ЛЕГЕНДАЛАР ЭЗЕННӘН

(Бает жанрының туу һәм формалашу тарихына карата) ллар буе туплана һәм матбугатта басыла торган материалларга таянып, шикләнми әйтергә була: XV йөзнең икенче, XVI йөзнең беренче яртысыннан алып XX йөзнең урталарына кадәр бәет Идел буе татарларының поэтик иҗатында төп һәм иң нык таралган жанр булган. Шуның белән бергә, бәет шактый вакыт, һәрхәлдә, берничә гасыр элегрәк барлыкка килгән һәм халык иҗатының мөстәкыйль бер жанрына әйләнгән, дип уйларга нигез бар. Бәет тарихын өйрәнүче галимнәр бу мәсьәләдә куречекле татар тарихчысы Ш. Мәрҗани хезмәтләрен» таяналар. Ул Идел буе Болгар иле мөстәкыйль дәүләт булып яшәгән дәвердә анда болгар батырлары турында бәетләр һәм Нәүрүз бәетләре киң таралган булган, ди Аның шул сүзләреннән чыгып, «Борынгы татар әдәбияты»н төзүчеләр «Нәүрүз бәе- те«н хәтта VIII—XIII йөзләргә караган әсәрләр арасына керткәннәр (51—63 битләр). Әмма XIX йөзнең ахырларында гына басылып чыккан «Нәүрүз бәетемнең борынгы татар әдәбиятына да. Болгар дәверендәге фольклорга да мөнәсәбәте юк2 . Күп кенә галимнәр дөрес күрсәткәнчә, Ш. Мәрҗани телгә алган борынгы бәетләр безнең дәвергәчә килеп җитә алмаган. Әмма ни генә булмасын, халык авыз иҗатының мөстәкыйль бер жанры буларак. бәет Болгар чорында ук барлыкка килә һәм формалаша, дип фараз кылырга барлык нигезләр бар. Шулай да. ниндидер дәрәҗәдә халкыбыз тарихының Болгар дәверенә бәйле конкрет әсәрләрне тикшерергә керешкәнче, бәетләрнең борынгылыкта туу ихтима- лын фәнни яктан исбатларга тырышып карыйк. Моны кайбер мөһим мәгълүматларга, барыннан да элек, бәетнең үз үзенчәлекләренә таянып эшләргә мөмкин. Фәндә күп тапкырлар билгеләп үтелгәнчә, бәет фольклор белән язма поэзиягә тоташкан урында туа, күп кенә бәетләрнең тел һәм стиль үзенчәлекләре нәкъ менә шул хакта сөйли. Күрәсең, шактый үсешкә ирешкән язма культурасы булган халыкларда фольклор белән язма әдәбият арасында тора торган жанрлар туарга мөмкин икән. Билгеле, моның өчен бер язма культура булу гына җитми. Аның халык арасында шактый киң таралган булуы да зарур. Борынгы Болгарда эш нәкъ шулай тора да. X йөздә яшәгән гарәп язучысы ибне-Даста бу хакта түбәндәгеләрне яза: «Аларның (болгарларның—Ф. У.) күбесе ислам дине тота һәм авылларында, мәзиннәре һәм имамнары белән, мәчетләре һәм башлангыч мәктәпләре 1 Г. Рәхим, Г. Газиз. Татар әдәбияты тарихы. Казан. 1923 ел. 144 һәм 289 битләр: X. Ярми Бәетләр. Казан. 1960 ел. 24 бит һ. б. - Карагыз: Ф. Урманчиев. Халыкның күңел көзгесе. «Казан утлары» журналы. 1971 ел. 6 сан. 165 бит. Е бер» '. Болгар дәүләтенең югары мәдәниятле ил булуы XIX йөзмен беренче яртысында ук инде бәхәссез хакыйкать саналган: «Идел буе болгарлары хәзерге Россиядә яшәүчеләрнең барысыннан да элегрәк мәгърифәт җимеше татыйлар. Инде X йөздә мөселманлыкны кабул иткәндә үк, алар гарәпчә куфи язулы үз акчаларын сугалар . Алар славяннар, гарәпләр һәм Константинополь белән эшлекле сәүдә алып барә- ^ар» . Борынгы Болгарда әдәбиятның шактый югары усешкә ирешкән булуы, анда күп кенә галимнәр яшәае шулай ук шик уятмый. Халык иҗаты белән язма әдәбият очрашкан урында торган бәетләр, күрәсең, нәкь менә шундый шартларда туганнардыр да. Шулерның һәммәсен истә тотып фикер йөртсәк, Ш. Мэрҗанинең алда китерелгән фикерләре шактый нигезле булуыи күпербез. Бу шулай ук Әминә Халит китергән фактлар белән дә раслана. «. Суык Су диген авылдан «Шөһри Бол'ар«га (Болгар шәһәре хәрабәләренә) баручы бер төркем карчык пар Тәтеш районы, Кет Тархан авылына кунарга туктап, тукта ан өйләрендә «Шәһри Болгар газыйлары» ди әи бәетне әйткәннәр иде»3 ,— дип яза ул. Төрле галимнәрнең бәетләрнең канчан туып, аерым бер жанр буларак, кайчан халык арасына урнашып китүләре турындагы фикерләрен өйрәнгәндә, татар халык иҗаты буенча зур белгеч Нәкый ага Исәнбәт карашларын да читләтеп узып булмы» ♦ Дорес. аның гыйльми хезмәтләрендә бу хакта нинди дә булса мәгълүмат китерелми а Ләкин күренекле язучы һәм шагыйрьнең әдәби әсәрләремдәге фикерләре