КЕШЕЛЕКЛЕЛЕК ТАЛАНТЫ

ин Шабайның күләм ягыннан әллә ни зур булмаган мирасы, аның әсәр ләре не ң озын
гоме рлеле ге турында озак уйландым мин. Моның се ре нәрсәдә икән дип йөрдем, һәм шундый
нәтиҗәгә килдем: бу «се р» Мин Шабай иҗатына хас кешеле клеле к талантында икән. Аның һәр
әйбе ре ндә башка бе ркемдә дә булмаган ү зе нчәле к ярылып ята. Әле ге үзе нчәле к — олы йөрәкле
әдипнең кеше ләргә булган мәхәббәте ннән, җылы хисләре ннән гыйб арәт. Бу сыйфа т әс әрләр аша
укучыларга тәэсир итми калмый, әлбә ттә. Ул күңе лләрдә мәрхәмә тле хисләр у ята, кеше лекле лек
тәрбияли, димәк, әдәбиятның төп вази фасын үти.
Мин Шабай минем хәте рдә ае руча тыйнак, гади һәм бик тә сизге р күңелле , оялчан кеше булып
калды. Моннан е ге рме е л элек Татарстан язу чылар со юзында язучының илле еллыгын үткәрергә
булдылар. Идарә тиешле карар чыгарды, юби ле й комиссиясе төзе лде . Миңа, җаваплы се кре тарь
буларак, юбиле й кичәсен оештыру йөкләнде . Ләкин бу хакта ише ткәч. Мин Шабайның үзе не ң кәефе
кырылды. Б үлмәдән чит кеше ләр чыгыл киткәч, үзе нә хас ша янлык бе лән, әмма бик катгый рәвештә
ул болай диде .
— Рафаэл ь туган, зинһар өче н дип әйтәм, юбиле йсыз гына булмасмы? ! Мин башкаларның
юбиле енда да кызарып у тырам, бигрәк тә ан ы мактарга ке решсәләр, ә үземне кендә оятымнан үле п
китүем дә бар.
Мин аны күндерергә тырышып, үге тләп тә карадым: «Күптән инде се зне ң ту рында сүз әйте лгәне
юк, юбиле й бит се зне ң ге нә түге л, укучылар өче н дә үткәре лә».— дидем. Ләкин ул барыбе р риза
булмады. Шулай ите п бе з. аның рөхсәте булмау сәбәпле , юбиле й кичәсен үткәрә алмый калдык.
Ул, Хәсән Туфан сү зләре бе лән әйтсәк, язучылар арасында соңгы «мамонт» — ягъни өлкән
буын әдипләре ннән бе з ише те п-күре п бе лгәннәрне ң соңгысы иде . Тормышта да нәзбе ре к түге л иде
ул, өсте ндә утызынчы е ллардан калган кун пальто булыр иде . Көнкүреш мәсьәләл әре ндә дә
талымсыз, төрле уңайлыкларга бер дә омтылмый, исе китми иде аның. Хәтта яңа квартирага да аны
көчләп диярле к күчерде ләр! Квартира артыннан йөрисе урында Мин Шабай, хатын ы һ әм бала сы
яшәп яткан биш-алты ме трлы квартираны мактап, идарә чле ннарын бу мәсьәл әне кузгатмаска
үге тләп йөрде .
Идарәгә ул фәкать башкаларны кайгыртып кына мөрәҗәгать итә торган иде . Ике арада булган
тагын бе р сөйләшү ис тә калган. Көннәрдән бе р көнне миңа больницадан шалтыраттылар — Мин
Шабай бе здән качты, дәвал анырга те ләми, ә анда бик җитди ялкынсыну проце ссы бара, гангре нага
әве ре лүе бар.— диләр. Мин әдипне үге тли башлагач, ул кулын гына се лтәде :
— Эшләр гангренага җиткәнче , инфарктан китеп барырмын. Мотор тәмам эштән чыкты, анысын
мин врачлардан яхшырак бе ләм!— диде .
Бе рничә айдан әдипне йөрәге тотты. Ул бе здән ките п барды. Тик больница кой касында түге л, ә
үзе хыялланганча, се нтябрьне ң тып-тын бе р иртәсе ндә, дусты бе лән алма бакчасында сөйләше п
утырганда.
