Логотип Казан Утлары
Публицистика

АРХЕОГРАФ ВӘЛИ ЗӘБИРОВ


Татар халкының катлаулы тарихы, уй-
хыяллары теркәлеп калгаи бай кулъязма
мирасмы җыю, өйрәнү, матбугатта чыгару
эше, мәгълүм булганча, XIX гасырның беренче
чирегендә үк башланып китә. Атаклы
мәгърифәтчеләр, тарихчылар И. Хәлфин, Г.
Утыз-Имәни, Ш. Мәрҗани, X. Фәезханов, К.
Насый- ри, Р. Фәхретдһнов. рус галимнәрен-
нән К. Фукс, И. Березин, В. Вельями- нов-
Зерноа, Р. Игнатьев, Н. Катанов һ. б. ларның бу
өлкәдәге эшчәнлеге махсус тәкъдир ителүгә
лаек. Шулай да кулъязма мирасны өйрәнүнең
күп кенә проблемалары хәзергә кадәр тие-
шенчә яктыртылмаган һәм үзенең тик-
шерүчесен! көтел ята.
Көн тәртибендә торган шундый бу
исемнәре телгә алынган, хезмәтләре билгеләп
үтелгән галимнәрдән тыш, киң җәмә-
гатьчелеккә бөтенләй үк диярлек билгеле
булмаган фидакарьләр дә бар. Вәли Зәби- рсе
— әнә шундыйларның берсе.
Ул 1898 елда Уральск шәһәрендә халкыбызның бөек шагыйре Габдулла Тукайның апасы
Газизә белән җизнәсе Габдрахман гаиләсендә беренче бала булып дөньяга килә. Вәли яшьтән
үк китап яратучан, бик тырыш бала булып үсә. Мәдрәсә белеменнән тыш ул Г. Тукайны укыткан
учитель Әхмәтшадан өч ел русча сабак ала, шулай ук бухгалтерия курсларында да укый. Әнисе
Газизә апаның истәлекләреннән күренгәнчә, кечкенә Вәлигә Г. Тукайдан да дәресләр алырга
туры килгән '.
В. Зәбиров яшьтән үк җәмәгать эшләренә катнашып китә. Революциягә кад әр Уральскида
һәвәскәр спектакльләр куюда катнаша. Октябрь революциясен шатланып каршылаган Вәли 1919
елда большевиклар партиясе сафларына керә, кулына корал тотып Уральскины ак
гвардиячеләрдән саклауда катнаша. Гражданнар сугышы беткәч, ул Уральскида партия
органнарында эшли, казах совет көндәлек матбугатының
рычларның берсе — кулъязма ядкарьләрне җыю һәм өйрәнүгә гомерләрен багыш
лаган шәхесләрнең эшчәнлеген өйрәнү. Махсус мәкаләләрдә. монографияләрдә
нигез ташларын салышуда да үзеннән өлеш кертә.
Егерменче елларның ахырында В. Зәбиров Ташкентта Урта Азия Коммунистик
университетында укый. ВКП(б) Үзәк Комитетының Урта Азия бюросы карары буенча ул 1930—
1934 елларда Ленинградта, СССР Фәннәр академиясе аспирантурасында укый, бер үк вакытта
Ленинград Тарих-археография институтында фәнни хезмәткәр булып эшли. Бу елларда да В.
Зәбиров җәмәгать эшләрендә актив катнаша: фәнни хезмәткәрләр секциясенең, Коммунистик
академиянең Ленинград бүлеге каршындагы «Көнчыгышны өйрәнүче марксистлар
җәмгыятеанең члены булып тора. СССР Фәннәр академиясенең Иҗтимагый фәннәр бүлеге
учреждениеләре ассоциациясенең гыйльми секретаре вазифаларын башкара.
1 Зәбирова Г. Тукай турында хәтердә калганнар.— «Азат хатын», 1961, 4 сан, 8 бит.
