ҖАНГА ШИФА

Вәлиәхмәт агай телчек буласы улына исем эзли. Мулла-мазар чакырыл тугел. уэе кушарга була исемне. Ак биләүгә биленгә» бер атналык малайны кояш ягына каратып сала да колагына: «Исемең Ирек булсын, улым,— дип пышылдый. — Ирек булса, илдә тынычлык булыр Илдә тынычлык булса, бар да булыр!» Ел артыннан ел үтә Ирекнең киң күңелле, алдынгы фикерле, ил кайгысын үз кайгысы итеп уйлана, керәшә белүче әтисе 1946 елда денья куя. Әмма алты баласының алтысына да үз кыйблаларын күрсәтеп, хезмәт сөяргә, кешеләрне яратырга, аяырлыкларга биреш мичә день я да җыр белән яшәргә ейрәтел калдыра ул. Алтысының да гармун уйнарга өйрәнүләре белән дә балалары әтиләренә бурычлы. Бервакыт әнисе Фатыйманың «Әтиегез нең дә йолдызы сүндек,— дип елаганын күрә аңа аталган йолдыз да сүнә икән»,— дип уйлый ул. Шул чак Ирекнзң тылсым көчо белән зәңгәр күккә ашасы, кулына очкын алып, сүнгән йолдызларга ут тергезәсе килә. Җырлый-җырлый ут тергезәсе Йолдызларын кабызып, кешеләрнз кабат тормышка кайтарасы килә аның «Хыялыңны тормышка ашырасың, олы зшләр майтарасың килсә, укырга кирәк» — ди торган иде бит аның әтисе! Ирек башта урта белем ала Аннары, Төньяк флотта крейсерда хезмәт итеп, туган якларына ейләнел кайткач, нефть чыгаручы оператор булып эшли Техник училищены тәмамлап, Казандагы тимер-бетон заводында зшли башлагач, егет балачактан ук канына сеңеп калган икенче бер омтылыш белән яши башлый 1957 елда В И. Качалов исемендәге Зур драма театры каршында ачылган театр студивсенә укырга килә ул. Тормышның серле, шул ук вакытта авыр, җаваплы аңа мәйданына аяк басканда, икеләнүләр, шик-шобһәләр дә борчый, әлбәттә, егетнең күңелен. Заягз гомер уздыру булмасмы бу! Инде өйрәнгән һөнәренә, зшонә хыянәт итү булмасмы* Алай дисең, ни өчен сәхнә тынгылык бирми соң аңа! Ни ечен күңеленнән чайпалып моң түгелергә тора! Ни ечен аяклары үзлереннен-үзләре кән саен театрга илте! Юкка түгелдер бу! Сәнгать аңа канатлар бирергә тиеш Шул канатларда очып, сүнгән йолдызларны кабызачак, туңган җаннарны җылытачак әле Ирек Тәвәккәлләргә СӘНГАТЬ Ирек. « Күктә күпме йолдыз һәркайсының иясе бао имеш Кеше җирдән киткәч. укырга, өйрәнергә кирәк! Егет өне шулай уйлый һем ялгышмый. Бу адымны Татарстанның халык артисты, авылдашы Касыйм Шамилнең зур йогынтысы тәэсирендә ясамады микән Ирек’ Казанга килүенең беренче көннәреннән үк К Шамил җитәкчелек иткән драма түгәрәгенә йери башлый ул. Профессиональ сәнгатькә омтыла, укырга керә, һәм театр студиясендә зур сәнгать белән очраша Тормышында җуелмас эз калдырган һэркайсы денья бәясе кешеләр — Хәлил Әбҗәлилоә, Хөсәен Ураэикоа. Габдулла Ша- муков, Шәукәт Биктимеров, Празат Исәнбәт. Ширияздан Сарымсаков. Марсель Сә- лимҗанов белән якыннан таныша. Сәнгатьне яратулары, кешеләргә булган яхшы ме гамәләләре. эчке культ.