиятле якларын а чыл күрсә тә алган, уйландырырлык и те п шул мәс ьәлә л әргә
укучының игътибарын юнәл тә бе лгән Бәлки тормышның бу кисәге н драматургии иҗади формада
түге л, ә проза әсәре ндә сурәтләргә кирәк булгандыр? Хикәяләү рәвеше ндә сурәтләгәндә, әле ге
тормыш вакыйгасының э чке табигате нә хас психологик не чкәле кләре нә тирә нрәк үте п керергә
мөмкинлек арта төшмә с идеме ? Ләкин язучы б у вакыйгада драматургии форман ы күтәрә
алырлык конфликт күргән һәм карап торуга ке чке нә генә хәлне зур осталык бе лән сурәтләп бирә
алган.
Эчтәле ге н сөйли башласаң, ул вакыйгалар хә тта драма тургии хәлгә охшамаган да ке бек. Алар
искитке ч гади, искитке ч гадәти һәм тормышчан, шу л ук вакытта чын, иҗади ма тур, ышандыра
торган ите п сурәтләнгәннәр. Моның өстенә коме дия җор һәм тапкыр гади те л бе лән язылган.
Ләкин җор те л генә әсәрне ң ж анрын комедия итә алмый. - Ниге з ташлар ыж да гади вакыйгалар
ниге зе ндәге иде я-тематик үзәк коме дияле . әсәрне ң пафосы коме дияле .
Ае рым персонаж лардан эзли башласаң, бәлки бу әсәрдә чын мәгънәсе ндәге тис кәре
характе рны табуы да чите н булыр. Дөре с, атаның өче нче улы — склад мөдире булып эшли
торганы — салгаларга ярата, ө ч курс укыгач, инсти тутын да ташлаган, хатыны бе лән дә этле -
мырлы тора, өстәве нә, караклык юлына да баскан. Ләкин әсәр дә әле ге тискәрелекләрне ң бе рсе дә
коме дияле көлү аша фаш ителмәгәннәр, кире се нчә, әсәрдә ул малай көлке булудан бигрәк ме ске н,
мещан бәхе те ннән тәм табып, шатлыксыз кәефсе з гоме р киче рә торган бе р мөхлүк җан. Ата да.
йомры сүзле ша ян кеше булуына карамастан, коме дия пе рсонаж ы түге л. Әсәр Гарифулла картны
шәп, акыллы, зирәк агай, гаде ллек сакчысы и те п тәкъдим итә. Коме дияле лек — уңай ге ройның
тормыштагы тискәре күренешләрне , хирыс те ләкләрне фаш итүе ндә, әс әр гә йөкләнгән төп
вазифаның характе рында, холкында, табигате ндә, иҗади пробле масында. Бу әсәр эчке рухы
бе лән — коме дия, иде я-тематик эчтәле ге , күтәргән проблемасы һәм ул проблеманы хәл итү
рәвеше бе лән — коме дия. Коме дияле ле к ге л авыз күтәре п көлү ге нә дигән сүз түге л, ул җитди
тәнкыйть формасында да булырга мөмкин.
Тормышның һәр күре неш-вакыйгасы күпкырлы, күпсыйфа тлы. Ә ул сый фа тлар әс әрдә
мөнәсәбәт, ягъни иде я аша гына а чылып яши ал алар. Иде я-тематик үзгә мәгънәләр
чынбарлыкның э зле кле бе р вакыйгасында табигый бе рләшкән булырга мөмкин. Ләкин аны түкми -
чәчми күче рү драматургии ж анрны тарката, драматургии иҗади форманы сүтә.