кызыклы Н Исәнбәтнең «Әбугалисииа» исемле драматик поэмасы Болгар дәүләте чорында'» — вакыйгаларга багышланган. Бу поэмада бәет әйтүче карчык образы бар «Әбугалиен- - нет—әдәби әсәр Әмма аның авторы—гомер буе халык иҗатын җыйган. татар халык _ иҗаты буенча күп санлы тирән хезмәтләр язып, дистәләрчә фольклор җыентыклары чыгарган күренекле галим. Н. Исәнбәт фольклор жанрларының тарихын Һем теория- ‡‡‡‡‡‡‡» сеи, аларның яшәү формаларын искиткеч шәп белә Шуңа күрә галимнең әдәби м әсәрләрендә очрый торгач карашларына да игътибар белән карарга кирәк Имде ~ • Әбүгалисина» поэмасына кертелгән бәет әйтү күренешенә килгәндә, шу «ы әйтергә < кирәк: Н. Исәнбәт жанрның тууын Болгар дәуләте чорына нисбәт итә. Аннан соң бәет жанрының борынгылыгы турында аның композициясендәге кайбер специфик элементлар да сөйли. Мәсәлән, чбисмиллаһи» кебек дини сүзләр яки әсәрдә тасвирланган вакыйаның вакытын күрсәтү белен башлап китү күпчелек бәетләрнең бер уртак үзенчәлеге булып тора. Мондый башламнарның бере-чесе до һәм соңгысы дә халыкның борынгы йолалары белән бәйләнгән буп:а кирәк. Беренче ечракта ул — дини доганың башы, икенче очракта меһим тарихи вакыйганың я«и аерым кеше тормышында булып узган хәлнең көнем, аен. һич югы, елын ха- ык хәтерендә мәңгеләштереп калдыру. Безнең, барыннан да бигрәк, накъ менә соңгысына — вакыйганың вакытын күрсәтү алымы белән башланып китә торган бәетләргә тукталасыбыз килә. Күпчелек бәетләрдә фаҗигале холләо (илгә дошман басып керүе крестьян сугышларының җиңелүе, берәр кешенең фаҗигале үлеме һ. б) турында сөйләнә: Тарих мең дә сигез йөз дә. Җәй уэубан һәм көзендә- (e.Mf/tdu бай блетг») Шундый ук яки шуңа охшаглнрзк башламнарны вки шигъри фермада яворвүмнец вафат булган вакытын хәбәр игүне без Болгар яки Казан ханлыгы чорына карага- ‡‡‡‡‡‡‡ Д. А. Хеольсон. Известия о хазарах, буртасах, болгарах. Спб. Рус теленде. 1869 ел. 23 бит. 5 Указатель Казани на 1841 год Рус тепендв 9 бит » Ө. Халит. Бәетләр тикшерү тәҗрибәсеннән. «Совет әдәбияты* журналы. 1934 ел. 6 сан.- 56 бит. ■ К у» м в. ЛЕГЕНДАЛАР ЭЗЕННӘН Тарих мең да сигез йоз дә, Алтмыш өченче ел эчендә— (^Солдат блет!»рс») кайбер ташларында да күп очратабыз: «Тарих тугыз йез кырык тугызда, мөхәррәм аеның еүвэлендә ирде», яки «Тарих тугыз йөз илле икедә ирде кем Чура улы..»28 . Бәетләрдә киң таралган типик башламнарның кабер ташларындагы язулар белән хәрефкәхәреф тәңгәл килүе мондый гыйбарәләр ерак үткәндә, ихтимал, кабер ташларына язу өчен шигырь чыгару практикасы нигезендә формалашканнардыр, дип уйларга этәрә. Ахырдан, күрәсең, алар бәетләргә күчкәннәрдер. Әгәр кабер ташлары үзенчәлекле матди һәйкәл булса, бәетләр һәм халык арасында киң таралган мөнәҗәтләр бабаларыбызның шигъри һәйкәле булган. Аларнв>ң һәр икесе үлгән яки азатлык һәм бәйсезлек өчен көрәштә һәлак булган кешенең истәлеген мәңгеләштерергә хезмәт итә. Кабер ташларындагы язмаларны бәетләрдәге традицион башламнар белән янәшә куеп карау, чагыштыру өчен аларның формалары гына түгел, бәлки эчтәлеге, төп функциясе белән бәйләнешле яңгырашы да мөһим җирлек булып тора. Кабер ташындагы язма үлем, күпчелек очракта бер кешенең үлеме турында сөйли. Күп кенә бәетләрдә дә без шул ук хәлне күрәбез. Тик шуны истән чыгармаска кирәк, бәетләр, бигрәк тә аларның халыклар һәм илләр язмышы турында сөйли торган тарихи пландагы лары, кабер ташларындагы язмалар белән чагыштырганда, киңрәк тарихи-әдәби әһәмияткә ия. Нинди эпитафия (ул хәтта туганнар каберлегенә язылган булса да) дөньяга ил һәм халыклар тормышындагы фаҗигале хәлләр турында сөйли ала! Бу хакта сөйләү өчен фикер һәм образларның эпик киңлеге кирәк. Менә шуңа күрә дә, бәет композициясендәге бары бер элементны бөтен бер кабер ташындагы язу белән чагыштырганда, моның башта мөнәҗәтләргә, аннан, ихтимал, бәетләргә күчкән бер деталь генә икәнен истән чыгармаска кирәк. Ләкин ул бәетләрнең бик борынгы чорда барлыкка килүен раслый торган деталь! Бәетләрнең барлыкка килү дәвере турында