-ралары. ихласлыклары белән җәлеп итә алар Ирекнең күңелен Әлеге мәшһүр кешеләргә тырыш, сабыр егет үзе дә ошый, алар арасында бик тиз үз кеше булып китә. Әнә бит. кем белән генә очрашып, кем белән генә сөйләшмә И. Баһмановның үтә тыйнак, кешелекле, эш сөючән, туры сүзле булуына басым ясыйлар ■ Артист — хезмәтчән ул,— дип сөйләргә ярата, мәсәлән, актерның беренче укытучысы, режиссер, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе П Исәнбәт. — Иреккә тапшырылган эшнең һәрвакыт җиренә җиткерелеп, намус белән үтәләчәгенә, иптәшләрен, театрны кыен хәлдә калдырмаячагына үз-үзенә ышангандай ышанасың. Аңа таянып була». «Таянып була. Вәгъдәсендә нык тора. Искиткеч әдәпле, объектив, тагы бер талкыр кешелекле! — дип өсти СССРның халык артисты Ш Биктимеров.— Ирекнең театрда эштән бәхете бар Бүгенге көндә театр репертуарын төпкә җигелеп тартучы иҗат көчләренең берсе ул». Р Ишморатның «Шаулыйлар дулкыннар»ында, А. Гыйләҗевнең «Эңгер-меңгеряен- дә, Ш Хөсәенсвның «Әни килдеисендә, Н. Погодинның «Баһадирларлында һәм баш ка әсәрләрдә И. Баһмановка күп тапкырлар Ш Биктимеровның партнеры булып уйнарга туры килде «Баһадирлар» дигәннән, И Баһмтнов иҗатында аерым игътибарга лаек бу спектакль. Әлеге киң полотнолы әсәрдә инжеиер-металлург Ипполит образым тудырды ул. Революцияне беренче көннәреннәг үк кабул иткән, ләкин политик яктан әзерлексез булуы аркасында еш кына икеләнеп, шик-шөбһәгә калучы Ипполит Кремльгә килә «Әгәр? —дигән уй борчый Ирек Баһмановны — Әгәр үзе юлбашчы белән очрашса, нинди хисләр кичерер иде коммунист Баһманов? Ничегрәк сөйләшер, нинди позада калыр, ничек мөрәҗәгать итәр иде икән? »— Вакыйганың асылына төшенеп, аналитик уйлап, фәнни нигезләп уйнарга кирәк монда. Әсәрне җентекләп, кат-кат укый Ирек Тамашачыга әйтеләсе фикернең асылына төшәргә тырыша Образның язучы тудырган чахлысын гына үзләштереп калмый, аңа үзеннән дә матур буяулар өсти, заманча төсмерләр белән баета Кыскасы, бу спектакльдә революция солдатының тамашачы күңелен дулкынландырырлык якты образын иҗат итте. Гражданлык хисе белән сугарылган, патриотик рухлы, революция ялкыны дөрләп торган әсәрләрдә беренче генә мәйдан тотуы түгел И Баһмановның. Әйтик. А. Гый- ләҗев һәм А Яхинның «Шамил Усманов» әсәрендәге моряк Каюм образы Оста һәм уңышлы иҗат иткән иде ул аны Үзе дә биш ел буе Төньяк флотта хезмәт итеп кайткан егет өчен табигый, якын образ иде кырыс матрос образы И Баһманов әлеге героен Аврора, Балтика. Кронштадт морякларының революцион вәкиле дәрәҗәсенә күтәрде Шул роль өчен ул Октябрь социалистик революциясенең 50 еллыгына багышланган Бөтенсоюз конкурсында икенче дәрәҗә диплом белән бүләкләнде. Бу — олы юлга аяк басу чорындагы тәүге хезмәтләренең берсе иде. И. Баһманов рольне әзерләгәндә, бай тәҗрибәсенә генә таянып, интуиция белән генә эш итми Геройларның эресенә-вагына карамый, һәркайсына зур җаваплылык, таләпчәнлек хисе белән алына. Т Миңнуллинын «Әлдермештән Әлмәндәряен генә искә төшерик. Беренче пәрдәдә туксан яшен тутырган әтисе бер чынаяк чәй эчкәнче генә сәхнәгә чыгып керә Искәндәр-Ирек. Әмма тамашачыга никадәр гыйбрәт бирә, аның эчке дөньясын кузгата Өстендә калын сырма, башында кәләпүш, аягында кисә ката, билендә кат-кат итеп уралган мамык шөл Үзе буылып-буылып ютәлли. — Нәрсә инде бу. әти? Иркенләп ятарга да бирмисең.