Тормышның үзе ндә ае рылгысыз укмашып яшәгән мәгънәләр аларга кеше күзе төшкәч ке нә
үзе нчәле кле төсме р алалар. Иҗат әнә шул мәгънәләрне гомумиләште рә. һәркайсына үзе нчәле кле
иҗади форма аша сурәтле чагылыш бирә. Юкса, әгәр коме дия тормышның түкми -чәчми күче реп
алынган бер кисәге булса, анда я дистәләгән әйбәт кеше ләр арасында чуртым да кыра алмый ча
каңгырып ялгыз тискәре мәхлук чуалып йөре р, я булмаса бер төркем әшәке бәндәләр арасында
бе р әйбәт
кеше адашып калыр иде . Бе ре нче очракта язучы әле ге бе р сыңар сантыйның коме диясе н иҗат итә
алмас, ике нче очракта шул ук бе р сыңар әйбәт кеше нең драмасы табигый киле п чыкмас иде
Тормыш чынлыгын саклый м дип. коме дия үз ж анр кысасына тормышны бөте н сыйфатл ары
бе рлегендә сыйдыра алмый Шушы күзле ктән чыг ып караганда, конфликтсызлык «те ориясе » хөкем сөргән чорга туры килгән
коме дияләрне ң язмышы тагы да ачыграк аңлашыла. Ул заманнар да иҗа т ите лгән кайсы гына коме дияне
кулга алма — аларның һәркайсысында ун- унбиш акыллы бәндә арасында бе р «тискәре » кире ләнеп
йөри һәм ул ә сәрләрне ң ф барысында д а акыллы башлар тискәре ләнеп йөргән шул киребе ткәнне
үзләре ке бе к үк әйбәт кеше итү эше бе лән мәшгульләр. Те ге «тискәре » кире ләне п йөри бирә, ә — акыллы
башлар аңа үге т-нәсихәт укый тора. «Тискәре - үз те ләкләре н тормышка ашы- “ ру юлларын э зләр иде ,
көрәше р иде , те ләкләре нә каршы төшүче ләр бе лән конфликт- г ка киле п бе тәр иде . Ләкин, бе ре нче дән,
аның бүтәннәр бе лән якалашырлык төпле S те ләге юк: нәрсәгәде р кире ләнгән дә — вәссәлам!
Ике нче дән, ул барыбер үзе не ң -j хаксыз икәнле ге н бе лә Дөре срәге , ул сыңар кире бе ткәнне ң дистәләгән
әйбәт кеше - 3 ләр арасында кире ләнеп йөрүе ахырда ни бе лән бе тәсе н язучы ү зе дә әйбәт си зә. £
тормышта алай булмаганын күре п тора, һәм -гискәре »не бүтәннәр бе лән низагка £ ке ртүдән, укучы
те ләкләре бе лән иде я каршылыгына китерүдән үзе дә кача. Юкса, Ц «коме дия» языла алмыйча калачак
Чынлап уйлап карасаң, бе зне ң чор коме дия ге рое 2 әле күптән түге л ге нә үзен чын күңе леннән хаклы
дип санап, үз те ләкләре нә каршы з төшү че ләр бе лән чын күңе ле ннән хаклык» дәгъвалый башлады ул
Тискәре ге рой үз -g хаклыгына чын күңе леннән инанып, иде ал бөлән ке рәшә башлаганга күрә укучы
аңардан көлә, аны фаш итә башлады. Коме дия ге рое илле нче е лларның ахырына J кадәр диярле к
борынын да күрсәте ргә базмыйча качып яткан икән ул. Ә төрле сө- * бәпләр аркасында вакыт-вакыт
кире ләне п йөргән үз ишләре бе зне бе з коме дия ге рое £ дип беле п, аларга үге т-нәсихәт укыганбыз,
тәүфыйкка киге ре п йөргәнбе з.
Юныс Әмине внең «Язылмаган эаконнар»ы бе лән Нәкый Исәнбә тне ң ■■Зифа»съ1 — . илле нче
е лларда иҗат ите лсә дә — ул заман драматургия кануннарыннан ае рылырга өлге ргән әсәрләр Әле ге
әсәрләрне ң үз конфликтлары бар. һәм хәтта бе рәр ге нә дә түге л — икешәр: ике се ндә дә ир бе лән хатын
һәм тискәре ләр бе лән уңайлар Ч арасында
Шулай да тол хикмәт — заман таләбе ндә Ә таләптән эсте тик нормага исә бе р “ генә адым.
Талантларны заман таләпләре тудыра , талантларны заман те ориясе үз у кысасы э че ндә фике р йөрте ргә
мәҗбүр итә Тарихтан билге ле булганча, драматур - _ гияне ң классицизм чоры Буало кагыйдәсе нә
сыешырга тыр ыша торгач, тормышчан - ~ лыкны корбан итүгә кадәр барып җитә . Росси я җирле ге ндә
туган «югары стиль». “ «түбән стиль» таләпләре заманын искә төше рик Хәе р, тарихта мондый мисаллар
— буа буарлык Зур талант иясе не ң иҗаты да. ае рым «теория»ләрнең тар кысасына сые п бе тәргә
тырыша торгач, тормыш чынлыгыннан е раклаша башлап, әсәрне ң ж анр анык лыгын да
таркауландырырга мәҗбүр итә
«Зифа» коме диясе 20 нче е лларда ук инде ме нә дигән сатирик әсәрләр иҗат ит кән талантлы әдип
каләме бе лән язылган, Ләкин, ниче к не иә булмасын, -те ория» таләбе нә сыешырга тырышу әле ге әсәрдә
дә үзе н сизде рә—«Зифа- ж анрлыгы ягыннан да драма кыса сы зче ндә язылган коме дия булып туа.