фикер йөрткәндә, аларның бик күптән, Болгар дәүләге чорында ук формалаша башлавы турында сөйли торган тагын ике нәрсәне аерып күрсәтергә кирәк. Беренчесе һәм, безнең уебызча, иң мөһиме шул: XVI йөздән безнең чорга жанрның аеруча борынгы үрнәкләре килеп җиткән. Үзләренең форма һәм эчтәлекләре, эстетик сыйфатлары ягыннан бу әсәрләр бәетләрнең гомуми үзенчәлекләрен шактый тулы чагылдыралар. Башкача әйткәндә, алар жанрның тәмам формалашып җиткән үрнәкләре булып торалар. Мондый камил бәетләр жанр әле формалашкан гына чорда туа алмаслар иде. билгеле. Аларның тууы өчен, әгәр шулай әйтергә яраса, мәгълүм бер үсеш тәҗрибәсе соралган. Кызганычка каршы, бәетнең туган көннән XVI йөзгә кадәр үсешен без бары ярдәмчел, икенче дәрәҗәдәге мәгълүматлар буенча гына күз алдына китерә алабыз. Чөнки кулыбызда жанрның формалашу дәверен күрсәтерлек конкрет мисаллар юк. Бүгенге көнгә XVI йөздән дә иртәрәк иҗат ителгән бәетләр килеп җитмәгән, ә XVI йөздә исә алар халык иҗатының тәмам формалашчан бер жанры саналган. Бәетләрнең борынгы дәвердә формалашуын раслый торган икенче дәлил шуннан гыйбарәт, XVI йөздән безнең көннәргә килеп җиткән кайбер бәетләр Казан ханлыгы чорындагы вакыйгаларны түгел, ә Болгар дәүләте чорындагы вакыйгаларны тасвирлаудан башланып китәләр. Безнең чорга килеп җиткән бәетләрнең күбесендә явыз Тимер тарафыннан Болгарның җимерелүе һәм үзәге Казан булган яңа дәүләтнең төзелүе сурәтләнә, ягъни XIII—XIV йөзләрнең илләр һәм халыклар язмышындагы борылыш чоры белән бәйле мөһим тарихи вакыйгалары гәүдәләнә. Беренче мәртәбә К. Насыйриның 1881 елгы календаренда басылган «Казан бәете» яки «Казан тарихы» шундый әсәрләрнең берсе санала. Соңыннан Н. Ф. Катаное аны гарәп шрифтында, академик транскрипция белән рус һәм татар телләрендә кабат чыгара29. Үзенең кыска гына кереш сүзендә Н. Катанов бәетнең язылу вакытына да 28 Г. В. Юсупов. Новые находки эпитафий периода Казанского ханства. «Эпиграфика Востока-. XVI. Рус телендә. 1963 ел. 73—75 битләр. * Н. Ф. Катанов. Исторические песни казанских татар. ИОАИЭ. Рус телендә. XV том. 3 чыгарылыш. 275—292 битләр. туктала: «Насыйровның сүзләренә караганда,—ди ул,—бу шигырь бик күптем язылган һәм ул Казан губернасындагы барлык татарларга таныш икән» Бу әсәрләргә бераз киңрәк тукталган кешеләр —Г. Рәхим белән Г. Газиз. Бәетнең язылу вакыты турында алар шул ук фикерне куәтлиләр: «Теле һәм эчтәлегенә караганда, бу бәетнең шактый борынгы булуы ихтимал» — диләр. Алар фикеремчә, бу әсәрнең авторы руханилар катлавыннан булырга тиеш. Күрәсең, ике дин — хри- ♦ стиан һәм меселман дине — вәкилләрен артык кискен тәстә бер-берсенә каршы кую = шуның белән аңлатыладыр. (Гомумән, урта гасырларда дини карашлардан бетенләй = азат фольклор әсәренең тууын күз алдына китерүе дә читен.) «Казан бәете» шактый зур күләмле әсәр, ул барлыгы 29 куплеттан тора Эчтәлеге » ягыннан да зур гына тарихи чорны иңли. Бу. безнең уебызча. Казан татарлары фольк- а. лорының язылу вакыты шактый тәгәл аныкланган бер эпик үрнәге. Кайбер натурали- г? стик урыннары булуга да карамастан, ул татар халкы тормышындагы мәһим тарихи rj вакыйгаларны ярыйсы ук эзлекле сурәтли һем, халык иҗаты әсәре буларак, үзендә 3 бәетнең иң үзенчәлекле сәнгать чараларын шактый тулы чагылдыра Соңрак тугач ы башка күп кенә бәетләрдәге кебек үк, аның эчтәлеген фаҗигале вакыйгалар тәшкил 4 итә. Барыннан да элек, хикәяләүнең характерын билгеләгән тарихи сәбәпләрне ачык- ♦ ларга тырышып карыйк. Бәет Болгар иленең җимерелүе турындагы хәбәр белей a башлана: ы X Тарих җиде йездв • х Килде Тимер Болгарга, Абдулла хаииың кулыннан Болгар шәһәрен алдын. Й» Строфаның баштагы юллары чынбарлыкта булган реаль вакыйгалардан әллә ни х ерак тормый. Билгеле булганча. Болгарга берничә Тимер һеҗүм итә. «XIII Аәзнең 70 елларында Болгар халкы тагын монгол басып алучыларына каршы күтәрелә .ч Моңа җавап итеп, Алтын Урда ханы Меңге-Тимер эур отряд белән үзенең темиигы Нугайны җибәрә, ул исе рәхимсез чаралар кулланып восстаниене бастыра» †††††††† ‡‡‡‡‡‡‡‡. XIV йсздә Болгар иленә каршы Алтын Урда әмире Булат-Тимер сугыша. 