— ди ул, тирлэп-пешеп чәй эчеп утыручы гтисе янына көч-хәл белән чыгып утыргач.— Шул чәеңне өйгә кереп эчсәң булмыймы?! Шат күңелле, сәламәт, дәртле һәм дәрманлы ата алдында искиткеч мескен кыяфәттә. үзеннән егерме яшькә кече улы басып тора. Кулына тоткан чынаяклары швп- гыр-шолтыр шалтырый. — Энекәем, шифаханә койкасыннан чын хастаны китерел утыртсалар да бу кадәр килештер» алмас иде,— дип пышылдый тамаша залыннан берәү Искандерне чын күңелдән кызганып Шул чак РСФСРның атказанган. Татарстанның халык артисткасы Гелсем Болгарская истәлекләреннән бер еэек хәтергә кило «Күтәрелеп Снраҗетдин-Г Кариеака караган идем, йәрәгем җу-у итеп китте Каршымда чын-чынлап юләр кеше басып тора Бу мел үземә дә файда бирде некъ җүләрләргә булган менәсәбәт белен сей- лешә башладым » Чынлап та, артист халыкны сәхнәдәге тормышына ышандыра, йерәк түрен» кайнар дулкын булып кагыла ала ик»н — бу, һичшиксез, аның иҗат уңышы, иҗади бәхете Әгер Искандернең күзләрендә яшәү нуры сүн» баруы күр»нм»с», кыяфәтендә тирен битарафлык күләгесе ятмаса, хәрәкетлврендә әметсезлек, деньядан ваз кичү сизалмес», Әлмәндәрнең «яшьлеге» җорлыгы оптимистлыгы шул кадер үк калку булып күренер иде микән?! Кечкенә — зче теш кенә, дилер чиклеаек турында. Спектакльдәге әлеге роль турында да шундый сүз әйтвсе кил». Геройның сәхнеде күп сүз сейләп. күп хәрекет ясавында түгел икән хикмәт Хикмәт — актер иҗат иткән характерның кетелмәгәнчә. яңача, үзенчә ялтырап балкып алуында, бер бетен булуында, максатка ирешүендә «Мин сүзләрдән бары юллар тездем, юл арасы тулы хисләрем».— ди шагыйрь Чын артист та нөкь әнә шулай драматургның «юл арасында калган» фикерен укый. Шул фикерне сәнгать кануннары аша ача Мондый сәхнәләрдә И Баһманәвка тирән мегънә салынган паузалары гына түгел, чиста, ачык дикциясе, яңгыравыклы тавышы, табигый сәйләм теле белән сәнгатьче зш итә белүе дә ярдәмгә киләдер, әлбәттә Гадәттә тамашачылар да, театр белгечләре дә спектакльдәге теп образга зуррак игътибар бирәләр Бу аңлашыла да Сәхнә уены күлмедер дәрәҗәдә күк җисемнәре хәрәкәтен хәтерләт» үзәктә торган геройлар тирәсендә башкалары әйләнә. Тик бу системада иң кечкенә гене җисем юлыннан тайпылсын — шунда ук коточкыч гарасат «убачак Спектакльдә д» шулай. Берәр артист иярчән рольне күңел биреп, талантын, тырышлыгын салып уйнамаса—бетен тамашаның яме китә Ирек Баһманоа башкарган рольләр арасында да бар андый ярдәмче образлар Ленин алар, бәхеткә каршы, спектакльдән соң да онытылмый, теп герой белән бер дерәҗәд» истә калалар, уйландыралар дулкынландыралар Мондый геройларның күбесе аз сүзле, тормышта алар кирәксә-кирәкмәсә дә чәчрәп алга чыкмый. Дөньяда гаделлекне