автор әсәрне ң фаш итү пафосын Зифаның үрнәкле ге яктылыгында ачыл, коме дияне -те ория» алдында
«акларга» тырыша Ү з заманында бу ә сәр тур ында сү з күл булуы да, ниге здә әнә шуның бе лән бәйле
Коме дия турында сүз әй те ргә сусаган тәнкыйть ө че н «Зифа» бе ре нче карлыгач булып тоелды
«Язылмаган законнарины автор үзе «драма» дип тамгалап дөньяга чыгарды «Зифа» бе лән
чагыштырганда борат йомшаграк эшләнг е нгәде рме , бүтән бе рәр сәбәп аркасындамы, ул «Зифа » ке бек
үк күл сөйләшүләргә тап була алмый калды
Бу әсәрләрне ң ике се дә үз вакыты өче н җиңү иде Алар тормыш кисәгене ң бор малы чагын, киске н
каршылыкта яшәгән турларын тотып алганнар Вакыйгаларның көндәлек тормыш-көнкүрештән алынып
сурәтләнгән булулар ы бу әсәрләрне ң ж анр рухларын траге дия-сатира түге л ә бәлки драма-юморнстнк
коме дия ге нә итә ала.
Ләкин «Зифа»да тормыш вакыйгасының тискәре табигате н тирәнтен фаш итү ур ы- ны-урыны
бе лән сатира дәрәҗәсе нә үсте ре лә алган. Әсәрне ң сатирик рУ*ы Эсме - ральда фатирында б арган
күренештә үзе н аеруча нык сизде рә Шул ук вакытта ике әсәрдә дә тормыш чынлыгына
тугрылыклы калырга те ләп, сурәтләнгән вакыйгадагы диале ктик бөте нлекне ике яклап та
күрсәте ргә омтылу бар Бе р үк тормыш хәле драматик һәм коме дияле сыйфатлары аша сурә тле
ачыла, нәтиҗәдә, бе р үк әсәр ике ж анрлы, ике проблемалы, ике конфликтлы булып туа Алар бе р -
бе рсе нә бөте нләй битараф проблема-конфликтлар түге л, бе р үк тормыш вакыйгасының үзгә
мөнәсәбәтләр аша сурәтле ачылган каршылыклы яклары. Шуңа күрә әсәр ике темалы һәм ике
иде яле . Ләкин драматургии әсәр киске н каршылыклы вакыйганы әле уң ягыннан, әле сул ягыннан
торып «чиратл аштырып» сурә тли алмый. Андый о чракта әс әрне ң драматургии иҗади формасы
таркала, үсешне ң, хәрәкәтнең кискенлеге җимере лә. ж анр тотрыклылыгы кими.
«Зифа» коме дияле тормыш вакыйгасын сурәтли, шул ук вакытта коме дияле хәл не ң Зифа өче н
яшәгән драматик ягын да ачмакчы була С урәтләнгән урынында, куе лган тормыш тирәле ге эче ндә
әле ге вакыйга иң эле к комедияле ягы бе лән күзгә ташлана шуңа күрә драматург үзе дә коме дияле
проблеманы алгы планга алып хәл итәргә мәҗбүр «Зифа »да драма бе лән коме дия бе р-бе рсе ннән
ае рылып, көчләре ннән килгән чамада мөстәкыйл ь ж анрлар буларак яши. Бе р үк вакыйганың үзгә
ж анрлы сыйфат ү зе нчәле кләре бер әсәр эче ндә. Сиам иге зәкләре ке бе к бе р -бе рләре нә бе ре геп
үсәргә мәҗбүрләр. Автор драматик проблеманы коме дияле ягыннан аерып алырга, драматик һәм
коме дияле проблемаларның ике се н ике тиге зләмәгә куеп хәл итәргә тырышканга күрә, бе р әсәр
эче ндәге ике ж анр — драма һәм коме дия чагыштырма ча җиңе л «сүте лә»
«Язылмаган законнар»да исә автор, табигате бе лән коме дияле тормыш хәле н Фәридә
Хөббиҗамал һәм Шәйхе нурларның үзләре ндә яшәгән драматик ягы аша күреп хәл итә. Биредә
коме дияле лекне драмадан ае рып алуы чите н. Шуңа күрә, нәтиҗәдә «Язылмаган законнар» драма -
коме дия түге л, ә бәлки драматик коме дия ж анрында туа.