1361 елда ул зур гаскәр белән Болгар дәүләтенә юнәлә. Елъязмалардагы мәгълүматларга караганда, ул Болгар шәһәрен ала, улусларны талый һем бетен Идел юлын үз кулына ала һем, ниһаять. «1391 елда Болгар дәүләте чикләренә Аксак Тимер (Тамерлан) гаскәре якынлаша» . Аксак Тимер Болгарны алгандырмы-юкмы. тет аен билгеле түгел, һәрхәлдә, халык иҗаты есәрләре алган дип раслый. Күп кенә тарихи язмалар да шул хакта сейли, әмма ул әсәрләрдәге Болгар шәһәренең җимерелүе һәм Казанның тезелүе турындагы күп кенә мәгълүматлар халык легендаларыннан һәм риваятьләрдән алынган. Н. Исәнбәтнең «Татар халык мәкальләре» (1 том. 322 бит) җыентыгында Болгарны нәкъ менә Тимер җимерүе турында сейли торган бер мәвәк тә бар Ләкин әлеге бәеттә кайсы Тимер турында сүз баруын әйтүе кыен. Бәетнең тексты бу сорауга анык кына җавап бирми Бәетнең башында «җиде йезәнче еллар» турьмда сүз бара, бу XIV йәэләргә туры киле. Алга таба Абдулла ханның ике улы тарафыннан салынган Казан шәһәренең «ике йез алтмыш ике ел...» буе меселманнар кулында булуы хәбәр ителә. Димәк. Болгар шәһәре Тимер тарафыннан XIII йезнең ахырында җимерелгән һәм якынча шул чорларда ук Казан шәһәренә нигез салынган булып чыга. Бу версия буенча хәкем йертсек. бәеттә сүз нәкъ менә XIII йозноң ахырында Болгар иленә һеҗүм иткән Мәңге-Тимер гаскәрләре турында бара дип әйтергә мәм- кин булыр иде. Ләкин бәетнең тексты алай хәкем йертерге нигез бирми, чонки, алда бер тапкыр әйтелгәнчә, әсәрнең башында XIV йәздеге е берничә юлдан соң XIII йездәго вакыйгалар турында сүз бара*. Бәетнең тарихи җирлеге турындагы 1 Шунда ук. • Г рәхим, Г Газиз. Татар әдәбияты тарихы Казан 1925 ел 140 бит 1 AIV иезде. • История Татарской АССР Рус телендә. Казан. 1968 ел. 65 биг • История Татарской АССР. Рус теленде. Казан 1968 ал 66 бит ‡‡‡‡‡‡‡‡ Бу мәсьәләгә, башка бәетләр уңае белән, соңрак тукталырбыз 163 п» мосьәләгә Бслгар шәһәрен Тимер «Абдулла хан кулыннан алдыя» дигән юллар яктылык сирпергә мөмкин. Төрле тарихи язмаларда китерелгән куп сачлы легендаларда һәм риваятьләрдә, әлеге бәеттәге кебек үк. Болгар шәһәрен Тимер Абдулла хан кулыннан ала, соңгысының Алимбәк һәм Алтынбәк исемле ике улы кала диелә. Алар Болгардан төньякка таба качып китәргә һәм яңа кала тәзергә мәҗбүр булалар, аны, үзе утырган елга исеменнән чыгып. Казан дип йөртә башлыйлар. Яшь ягыннан өлкән булганлыктан, яңа төзелгән ханлыкның башына, гадәт б/енча, Алимбәк утыра. Бик күп язмаларда кабатлана торган бу мәгълүматлар легенда тәсе алганнар һәм һәр очракта тагын да ышанычлырак материаллар: тогәл документлар яки археология, нумизматика мәгълүматлары белән расланмыйлар. Ачыкланган кадәресе шул: Казаңда ' Алимбәк исемле (башка чыганаклар буенча Азизхан) князь яки патша» була, ул 1445 елда Алтын Урда ханы Олуг Мөхәммәт тарафыннан үтертелә §§§§§§§§. Алга таба бәет Казанның Ядкәр хан кулыннан русларга күчүе турында сөйли. Чыннан да, 1552 елның 2 октябреннән Казан шәһәре җимерелгәнгә кадәр анда хан булып Астрахань патшасының улы Ядкәр утыра. Казанда ул бии аз патшалык итә. 1551 елның ахырында тәхеткә утыра, ә 1552 елда инда Казан алына. Шулай булгач. Казан тарихында Ядкәр нинди дә булса җитди эз калдыра алматан, билгеле. Инде бәеттә нәкъ менә ул мактала икән, моны Казан алынган чакта аның хан булып утыруы һәм Иван IV кулына нәкъ менә аның әсир төшүе белән генә аңлатырга мөмкин. Шулай да бәет тарихи вакыйгаларны бераз бутый. Анда «тугыз йөздә җиденче елда- ягъни 1550 елда Ядкәр бу дөньядан китә диелә. Чынлыкта исә Ядкәр Иван IV гә әсирлеккә эләгә, аны Мәскәүгә җибәреп чукындыралар һәм СиМеон дигән исем кушалар. 