Кыска гына иҗат чорында Вели Зәбироа башлыча торкн халыклар тарихын, аерым алганда татар
тарихын ейрәнә. Аспирантурада укыган елларында ул Урта Азма һем Казахстанда революцион хәрекәт
һәм җәдитчелек тарихын тикшерү белән шегыльлене, шулай ук XVIII гасыр казах ханлыкларының
Россия белән сәүдә һәм дипломатик монәсәбетләрен чагылдырган документаль чыганаклар
җыентыгын (1933) матбугатта чыгаруда катнаша.' Фәнни әдәьиятта югары бәя алган бу тарихи истә-
лекләр җыентыгы '. мәгълүм булганча, совет чорында казО тарихы буенча чыккан ♦ хезмәтләрнең
тәүгеләреннән иде. һәм ул әле дә үзенең фәнни әһәмиятен югалт- са мвган. «Патша Россиясенең
Казахстандагы милли-колочиаль политикасы» дигән проб- а. лема белән шегыльләиүеи хуплап,
гомумән фәнни хезмәткәр һәм йончыгышны ой- 3 рәнүче тарихчы буларак В Зәбироеның эшчәнлеген
фәнни җитәкчесе атаклы галим, академик А. Самойлович уңай бәяли 4 5 6 S
Ул елларда әле, билгеле ки, СССРда тарих фәне катлаулы чорын кичЪрә: марке- 2 истик-ленинчыл
методологияне үзләштергән тарихчылар аз, ә рус булмаган халык - , ларда — бармак белән санарлык
дәрәҗәдә генә. Революциягә кадәр «киләчәге 5 лерспективась эл дип моһер сугылган халыкларның,
шул исәптән татар халкының дт о тарихын язу эшен яшь совет тарих фәне үз алдында торган моһим
бурычларның “ берсе итеп саный.
Татар тарихи чыганакларының азлыгы, билгеле булгаииарының да әле системага - салып әйрәне
лмәве (дәрес, моның беренче үрнәкләрен без Г. Гобәй ду ллин, Г. Сәгъ- _ ди хезмәтләрендә күрәбез) бу
зштә зур тоткарлык булып тора. 8. Зәбнров нәкъ Z менә шушы эшкә алына. Тарих фәненең нигезе булган
тарихи документларны тик- с; шерә башлый. Ул беренчелердән булып 1773—1775 елларда Е. И Пугачев
җитәкчелегендә булган Беек крестьяннар сугышына караган татарча документаль истәлек- Е лорие
ойрәнә һәм аларга фәнни классификация ясап махсус мәкалә бастыра2. X Шул ук мәкаләдә ул әлеге
документлар белән бергә сакланып калган хосусый акт- - ларга да кызыклы гына күзәтүләр ясый. В
Зәбироа Е. Пугачев җитәкчелегендәге ' Крестьяннар сугышына караган татарча документларны русчага
тәрҗемә итеп мат- ф бугатта чыгарырга әзерли, әмма бу хезмәт терле сәбәпләр аркасында ул вакытлар-
г( да басылмый кала.
Мәгълүм булганча, 20—30 нчы елларда 1773—1775 елгы Крестьяннар сугышының 150 еллык
юбилее уңаеннан, бу азатлык корәшенә багышланган күп кенә хезмәтләр донья күрә: «Пугачевщина»
исемендә, рус телендер документаль чыганакларның оч томлы җыентыгы басылып чыга, фәнни
киңвшмәләр үткәрелә Ленинградта үткәрелгән шундый киңәшмәләрнең берсендә (1933 елның 9—11
декабронда) ясаган чыгышында В. Зәбироа. татар телендәге документларга нигезләнеп, рус булмаган
халыкларның Крестьяннар сугышына катнашуының сәбәпләрен ачыклауга үзеннән оләш керте
1934 елда В. Зәбироа татар кулъязмалары җыю буәнча Тарих комиссиясе. Тврих- археография
институты һәм Канчыгышны ойроиү институты тарафыннан Татарстанга оештырылган археографии
зкепедициягә җитәкчелек итә. Документаль чыганакларны җыю белән генә чикләнмичә, ул тотар
әдипләре һәм галимнәре Хелфиинар, Г. Утыз-Имәни. Ш. Мәрҗанн, X. Фәезханое К Насыйри, Г. Тукай, Ф
Әмирхан, шулай ук рус галимнәреннән Н. И. Ашмарин, Н. Ф Катановларның да кулъязма мирасларын
җыюны бурыч итеп куя. Шундый чыганаклардан Г. Тукайның ике хатын һәм Г. Зәбироааның боек
шагыйрь турындагы истәлекләрен В. Зәбнров соңыннан «Совет әдәбияты» журналында бастырып та
чыгарды.