Укучыга мәгълүм, бу әсәрләрне ң темалары тиңдәш, хәл итәсе төп мәс ьәләләре аваздаш,
вакыйгалар эзле клеле ге охшаш, тик авто рларның иҗади мәсьәләгә карашларында ягъни иде ядә
бе раз үзгәле к бар да әсәрләренә куйган ж анрлык тамгалары гына ике се нең ике төрле
Моңа тикле әйбәт кенә эшләп йөргән алдынгы ир, бе р заман шулай җае чыгып, мещанлык
чибәрле ге нә абына да. гоме р иткән уңган-булган хатынына хыянәт итә. Эш тирәнгә китә башлагач,
ир үзе не ң адашканлыгын аңлый, үке нә Тик соң инде , буласы булган — гаилә җиме релгән, кискән
икмәкне кире ябыштыруы җиңе л түге л. Сикәлтәле тормыш юллары киче п, шулай да ир бе лән
хатын аңлашалар, килешәләр һәм шуның бе лән бу әсәрләр тәмам була Ике әсәрнең дә сюже т
кысаларындагы уртаклыкны күрү кые н түге п, ул әле сөйләгәннәрдән гыйбарәт Бик гади, күп кабат -
ланган өчпочмак Бу сюж е тта, мөгае н, драма гына язарга мөмкинде р. Чибәр, тугры, әйбәт ха тын
драмасын, һәр ике әсәрдә бу драмалылык үзгәрәк буяул ар аша а чыла. Шул ук вакытта, әле ге
сюж е т сызыгы бе лән янәшәдә үк сөйләнгән хәлләргә туры- дан-туры буйсынмау чы ике нче
вакыйгалар эзле кле леге бар.
Бу әсәрләр тормыш дөре сле ген сакламаган дип кем әйтә алыр? Аларның ик е се ндә дә
вакыйгалар нәкъ тормышның үзе идәге чә бәйләнешкән, бе рсе ике нче сеннән эзле кле һәм логик
рәвештә үсе п чыкканнар, чын, ышандыралар, һич «бәйләнерлек» түге л Нәкъ тормыштагыча — ике
әсәрдә дә бе р төркем юньсе зләр бе лән бе р төркем әйбәт кеше ләр үзара низаглашып яшиләр
«Зифамда —бе р якта тискәре ләр төркеме , ә ике нче якта ир хатыны Зифа бе лән балалар, һәм тагы
алар тирәсе ндә тормыш фоны ясап йөрү че , үз характе р йөзләре ннән мәхрүм бе рничә бөртек
эпизодик пе рсонаж бар Капма-каршы ике төркем уртасында башыннан әхлаксызлык җилләп бе т-
мәгән шәп кеше Айдар адашып йөри «Язылмаган законнарида ир хатыны Фәридә бе лән бе р төркем
бик акыллы әйбә т кеше ләр ике юньсе з х атынны җиңә алмыйча а запланалар Монда да бе р -бе рсе нә
каршы төркемнәр урталыгында мещанлык чи бәрле ге нә кызыккан шәп тракторчы Шәйхе нур
адашып калган. Шулай и те п, ике әсәрдә дә сюж е т эче ндә сюж е т туды. Гаиләне төзә тү юль.ида , бу
мәсьәләләргә карашта.
тискәре ләр үз мөнәсәбәтләре н бе лге ртеп, чын йөзләре н ача башладылар. Ике нче сюж е тның да үз
темасы, үз иде ясе , үз конфликты, х әл итәсе проблемасы бар- Шулай ите л, драма тик сюж е тлар
эче ндә коме дияле сюже тлар яши башлады. Хәзе р бу әсәрләргә, бе р яктан ир бе лән хатын
арасындагы низагны хәл и тәргә, ә ике нче яктан, тискәре ле кләрне , гаилә татулыгын җиме рүгә алып
килгән юньсе злекләрне фаш- ларга, мещанлык пәрәнҗәсен е ртырга, тормыш чатаклыкларыннан
көләргә, әшәке лекләрне мәсхәрә итәргә кирәк булды.