1565 елда гына шунда үлә'. Бәетнең шуннан соңгы вакыйгалары күбрәк легенда характерында. Имеш, Ядкәр үлгәннән соң аның ир туганнары ягыннан варислар калмый. Аптырагач, Ядкәрнең 9 яшьлек кызына хак булырга тәкъдим ясыйлар. Ләкин ул: «Шул хәтле ирләр бул- танда. мин нигә хан булыйм», дип баш тарга. Кыз үз-үзен үтерә. Хан нәселеннән бердәнбер кеше булып, русларга әсир төшкән Шаһгали кала. Бик күп акча бәрабәренә аны әсирлектән коткаралар һәм тәхеткә утырталар. Шаһгалинең тәхеткә уг ыруын бәет шулай аңлата. Билгеле булганча, Шаһгали — Казан тәхетенә берничә мәртәбә утырган кеше. Тик Казантың бәйсезлеген саклап калуда ул зур роль уйный алмый. Әгәр ханлык җимерелгәннән, соң иҗат ителгән бәеттә Шаһгали начар кеше буларак сурәтләнә икән, моңа һич гаҗәпләнмәскә кирәк. Алай гына да түгел, тарихи дөреслеккә тәңгәл килгәнчә, бәет аны бернигә яраксыз, принципсыз кеше игеп бирә. Әсәрдә шәһәрне геройларча саклаучы Чура батыр образына зур урын бирелә. Бәеттә ул алла бәндәсе, дәрвиш итеп күрсәтелә, бу нәрсә тагын бер мәртәбә аны иҗат итүдә руханилар катнашуы турында сөйли. Әмма бу геройның тарихи прототибы булганмы-кэкмы, әйтүе кыен. Билгеле булганча, Казанның дәрәҗәле кешеләре apart нда Мәскәү тарафдарлары группасының актив эшлеклеләреннән Чура Нарыков дигән кеше була. Тик ул, Кырым тарафдарларына каршы фетнәдә катнашуда гаепләнеп, 1547 елда Сафа-Гәрәй тарафыннан үтергелә. ьу аның үз чорының алдынгы карашлы кешесе булуы турында сөйли. Билгеле, ул бәеттә сурәтләнгән Чура батыр- ■ с ң бердәнбер прототибы була алмый. Сәбәбе бик гади, Казан алынган чорда ул күптән үлгән була. Аннан соң, әгәр Чура Нарыков бәет героеның бердәнбер прототибы булса, бу әсәрнең аерым строфаларындагы фикерләр белән дә каршылыкка к.;рер иде. Чөнки бит Ядкәр (ә бәеттә ул уңай яктан характерлана) Мәскәү грулпировкасы яклы кеше, ягъни Чура Нарыков тарафдары булмый. Башкача әйткәндә, капма-каршы группировка вәкилләре асылда бер үк төсле бәяләнә булып чыга. Бу Чура образының прототибы бер Нарыков кына булмаган, аның тууы ниндидер бик мөһим башка факторлар белән бәйләнгән дип уйларга юл калдыра. Бәеттә халыкның милли мөстәкыйльлеге идеясе ярыйсы ук тулы чагыла, һәм бу идея барыннан да бигрәк Чура образында гәүдәләнә. Әгәр шулай икән, без аның прототибын шул §§§§§§§§ История Татарской АССР 69 бит. • История 1атарской АССР. 93 бит. • К. Маркс, Ф Энгельс- Сочинение. Рус телендә 2 басма 7 том 360 бит > В И Ленин. Сочинения Рус телендә II том 520 бит I эпохада яшәгән тарихи шәхесләр арасыннан эзләү белән генә чикләнеп калмаска, э мәсьолә-ә күп мәртәбә киңрәк позициядән торып якын килергә тиешбез Мәсьәләгә шул рәвешчә якын килеп, тагын бер мэр әбә беепеге Ч^ра образының да. тарихи шәхес булган Чура Нарыковиың да чорнын прогрессив идеяләрен алга серүчеләо икәнлегенә басым ясыйк. Теләсә нинди деспотизмны дошман күргән халык массалары аңа каршы көрәшнең зарури булуын да аңлаганнар һәм деспотизмга каршы ********* чыккан кешеләрнең һәммәсе дә аларда хуплау һәм тет.әктәшлеэ тапкан Әмма азат- Е лык һәм бәйсезлек өчен көрәшүчеләрнең героик образын тудыру эчен конкрет = тарихи вакыйгаларга мөрәҗәгать итү генә җитмәгән. Чөнки ул вакыйгалардагы һәммә 3 нәрсә дә гади кешеләргә аңлашылып бетмәгән. Менә шул чагында инде, күрәсең. һ халык массалары үзләренең бай элик традицияләренә мөрәҗәгать иткәннәр Ь Ил һәм халык бәйсезлеген яклап кэрәшкән эпик Чура батыр турындагы дастан г күп төрки халыклар иҗатында бар. Җитмәсә, ул дастаннардагы Чураның да әтисе rj Нарык исемле була Ихтимал, әсәрнең тел идеясен мөмкин кадәр ачыграк чагылдыру _j очен, тарихи бәет төрки дөньяда шактый киң таралган әлеге образны Файдалангач- a дыр. Шул рәвешчә, бәеттә, бер яктан, алдынгы тарихи шәхес, икенче яктан, халык ның эпик традицияләренә нигезләнгән әдәби образ гаҗәеп кызык төстә бергә ♦ кушылалар. Безнең уебызча, бәеттә героик төстә идеаллашгырылып бирелгән Чура = образының асылын бары шулай гына аңлатырга момкии. Инде бәетләрдә, әдәби принцип буларак, борын, ы эпик традицияләрне фейдала- — нуга килгәндә, шуны әйтергә кирәк: без тикшерә торган бәет мондый харак1ердагы = бердәнбер мисал түгел. «Ханәкә солтан» бәетендәге төп образны иҗат итүдә, мэеә- — лән, башка терки халыкларның