Үз сәламә тле ге н кайгыртмау Мин Шабай өче н ниндиде р еге тле к билге се түге л иде . кире сенчә,
үз ав ыруы бе лән кеше не борчырга те ләмәүдән иде бу. Мин аның зарлануын бе р ге нә тапкыр да
ише тмәдем — һаман шаян сү з, уе н-көлке , әкәмәт хәлләр, вакыйгалар иде теле ндә... Бары тик
соңыннан, көндәле кләрне укыгач, соңгы е лларны язу чыга әл лә нинди газаплар киче ре ргә туры
килгәне н белдем мин. Авыр
М
булса да. бе рнигә карамыйча, бе ртуктаусыз иҗат и ткән ул. «5иш мииут язам, бе р сәгать ятып
торам, ял итәм»,— дип сыкранып язган иде әдип ул көннәрдә.
Тормыш аның бе лән шактый каты кыланса да . әдипне ң куңе л көче , сизгерлеге , инсафлылыг ы
таңга калдыра иде . Авыр балалык е ллары, ятимле к... Ачлык -ялангачлык ... Алты яшьле к малай әнисе
бе лән бай кырында иген ура. җиде тулгач тамак хакы өче н кулакка батраклыкка яллана. Бе рвакыт
байның абзар түбәсе н кардан чистартканда егылып төше п ул аягын имгәтә. Бай, авыруны тиккә ашатып
яткырмас өче н, аны шунда ук урамга куып чыгара. Ачтан үлмәс өче н булачак язучы өй борын ча хәе р
зстәп йөри, соңрак бөте н илне йөре п чыга, ни эләксә шуның бе лән туе на..
Иң яхшы әсәрләре ннән саналган «Уйналмаган скрипка* хикәясе ндә Мин Шабай әле бе ркемнең дә
кулы тимәгән яңа скрипка турында сөйли. Фанатиклардан саклап калу өче н, хикәяне ң ге рое аны тире с
астына күмә. Шунда ятып, скрипка чери. Бу скрипканы мин халык арасыннан чыккан талантның авыр
шартларда, сыйн фый и зү аркасында һәл ак булуының гәүдәләнеше , гомумиләште ре лгән образы дип
карыйм. Күпме халык талантлары шулай а чыла алмыйча һәлак булды!
Бәхе ткә каршы. Мин Шабай бу куркынычтан котыла алды
1931 е лны йолкыш, бе те решкән, юлдан язган малайны че кистлар тәрбиягә алалар Мәскәү
тирәсе ндәге 1 иче номе рлы хе змәт колониясе нә урнаштыралар. Бу колониядә Макаре нко ме тодлары
бе лән тәрбияләү кулланыла Кыргыйлашкан малайда әкре нләп кеше уяна Шушы көнгә чаклы мәктәп
бусагасын атлап ке рмәгән, «блатнойлар* те ле ннән башка те лне белмәгән малай үзе өче н Пушкин һәм
Тукай, Толстой һәм Галимҗан Ибраһимов. Ле рмонтов һәм Такташны а ча А чып кына да калмый, үзе дә
иҗат итәргә омтыла, е ллар буе җые лган тәэсирләре н тизрәк кәгазьгә төше ре ргә тырыша 193 4 е лны (ул
е лны Мин Шабайга 21 яшь тула) аның «Танып* (е лга исеме ) дигән романы дөнья күрә. Шуннан соң
матбугатта бе р-бе р артлы үзе нчәле кле хикәяләре , докуме нталь оче рклары, колхоз-совхоз
те атрларында куе лган пье салары күренә башлый.
Мине язучыдагы контрастл ар һәрвакыт гаҗәпләнде рә килде тормышның ка раңгы. авыр якларын
күпме күре п тә, үз ә сәрләре ндә кеше не ң ге л уңай, якты сый фатлар ын та свирлый иде ул. Әдипне ң
күңелгә үте п ке рә торган лирик нове ллаларын укыганда мин аның карлыкканрак тавышын, йомшак
кына, гүя гае бе булганга шулай ке бе к тое лган елмаюын күрәм һәм күз алдыма бе р аакыйга киле п баса
Кыш урталар ы иде . бе р көнне ул Язучылар союзына киле п керде дә бәхе тле елмае п
— Яз килә, е ге тләр!— диде .— Әле парктан үте л барышлый сизе п алдым — яз ис ә килә Кайдан бу,
мәйтәм! Кар ыйм, тирәктәге бөре ләрдән икән. Кояшта кызын ып утырып. шундый не чкә һәм тәмле ис
тараталар Билләһи ме нә!
Әле каты суыклар тора, кул тимәгән фе враль кары зәңгәрләне п ята. тротуарлар пычрак боз бе лән
капланган, ә ул инде яз килгәнне сизе п алган, бәхе тле елмая һәм шул бәхе те н башкалар бе лән дә
уртаклашырга ашыга иде ..