Драматургиядә һәр ж анр тормыш тукымасыннан үз эзе н, үз төсе н сайлап алып сурә тли, ике нче ж анр
ачыклыйсы фике рне әйтүгә алынмый. Ул әнә шул үз юлын югалтмаганда, ү з э зе ннән туры барганда
гына тормыш дөре слеген иҗади хакыйкать u дәрәҗәсе нә күтәре п чагылдыруга ирешә ала. Ә бу
очракларда бе р әсәр өсте нә ике =; ж анр вазифасы йөкләмәде ләрме икән дигән шик туа Бу әсәрләрне ң
иҗади җавап эзләгән төп сораулары нинди? Ул сорау әле ге әсәрләрне ң сюж е ты үзәне ннән буйдан - ®
буйга тотрыклы эз калдыр ып сузылганмы? Бу әсәрләр гаилә та тулыгын, ир бе лән хатынның гаиләгә
үзгә карашларын, мәхәббә т мәс ьәләсе н хәл итүне төп бурычлары = ите п алганнармы, әллә гаилә
мәсьәләсе нә тискәре карашларны — мещанлык, ике - £ йөзле ле к, бюрократлык ке бе к әшәкелекләрне
фаш и түне үз өсләре нә йөкләгәннәрме ? ~ Юкса, болар ике се ике тема, ике се ике проблема. Бер үк
драматургии әсәр ике тема- — ны. үз сюже т тотрыклыгын таркатмый ча гына, тиге з җиңелле к бе лән
ахыргача х әл ? ите п чыга алмый. Бе р сюж е т кысасында алар ике се ике мөстәкыйль проблема булып 3
түге л, нәкъ тормыштагыча — бе рсе ике нче се нә буйсынган төстә, ике нче се бе ре нче- Һ се ннән чыгарма
буларак яшәгән очракта гына хәл ите лә алал ар. Ә әле ге әсәрләрдә П ул проблемалар бе р-бе рсе нә
буйсынмыйча, янәшә яшиләр, сюж е т кысаларында үзара 3 чира тлашып сурәтләнәләр һәм чира тлашып
хәл ите ләләр. Ае рма тик шунда — бу ике < әсәрдә ул проблемаларның коме дияле булганнары калку
ите п сурәтләнгән, ә драматик %. ру хтагыл ары тоныклана төше п, арткы планда калган. Чөнки бер
үзәккәйне проблема < сыймый, һәр әсәрне ң үзәге берәү генә була. Шулай булга ч, бу ә сәрләрне ң төп
ж анрлыкларын да аларның калкурак ите п сурәтләнгән иде я-проблематик сызыгына карап ♦ билге ләргә
кирәктер и
Сүз уңае нда гына булса да әйте п үтәсе килә. Гамир Насрыйның илле нче е лларда *** язылган
«Кушнарат» коме диясе шулай ук ике проблемалы әсәр иде . Ләкин «Кушна- с ратнта ул проблемалар.
«Зифа» бе лән «Язылмаган законнаридагы ке бек, аралашып, з чиратл ашып килми, аларның бе рсе тәмам
иҗади хәл ите леп бе тә дә шуннан соң ~ гына ике нче се башланып китә Шулай итеп, «Кушнарат» урта бе р
җирендә кушу - билге се куелган куш сюже тлы, ике ж анрлы ике әсәр булып чыккан.
Әлбәттә, бу ә сәрләрдә тормыш проблемаларының куелышы да. ул проблемаларның сәнгатьчә хәл
ите лү камиллеге , ж анр аныклыклары төрле дәрәҗәдә, горле иҗади ~ югарылыкта хәл ите лгән
«Зифа»ның драма тик сызыг ын аның комедняле ле ге ннән - чагыштырмача җиңе л ае рып алып булса.
«Язылмаган законнар-да ул төсләр ешрак чиратлашалар, бе р-берләренә якынрак ке решүләре
нәтиҗәсе ндә мөстәкыйль аныклыкларын җу я төшәл әр, конкре тлыкларын югалталар, ж анр ачыклыгын
бе раз тоныкландыра төшәләр
Бе лгәне бе зчә, бу ике әсәрдә дә ир бе лән хатын арасындагы низаг бе ренче пәрдәдә үк туа. үс ә, куе ра
да, ниге здә, драма ж анры рухында хәл ите лә Ике гаилә да җиме ре лде—аларның төп конфликтлары шул
урында бе тте . Ләкин ике әсәрде дә әлеге драмага алып килгән сәбәпләрне эзләү һәм фаш и тү башлана.
Шуңа күрәде р инде , ике әсәрдә дә коме дияле ле к драманы каплап китә.
«Зифаиның ж анрын үзе үк «коме дия» дип билге ләгән автор әсәрен үрнәк герой исеме бе лән атый.