эпик традицияләре киң файдаланыла. Шул (зәоешчә. без тикшерә торган «Казан бәете» Идел буе татарлары тормышындагы зур бер дәвергә хас—Болгар дәүләтенең җимерелүеннән алып Казанның и һәм Каэан ханлыгының рус дәүләтенә кушылуына кадәр булган — меһим тарихи ~ вакыйгаларга багышланган. Бәет болгар-тагар тезелешендәге аеруча киеренке һәм < мөһим тарихи вакыйгаларга бай ике моментны чагылдыра. Шуңа күрә ул гКаза- & тарихы» яки «Казан бәете» дип атала да. Бәетнең барлыкка килүе, күрәсең, XVI йөзгә карыйдыр Ченки тарихи дата һәм вакыйгаларны терпечә бутау аның бераз соңрак, аакыйгаларнь ң кайнарлыгы сүрелә тошкоч язылуы яки. иң доресе әсәрнең ахырдан күп кенә үзгәрешләргә дучар булуы турында сөйли. Бәеттә ике диннең бер-беренә капма-каршы куелуын да әйтел узган идек Кә> эанның бәйсезлеге өчен керәш бер үк вакытта дини көрәш тә була. Ул чектагы вакыйгаларга Каэан халкыннан башкача мөнәсәбәт көтү беркатлылык булыр иде. Аг.ай гына да түгел, бу марксизм тәгълиматының урта гасырлардагы күп тарихи аакый>апар очен дин пәрдәсенә төренгән булу хас, дигән өйрәтмәсенә үк каршы килер иде XVI йөздәге сугышлар турында сөйләп. Ф Энгельс: «XVI йөзнең дини дип йер>е .>» сугышлары вакытында да сүз. барыннан да бигрәк, аерым сыйныфларның магериэль мәнфәгатьләре турында бара, алар шулай ук сыйнфый сугышлар иде Әгәр ул чагында бу сугыш дини пәрдә астында барган икән ә-ор аерым сыйныфларның < фәгатьләре. таләп һәм ихтыяҗлары дини пәрдә артына яшеренгән булган икән, бу оле һич кенә дә эшнең асылын үзгәртми һәм заманның үзенчәлекле шартлары белән җиңел аңлатыла1—дип язды. Бераз соңрак шул ук хакта В И. Ленин да аза- «Сәяси протестның дини пәрдә аша чагылуы бер Россия очен генә түгел, үсешнең мәгълүм бер стадиясендә барлык халыклар өчен хас күренеш- XV—XVI йөзләрдәге бәетләргә бәя биргәндә без марксистик-ленинчыл методологиянең менә шушы принципиаль өйрәтмәсенә таянырга тиеш. Шул очракта гына без «ларның әһәмиетеи дөрес бәяли алачакбыз. Шул еллардагы вакыйгаларның аерым эпизодларын Н. Ф. Катонов тарафыннан «Шаһгали ханның вәзирләре хакында чыгарган йыруы» дигән исем болән басылган икенче бер бәеттә дә очратырга момкии ********* Н. Ф. Катанов. Исторические песни- 305—306 битләр. Дус, дус дигәнем Дус тугел икәнсез; Дус дип җөргәнем Бар да дошман икәнсез. Шаһгали Казан тәхетенә өч мәртәбә утыра һәм өчесендә дә тәхетне ташлап качарга мәҗбүр була. Чөнки аны халык яратмый. Шаһгалигә XVII йөз сәяхәтчесе Адам Опеарий ифрат Тулы характеристика биреп калдырган: «Гыштан караганда, ул салынып торган зур колаклы, зур табак битле, юан, кыска аяклы һәм озын, кәкре табанлы ямьсез бер кеше иде,— ди Олеарий.— Менә шушы кешегә алар буйсынырга һәм ясак түләргә тиеш. Бу нәрсә Казан татарларын бик тә гарьләндерә иде» '. Шаһга- линең эчке дөньясы да Олеарий тасвирлаган тышкы кыяфәтенә тәңгәл килеп торган. Әгәр бөтен якыннары Шаһгалигә хыянәт иткәннәр икән (бәеттә сүз нәкъ шул турыда бара), бу бик аңлашыла. Тарихи шәхес буларак. Шаһгали халык арасында үзе турында бәет таралуга исәп тота алмаган. Күрәсең, артык зур да, сәнгатьчә эшләнеше әллә ни югары да булмаган бу бәетне Шаһгали үзе яки аның якыннарыннан кем дә булса чыгаргандыр. Казан ханлыгының рус дәүләтенә кушылуына каршы булган кешеләрнең милли хисләрендә уйнап, бәет авторы спекулятив алымнарга мөрәҗәгать итә. Шул чор вакыйгаларына бәйле тарихи эчтәлекле бәетләрнең тагын берсе — «Мөхәммәт Әмин ханның Аксак Тимер хакында чыгарган йыруы» дип атала. Беренче мәртәбә ул М. Хөсәеновның 1883 елда чыккан «Болгар тарихы»нда басыла. М. Хөсәе- нов аны Казан ханы Мөхәммәт Әминнең төрек телендә язылган «Гыйкаб» («Җәза») исемле китабыннан алганлыгын әйтә. Г. Рәхим һәм Г. Газиз, «Татар әдәбияты тарихы» китапларында әлеге мәсьәләгә тукталып, Мөхәммәт Әмин шагыйрь булгандырмы-юкмы, ул «Җәза» исемле поэма язгандырмы-юкмы. бу хакта берни дә әйтә алмыйбыз, диләр. XV йөзнең ахырында, XVI йөзнең башларында яшәгән Мөхәммәт Әмин, ихтимал, чыннан да, шагыйрь булгандыр. 