яклап, хакыйкать сагында гомер итсәләр дә, кайчагында кадерен белеп бетермиләр андый кешеләрнең. Ләкин алар халык күңелендә яшәп кала, һәрхәлдә И. Баһманов андый геройларны образ буларак шулай иҗат итә, шулай башкара. Мәсәлән, күпләр хыялый дип йөртүче Түрәй (А. Гыйләҗев. «Тургайлар килгән»), кайберәүләр сәламен дә алмый торган Челем картны үз итә алучы Шәйхел (Г Ибраһимен «Татар хатыны ниләр күрми»), башы больницадан чыкмаса да, йөрәге дөнья борчу, пары белән тулы Инсаф (Ш. Хөсәенов. «Әни килде») һ. б. бик күпләр... И. Баһманов тудырган образлар берәгәйле итеп уйналулары белән истә кала Аларның эчке матурлыгы, рухи сафлыгы нәкъ әнә шундый тыгыз, киеренке, халәтләрдә ачылып китә. Мондый минутларда И. Баһманов персонажларының гомер буе җаннарын кимереп, өрәкләрен әрнетеп килгән газаплы хисләре кайнар чишмә кебек өскә бәрел чыга. 4»ira да тамашачыларны тетрәндереп куя, кичерешләрен тирәнәйтә, уй-фикерләрен бөтереп ала. Шундый уеннарның берсеннән соң, урамда: — Гафу итегез,— дип туктаталар Ирекне.— Сез әле генә мине уйнадыгыз бит. Протезларыма кадәр Инсафныкына охшаган,— ди бер агай «тезләр»ан шакылдатып.— Ләкин хикмәт аякта түгег. менә монда — күңелдә!.. Эх, Ирек туган, рәхмәт сезгә, һәр сүзегез җанга шифа булды Кешеләргә бөтен эч серемне әйтеп бирдегез. Хәзер үземне ничектер бушанып, борчуларымнан арынып калгандай тоям. Рәхмәт! Ирек Баһманов өчен вак роль юк дигән идек. Аны иҗатында тискәре яки уңай герой дигән чикләү дә юк. Әллә нинди холыксыз, мәкерле, әхлакый бозык, тискәре геройларны тамашачы ышанырлык, тормышчан итеп уйный белә ул. Мәсәлән, Б. Гор- батовның «Бер төн» әсәреннән Новожилов образы кеше бәхетсезлегеянән файдаланып мал җыярга омтылучы комсыз бәндә булып күз алдында кала. Н. Островскийның «Агай-эне ак мыек» әсәрендә акча бәрабәренә теләсә нинди кабахәтлеккә әзер торучы адвокат Рисположинский, Л. Леоновның «Ябырылу»ында Ватанын сатучы куркак Массалский. Анарның «Шәһәрдә җәй көннәре» әсәрендә акчага, байлыкка күзе кызган әрәмтамак Фирүз. Т. Миңнуллинның «Дуслар җыелган җирдә» спектаклендә (талантын ташка үлчим) композитор Фәһим. Шул ук авторның «Адәм баласына ял кирәк» әсәрендә салмыш Касыйм образы һәм башкалар. Куллары алтын икән Касыймның. Җырлый-җырлый җыр кебек матур койма кора ул. Бу катлаулы персонажның да эчке халәтен ачу бурычы И. Баһмановка йөкләнгән. Артист бөтен осталыгын, актерлык талантын эшкә җигә. Әгәр ул сәхнәдә тамашачыны уйландырган, аның күңелендә нәфрәт кабызган, хәтта геройны күралмас дәрәҗәгә җиткергән икән, димәк, ул образының психологиясен аңлап, фаҗигасен тоеп эш итә. Бер такта кагуны ун сумга исәпләп, ике метр чамасы коймасына мең дә егерме сум акча сорый Касыйм. Үзе көрәктәй куллары белән ап-ак чәчле профессорның үпкә-бавырларын селкетерлек итеп аркасына суга. Тамашачы Касыймның суга алуына ышана һәм тагын да ныграк нәфрәтләнә төшә. Мария белән Кузьма башына (В. Распутин. «Авылдашлар, акча