Драматургия тарихында күпче ле к траге дияләр төп ге ройлары исеме беле н атал ган Чөнки
траге дияләрне ң барысы да уңай ге ройларының фаҗигале язмышларын сурәтли. Ә коме дияне ң үз
сюж е т кысасында яшәгән уңай ге рой исеме бе лән аталуы еш кына ж анрның исемен үз җисеме нә каршы
куя.
Бу әсәрдә дә шул хә лне күрәбе з. Драматург акыллы, уңган хатынның тугрылыгын күрсәте ргә те ли
һәм әсәре н аның исемә бе лән атый, ә әсәрне ң үзәккә алынган, иҗа ди х әл итәсе проблемасы —
тугрылыкка, гаде лле ккә, уңганлыкка аяк чалучы мещан лыкны фаш итү, ягъни иҗади проблема коме дия
ж анрын таләп итә. Әсәрне ң исеме
ж анр атамасы бе лән каршылыкка килә. Коме дия ж анры сюже т кысасына уңай «арак- те рны ке рттеме —
әсәрне ң исеме н дә шул үрнәк геройның исеме бе лән атарга мәҗбүр була. Шулай ите л ж анрлык
каршылыгы «Зи фа» ә сәре нең исеме ннән үк башланып китә.
Юныс Әминовның «Язылмаган законнарны искеле к калдыкларын фаш итү проблемасын үзәккә
ала. Димәк, ул, бе ренче чиратта, тискәре ле кне ң көлке ягын яктыртуга. иске ле к күре нешенең
иҗтимагый зарарын фаш итүгә, проблемасының иң элек коме дияле асылын ачуга төп игътибарын
юнәлте ргә тиеш иде ке бе к. Әлбәттә, әшәке ле к бе лән иде алның көрәше ге л көлке ге нә булып
тормый. Кыскасы, коме дияне ң тирән киче решләрдән азат булып, ге л көлке дән генә торырга
тиешле ген яклау дөре с булмас иде . Ләкин әсәрне ң ж анр аныклыгындагы төгәлсе зле кләрне мондый
сылта улар бе лән аңлатып булмый. Чөнки «Язылмаган законнар» коме дия генә түге л. Аның сюж е т
кысасында тискәре характе рларның асыл табигатьләре , барыннан да бигрәк көлке булса да,
әсәрдә әшәке ле кне . тискәреле кне гае пләүгә, фаш итүгә караганда, ул юн ьсе зләр ките ргән авыр
киче решләр калкурак сурәтләнә. «Зифа»да Айдар, үз хатасын таныгач, тискәре ле к бе лән җиң
сызганып көрәшә, ә «Язылмаган законнарпда Шәйхе нур тискәре ләр бе лән конфликтка килүдән
кача, автор аны ялгышларына үке ндереп, тамашачыдан кызгандырттыра. Сыкрау-сыктау.
ж әлләтте рү әсәрдә күпче ле к урын били, көле п гае пләүне күз яше каплап китә башлый, ме лодрама
мотивлары күбрәк урын ала. Әс әр хәтта исеме бе лән дә драматик түге л, ә коме дияле мәсьәләне
хәл итүгә ишарәли. Иске ле кне көле п хөкем итү законы—язылмаган закон ул.
Әйе . автор бу әсәре н «драма» дип атаса да, аны драма дип әйте п булмый. Билгеле , авыз
тутырып «коме дия» дип әй түе дә чите н Бәлки ул драма тик яки ме лодраматик коме дияде р? Автор
әсәрдә сурә тләнгән тормышның х әсрәтле яг ына басым ясап, үзәккә алган проблеманың
ачыклыгына зыян ките ргән.
Шушы уңай бе лән янә кызыклы бе р фактны искә төше рәсе килә. 1957 е лның 31 мае нда,
Мәскәүдә үткәре ләчәк де када алдыннан драматурглар, тәнкыйтьче ләр, кино һәм те атр сәнгате
бе лге чләре катнашы бе лән татар драматургларының әсәрләре н тикше рү була. Се кциядә, бүтән
авторларның кайбе р әсәрләре бе лән бе ррәттән, Юныс Әминовның -Язылмаган законнарпына да
тукталып ү тәләр П ье са турында әйте лгән фике рләрне кыскартып биргән мәкаләдә мондый юлл ар
бар: «.. Автор пье саның ж анрын ачык билге ләмәгән, әле алай гына да түге л, пье са кырт кисе леп
урталай бүле нә: бе ре нче яртысы — драма, ике нче се — коме дия». («Сове т әдәбияты», 1 957, 8 нче
сан 118 бит). Тәнкыйтьче гә мондый сүзләрне әйте ргә әсәрдә җирлек, әлбәттә, бар Ләкин бу әсәр.