Бу зкепедиция баштагы план буенча бетен Татарстан территориясен иңләргә тиеш булса да. үзенең
зшен хозерге Арча. Биектәу, Балтач районнарында һәм Казанда
4 Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР Т I Торговля с московским
государством и международное положение Средней Азии о XVI—XVII ев. Л.. 1933
5 СССР Фәннәр академиясенең Кончыгышны ойроиү институтының Ленинград бүлеге
Кончыгышны ойрәнүчелор архивы, 152 фонд, 3 тасвирлама, 236 >ш, 3—4 битләр (Алга таба
Кончыгышны ойрәнүчелор архивы).
6 Забироә В. Новые источники об участии националов а пугачевщине — «Проблемы
источниковедения», Сб, 1, М.-Л., 1933, 22—24 битләр
алып бара. Терпе кыенлыкларга карамастан, ике ай эшләү дееерендә 1203 кулъязма, бер мең дане
чамасы документаль чыганаклар. 1859 басма китап җыела һәм Ленинградка, Канчыгышны ейрәнү
институтына тапшырыла
Кулъязма истәлекләрне, документларны җыю гына түгел, фәнни җәмәгатьчелекне шул
кыйммәтле ядкарьләр белән таныштыруга да 8 Зәбиров зур игътибао | бирә. СССР Фәннәр
академиясенең 1934 елгы декабрь сессиясендә, ул Татарстанга оештырылган археографии
экспедициянең эше һәм җыелган материаллары турында, доклад белән чыгыш ясый. Доклад
академиклар И. Ю. Крачковский, А. Н. Самойлович. Ф И. Щербатской, Н. И. Конрадларның, профессор
И. Н. Бороздниның уңай бәясен ала 2.
Шулай ук 8. Зәбире* татар кулъязмаларын җыю эшен тагын да дәвам иттерүне, Татарстанда
гына түгел, татарлар яшәгән башка елкәләргә чыгуны да алга куя. Җыелган язма истәлекләрне
ейрәнү эчен Ленинградтагы Кенчыгышны ейрәнү институтында махсус кабинет оештыру мәсьәләсен
дә күтәреп чыга. 1936 елда СССР Фәннәр академиясе президиумының карары буенча бу кабинет
оештырыла башласа да, күп сәбәпләр аркасында әлеге ният тормышка ашмый кала.
Кулъязмалар җыю эшен 8 Зәбиров 1935 елда да дәвам иттерә. Бу юлы ул Әстерхан—Уральск—
Оренбург—Троицк—Орск маршруты буйлап сәфәргә чыга. Археографии эиспедиция Әстерханда,
мәсәлән, кысиа гына ваиыт эчендә 200 га якын кулъязма. 700 гә якын иске басма китап җыя.
Болардан тыш табылган меңнәрчә документ җирле архивка тапшырыла. Әстерханда җыелган
китаплар арасыннан, төгәлрәге | Габдрахман Нияэовның китаплары арасында. Г. Тукайның 1909
елның 11 декабрендә Пирмөхәммәт Ниязовна язган хаты табыла.
Бөтен эзләнү һәм табышларына йомгак ясый торган зур хезмәтләр язу эше белән мәшгуль
булып, зур иҗат планнары белән яшәгән бер чорда галимнең тормышы фаҗигал е рәвештә әэелә
(1941 ел).
Җыеп әйткәндә, 8. Зәбиров кулъязма мирасыбызны җыюда, саклап калуда зур хезмәт куйган,
яшь совет тарих фәненең нигез ташларын салуда катнашкан. Тарихчы галимнәребез яңа буыны (М.
Госман ое, С. Алишев, Ф. Фасиев һ. б.) аның гыйльми хезмәтләреннән иҗади файдаланып, аның
эшен алга таба дәвам иттеләр.
8. Зәбировның гыйльми мирасы һәм ул җыйган кулъязмалар фонды — фәнебез өчен гаять бай
хәзинә булып тора һәм ул җентекләп өйрәнелергә лаеклы.