1968 елда чыккан «Татарстан АССР тарихында» ул XV йөзнең ахырында, XVI йөзнең башындагы күренекле шагыйрьләр рәтеннән санала (96 бит). Әгәр чыннан да шулай икән, без борынгы чорда ук бәет язма әдәбият белән тыгыз элемтәдә үскән дип әйтә алабыз. Мөхәммәт Әмин Казанда патшалык итә. Ә бәет Тимерләнкнең Болгарга һөҗүме турында сөйли. Тимерләңк Болгарга һөҗүм иткән, моның Мөхәммәт идарә иткәндә мөстәкыйль дәүләт булып яшәгән Казан ханлыгына ни катнашы бәр? Бу сорауга бәетнең үзендә җавап юк. Күрәсең, биредә сүз бик ерак заманда, Болгар иле кайсыдыр Тимер тарафыннан чыннан да җимерелгәч чорлар турында барадыр. Г. Рәхим белән Г. Газиз, тел үзенчәлекләреннән һәм анда төрек сүзләре күп кулланудан чыгып, бәетне соңрак чорда туган әсәр дип саныйлар. Безнең уебызча, бу бәет тә, «Казан бәете» дә бер үк чор җимешләре, чөнки икесендә дә бер үк тарихи вакыйга турында сүз бара. Эчтәлеге буенча зуррак вакыйганы иңләгән «Казан бәете»ннән аермалы буларак, «Мөхәммәт Әмин ханның Аксак Тимер хакында чыгарган йыруыпнда Тимернең Болгарны басып алуы турында гына сөйләнә. Бәет Тимерләңкнең басып алу политикасын кискен фаш итә һәм аның өстенә нәгърәләр яудыра: Чыкты һиҗрәттән җиде йоз илледә. Төште хараплык, зилзилә галәмгә. Үзе аксак, акыллы ахмак, фетнәдар Золымны изһа кылды һәр җирдә. Бәет Тимернең Болгарны җимерүе, аның ерткычлыклары, күп галимнәрнең һәм югары дәрәҗәле дин әһелләренең һәлак булуы турында сөйли. Алда тикшерелгән башка бәетләр кебек үк, бу бәет тә мөселман руханилары исеменнән язылган һәм Тимерне теге дөнья, андагы җәзалар белән куркыта. Фольклор әсәрләрендә — күп санлы легендаларда һәм риваятьләрдә — Тимерләрнең исемен бутап йөртү күренешен та1 Адәм Олеарий. Описание путешествия в Московию и через Московию в Пер» сию и обратно. Спб. Рус телендә. 1906 ел. 370 биг. рихчылар түбәндәгем» аңлата: «Халык арасында таралган легенда Тимерләңкие, татарлар аны Аксак Тимер дип йөриләр, икенче бер яулап алучы белән, 1391 елда Болгарны җимергән БулатТимер белен бутап йөртәләр» 1 Күрәсең, Булат-Тимер шактый энергияле дәүләт эшлеклесе булгандыр. Мәсәлән, «Булат-Тимер Болгар белән идарә иткәндә, Болгар князьлегендәге экономик һәм политик тормышның кайнап, герләп торуы»3 ачыкланды. Болгарны талаган Булат-Тимер исеме, күрәсең, соңрак бетен ††††††††† ‡‡‡‡‡‡‡‡‡ Шәрык дөньясында рәхимсез яулап алучы буларак даны чыккан Аксак Тимер исеме = белен алыштырылтандыр. Югарыда әйтелгәнчә, XIV йезд» Тимерләңк гаскәрләре = Болгар җиренә дә басып керә, моның да билгеле бер тәэсире булгандыр, мегаен. “ Кайбер тарихчылар, Болгар шәһәрен Тимерләңк алган дип тә уйлыйлар’ Шул реп вешчә, бәетнең теп герое Аксак Тимер булып чыга, авторның бетен каргышлары аңа х каршы юнәлдерелгән, Болай мөселманлыкны саклау рухы белән сугарылган булса да, асылда ул рәхимсез яулап алучыга каршы язылган. Бәеттә тасвирланган факт- ларның объектив нәтиҗәсе буларак килеп чыккан бәйсезлек һәм азатлык әчеи кереш ы идеясе аны татар халык иҗатының кызыклы истәлекләре белән бер рәткә куя. - • • ы X Мәкаләдә кузгатылган мәсьәләләрне йомгаклар алдыннан жанрның тууы һәм т формалашуы өчен уңдырышлы җирлек хезмәтен үтәгән, халыкиың борынгы элик = традицияләре турындагы мәсьәләгә ачыклык кертерлек тагын бер әсәргә туктала- - быз. Сүз бу жанрдагы бетем әсәрләр арасыннан аерылыбрак торган, әмма баштан в. ахырга кадэо бары тик легенда характерындагы вакыйгаларга нигезләнгән әсәр * турында бара. Без татар халкы яшәгән һәр җирдә очрый торган иң популяр һем киң х таралган, күп тапкырлар басылып чыккан «Сак-Сок» бәеге»н күздә тотабыз. Чама “ билән аны XVII—XVIII йөзләрдә иҗат ителгән әсәр дип була Әдәби яктан ифрат < камил эшләнгән бәет, үзе нигезләнгән легенда кебек үк •. ике баланың әтиләре әйдә 9 югында, сүз тыңламаган ечен, әниләренең каргышына дучар булуы хакында сөйли: Җимләр ташыйдыр кошлар басудан. ©миләренең каргышы шул хәтле кечле була, балалар шунда ук Сак һәм Соя дигән мифик кошларга әйләнәләр һәм очып китәләр: Ишек алдында җиктем кара ат, Әнкәй каргагач, яралды канат. Агачка кунгач, язылды канат. Икәүләп бергә очтык шул сәгать. Өйгә кайткач, әтиләре балаларын сорый. Әниләре ис», елый-өлый. әлеге хәлне сөйләп бирә Шул кеннон башлап. Сак белән Сок. бер берләрен күрмичә, кара урманда яшәргә тиешләр, чөнки әниләренең каргышы шундый: Кавышабыз дигәч хәзер таң ата. ' Материалы по истории Татарии Рус телендә, 1 чыгарылыш Казан. 