«Кушнарат» ке бек кырт кисе п, ике гә бүле нмәгән. Аның бе ре нче драматик яртысын коме дияле лек
озата бара, ә ике нче коме дияле яртысына драма тик тойгылар сибе лгән.
Жанр чикләрен билге ләгәндә. «Зифа» һәм «Язылмаган законнар» адре сына әйтелгән сүзләр
аларның драматургии кыйммәте н түбәнәйтү йөзе ннән түге л, билгеле . Әлеге әсәрләрне ң, ж анр
аныклыгы мәс ьәл әсе н ачыклаганда күтәре п сөйләше п булмаган, бүтән шактый күп уңышлы
яклары да бар. Бу — бе ренче дән. Ә икенче дән, ме лодраматик коме дияләр дә — әдәбиятның тулы
хокуклы ж анрлары Ләкин, яше ре н-батырын түге л, ж анр аныклыгы — ул иҗади камилле кнең
көзге се , сурәтле чагылган тормышн ың дөре слеге , әсәрне ң хакыйкатькә мөмкин кадәр якын килү
билге се . Әсәрдә сурәтләнә торган тормыш вакыйгаларына иҗтимагый югарылыктан тор ып иде я-
эсте тик бәя бирә бе лү һәр худож никның изге бурычы. Автор, ү з ихтыяр ына буйсындырып, коме дия
битәрләве нә лае к характе рларның хәрәкәт нә тиҗәсе ндә туган кайгы-хәсрәтл әрне күрсәте п, ж анрны
драмага яки, кире сенчә, драманы көчләп коме диягә тарта башлый икән, димәк, ул әсәрне ң
тормышчанлыгына зыян ките рә.
Автор үзе куйган ж анр тамгасы бе лән әсәрне ң иҗади рухы туры килмәү очракларына. мәсәлән,
Шәриф Хөсәе новның «Әниемне ң ак күлмәге ». «Зөбәйдә _______________________________ адәм
баласы», Туфан Миңнуллинның «Адәм баласына ял кирәк» ке бе к бүтән кайбе р әсәрләрне дә мисал
ите п була. Хәтта «Зәңгәр шәл » ке бек тиңсе з әсәрне ң дә ж анрлыгы ме лодрама гына түге ллеген
исбатлап булыр иде .
Алда су з булган иде инде — .Зифапны «саф» коме дия ите п күрергә те ләүче тәнкыйтьче ләр анда
коме дияле сыйфатлар гына эзләргә мәҗбүр булдылар «Зи фа
ни оче й комик хәлдә калды? Чөнки Зифа Айдарга булган мәхәббәте хакына ире не ң кайбер
обывате льле к гадәтләре бе лән килешу юлына баскан, ташлама артыннан ташлама ясаган» («Сове т
әдәбияты», 1961, 7 с ан. 139—147 битл әр). Дөре с. Зифа ире нә ташламасын да ясагандыр (ә ясамаган
булса), аның обывате льле к гадәтләре бе лән дә килешкәнде р (ә килешмәгән булса?), ләкин аның
характе ры комедия битәрләве нә лаек туге л. Айдарның карашларында искелек сөре ме сакланган, ә
Зифаның ни гае бе бар? Ир бе лән ха тын шәһәр шаулатып ае рылышуга җитте ләр — «курчак уе ны»
уйнадылар, Зифа көлке хәлдә калды. Ләкин Зифаның үзе өче н дә, укучы-тамашачы күңе ле өчен дә,
бу хәл комик туге л, ә драматик. Айдар исә коме дия битәрлә ве нә лаек характе р. Аның комик
характе ры коме дияле хәлләр тудыра, һәм шул хәлләр эче ндә аның үз йөзе ачыл а — Айдар үзе н-
уэе адәм көлкесенә калдыра.
Соңгы өч пәрдәдә Зи фа уэе бөте нләй диярле к күре нми, коме дияле конфликтка мөнәсәбәт күрсәтми.