кирәк») олы хәсрәт килгән. Мария эшләгән кибеттә ревизиядән соң бик күп акча җитмәве билгеле була. Бу хәл дүрт балалы гаиләне куркыныч астына куя. Бәладән бары тик бер генә юл белән котылырга мөмкин. Авылдашлардан мең сум акча җыеп, җитешмөүчелек- не капларга кирәк. Нужа Кузьманы укытучы Евгений Петрович (Ирек Баһманов) янына китерә Евгений Петрович саклык кассасыннан алып, йөз сум акча бирергә вәгъдә итә. Әмма Кузьмалар гаиләсенең фаҗигасен аңлап, ярдәм итү максаты белән түгел, бәлки үзенең «әйбәт» кеше булуын күрсәтү өчен. Акча сорап керүченең тәмам Җелегенә төшеп, акча мәсьәләсенең җитди икәнлеге турында шактый вәгазь укыганнан соң, үзенең кешеләргә игелек эшләвенә кат-кат басым ясаганнан һәм шуны Кузьмадан кат-кат раслатканнан соң гына вәгъдә итә әле ул акчаны. Тискәре геройларны бер-бер артлы күз алдына китергәннән соң сорау туа. Тамашачы алдында еш кына шундый кыяфәттә чыгу артист өчен куркыныч түгелме? Юкса кайчагында йөзләренә төкерердәй булып нәфрәтләнә ич халык. «Юк»,—AH'1 җавап бирә куелган сорауга театр фәне Киресенчә, бу — артистның иҗат мөмкинлекләрен киңәйтүче, реаль фантазиясенә зур юл ачучы сыйфатлар икән, Ирек Баһманов мисалында без моңа тагын бер мәртәбә ышанабыз. Йөзгә якын образ иҗат иткан И Баһманов коеп куйган сәхнә артист*| гына түгел Театр репертуарын төпкә җигелеп тартуы естенә радио, телевидениедән да шактый еш чыгыш ясый ул. Мәсәлән, М. Хәбибуллинның «Чоңгыллар» романы буенча эшләнгән телевидение спектаклендә без аны тел герой — Гайэулла ролендә күрдек Күңел күзе томаланып, кешеләрдән читләшеп тәмам сырхауга сабышкан, гомере буе мәгънәсез тормыш кичергән кешенең бетен фаҗигасен ачып салды артист Гаиләсендә тынычлык юк Гайзулланың Иң мөһиме— мәхәббәт юк Еллар, чорлар болганган вакытта бик җиңел генә кулына төшкән алтыннар тынгы бирми Шулармы яшерә-яшерә үзе дә кырыс, шикчел, җинаятьче кешегә әверелә Соңгы кадрларда чүлмәге белән алтынын кочаклаган, кая барып бәрелергә белмәгән хәлдә күрәбез без Гайзулла-Баһмановны Калтыранган тавышы белән кешеләргә алтын тәкъдим итеп йөри ул Бер генә иеше дә кул сузып, алтын акчаларны алмый Менә кайда ул чоңгыл, м6нә кайда ул трагедия! Әнә шул трагедияне, гомерен заяга үткәртә « гартның әче җан газабын бөтен тирәнлеге белән күз алдына бастыра алды Ирек Баһманов Белгәнебезчә, нәфис фильмнарны татарчалаштырудан тыш, кино сәнгатендә дә көчен сынап карады Ирек. Казан киностудиясендә Г Камал әсәрләре буенча эшләнгән нәфис фильмда Вәли ролен башкарды Совет театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен И Баһманов Татарстан <ың атказанган артисты дигән исемгә лаек булды Ә иң мөһиме — кешеләр күңелэн, тамашачы мәхәббәтен яулады ул. Тәнгә сихәт, җанга шифа бирә торган саф суын кешеләргә өләшә-өләшә агучы кайнар чишмәдәй, халык алдындагы изге бурычын үти тынгысыз артист Сәләтен, көч-куәтен, җылы хисләрен һич кызганмыйча туган халкына бүләк итә.