Әгәр «Зифа» чыннан да драма ж анрында язылган булса, прое кт «югалту» конфликтының әс әргә кирәге
дә калмаган булыр иде , бәлки, әсәр алга таба ир бе лән хатын низагына ниге зләне п үстерелгән булыр
иде Коме дияле проблеманың икенче пәрдәдә ге нә хәл ите леп бе тмәве ир бе лән хатын арасындагы
низагны да тәмам чи шәргә ире к бирмичә тоткарлап тора Бе ре нче дән, ир бе лән хатын мөнә сәбәте нең
тагын да кискенләшүе мөмкин түге л — бу хәл әсәрне драма итәр иде , ә ике нче дән, әсәр конфликтсыз
дәвам итә алмый, һәм автор проект югалу ситуациясе н ките ре п чыгара. Чөнки проблема коме дияле һәм
аны хәл и тәр өче н коме дияле конфликт кирәк Бе р үк вакытта прое кт вакыйгасы Зифаны алгы планнан
алды. Әйтик, автор баштан ук тискәре ле кләрне шул ук проект югалу конфликтына корып фаш и тәргә
уйлаган булса, сюже т кысасында Зифаның үзе н яшәтү, аның кайгы-хәсрәтлә- ре н күрсәтү бәлки кирәк
тә булмас иде .
Игътибар итик. Бе ре нче пәрдә: Зифа драма тик ситуация ө че н кирәк. Ике нче пәрдә башы: Зи фа
прое ктны «югалтыр» өче н кирәк. Өченче пәрдәдә Зифа юк. Чөнки коме дияле хәлләрне фаш итүгә аның
катнашуы кирәкми. Чөнки Зифа характе рында коме дия фаш итәрле к тискәре сыйфатлар юк. Дүрте нче
ле рдө ахыры, финал. Зифа ир- хатын мөнәсәбәте не ң ни бе лән бе ткәнле ге н һәм проектның «табылуын»
күрсәте р өче н кирәк. Бу ике мәсьәлә дә ә сәр җи лкәсе нә йөкләне п, алар ике се дә вакыйгалар үсе ше ндә
хәл ите лде ләр инде , аларны күрсәте п бирү эше ге нә калган иде Шуңа күрә аларны күрсәте п бирү эше
дә финалда бе ргә һәм бе р-бер артлы чиратл ашып күре нергә тиеш булдылар.
Эсме ральда һаман Айдарны өме тен өзмәгән. Айдар да аның чын йөзе н таный гына башлады әле .
Айдар кызның чын йөзе н тәмам фаш и тми торып, гаилә мәс ьәлә се дә ахыргача чишелмәячәк. Бу эш
әсәрне ң өче нче пәрдәсенә йөкләте лгән Дөре с, тамашачы Эсме ральдан ың юньсе зле ге н моңа кадәр дә
күргән иде инде , ләкин әле ге мә бу кыз күбрәк тышкы яктан ачылган иде Ә бит нинди ге нә буш куык
булмасын, аның да үз эчке дөньясы, тормышка карашлары, үзе нә күрә омтылыш -те ләкләре , уй-
хыяллар ы бардыр лабаса Өче нче пәрдәдә драматург Эсме ральданың че рек дөнья сын актарып фаш
итә, аны са тирик тип дәрәҗәсе нә үсте ре п күрсәтә Әсәрне ң коме дия «яртысында» төп ге рой —
Эсме ральда. Ул булма са, коме дия дә киле п чыкмас иде Ә Зифасыз коме дия була алыр идеме ? Бу
сорауга уңай җавап бирәсе килә һәрхәлдә, әсәрне ң коме дияле элеше Зифа юклык ка карап аптырап
калмас иде үз эше н башкарып чыгар иде .
Бу урында үзе нә күрә ке чке нә ге нә йомгак ясап, әсәрне коме дия итүче төп шар т — коме дияле
характе р, тискәре характерның үз хирыс мәнфәгатьләре өче н көрәше бу луына басым ясарга кирәк Бары
тик тискәре характе р гына комедияле ситуация киге ре п чыгара, үз те ләкләре н тормышка ашыру юлында
коме дияле конфликт тудыра. коме дияле вакыйгалар оештыра Тискәреле к сыйфатлары булмаган
кеше ләр, тискәре ләр тудырган тормыш хә лләре нә барыл эләксәләр, ике нең бе рсе н сайларг а мәҗбүр
булалар — я шул х әлдән котылганчы җо фа чигәләр, хә тта көрәше п һәлак булалар, я кем чанасына
утырсаң, шуның җ ырын җырларсың дигәндәй, тора-бара ү зләре дә тискәре ләр кубызына бии
башлыйлар һәм көлкегә калып фаш булалар Бе ре нче очракта әсәр — Драма, яки траге дия була ике нче
очракта — коме диягә әйләнә.