1948. 213 бит. 3 История Татарской АССР. 66 бит ’ А. Н Смирное. Волжские булгары Рус телендә Мөскеү 1951 ел 63 бит ‡‡‡‡‡‡‡‡‡ М Васильев Памятники татарской народной словесности. Казан 1’24 ел. 45 биг. Әнкәй каргады безне ачудан. Эйгән кибәнне җилләр тарата. Бәеттән күренгәнчә, яктыда балалар бер-берсе белән очраша алмыйлар. Алар шулай ук әтиәниләре белән дә очраша алмыйлар. Бу хәлне күреп, әниләре елый, т.ә.ии соң инде, берни дә эшли алмый. Гомер-гомергә алар аерым яшәргә тиешләр: Урман эчендә кошлар сайрыйдыр. Кошлар эчендә Сак Сок егълыйдыр. Бу әсәрнең тарихи җирлеге һәм барлыкка килү вакыты турында ни дә булса әйтүе кыен. Башка бәетләрдән «Сак-Сок» эчтәлегенең оригинальлеге, үзендә мифология элементларының мул булуы белән аерылып тора. Татар мифологиясендәге персонажлар арасында Сак белән Сок дигән мифик кошлар булгандырмы-юктырмы, кызганычка каршы, бу хакта без берни дә белмибез. Бәет бар, булган дип раслый. Анда: «Әнкәй каргады Сак-Сок булсын дип», дигән сүзләр бар. Әчисе каргаган балалар үзара бер дә очраша алмый торган Сак белән Сок исемле кошха әвереләләр дигән ышану яшәгәндер. Ихтимал. Сак белән Сок турындагы миф әлеге бәеткә бәйсез рәвештә яшәгәндер. Татар телендә ‘'Сак-Сок кебек яшәү» дигән тәгъбир бар. Ул аерым яшәүне белдерә. Халык җырларында: «Сак белән Сок диләр инде менә безнең кебеккә» шикелле юллар очрый. Җырлардагы Сак-Сок образларының, идиоматик әйләнмәләрнең, алар турындагы легендаларның нигезендә бәет яткандыр дип уйларга мөмкин. Бәет ИСЕ. үз чиратында, мифология белән бәйләнешле ниндидер ышанулар җирлегендә туган булырга тиеш. Мәсьәләгә бу күзлектән караганда, «Сак-Сок бәетевнең X. Ярминең йәегләр» җыентыгында «Аңлатмалар» бүлегендә (338—339 битләр) басылган варианты бик кызыклы. Анда әкияткә хас чалымнар бар. Бер кешенең игезәк баласы була. Алар аерылмас дус булалар, бергә уйныйлар, бергә ашыйлар, бергә йоклыйлар. Әтиләре аларны бик яра-а, аларга карата һәрвакыт яхшы мөгамәләдә була. Ләкин әниләре балаларны яратмый, гел орышып тора. Шулай бервакыт, уйнап күңелләре булганнан соң, игезәкләр кич кенә өйгә кайтып керәләр. Әниләре аларны төн буе каргап чыга. Иртән бер-берсенә карыйлар да гаҗәпләнеп калалар, икесе дә кошка әверелгәннәр. Бу хәлгә әтиләре нишләргә белми. Бу эше өчен әниләре дә үкенә башлый, ләкин соң инде— Эчтәлегенә караганда, бу иң борынгы вариант булырга тиеш. Алай гына да түгел, бу вариант нигезендә үз үсешенең башлангыч чорында бәет таянган борынгы эпик традицияләр турындагы мөһим бер нәтиҗәгә килергә мөмкин. «Сак-Сок бәете» жанрының барлыкка килү һәм формалашуында, без «Казан тарихы» бәетен тикшерсә "дә күреп узганча, язма әдәбият һәм героикэпик традицияләр генә түгел, әкияти, мифологик традицияләрнең дә билгеле бер роль уйнауларын күрәбез. Ю-арь да тикшерелгән әсәрләрнең гомуми характерына тукталып шуны әйтергә мөмкин, ул әсәрләр жанрның беренче чордагы үсешен күзалларга һәм аларның күл кенә мөһим үзенчәлекләрен (бәетләрдәге эчтәлекнең тарихи чынбарлык вакыйгаларына мөнәсәбәтен, бәетләрнең төрле халыклар фольклорындагы эпик традицияләр һәм халык иҗатының башка жанрлары белән үзара меиәсәбәтен) ачыкларга мөмкинлек бирәләр Югарыда китерелгән мәгълүматлар күрсәткәнчә, XV— XVI йөзләрдәге бәетләр, бигрәк тә «Казан тарихы» һәм «Ханәкә солтан бәете», органик төстә төрки халыклар фольклорының гомуми эпик традицияләренә барып тоташалар, гүя ки аларның аерылмас бер өлешен тәшкил итәләр. Инде аларның конкрет эчтәлегенә килгәндә, мәсьәләнең ул ягы, һичшиксез, татар ханлыгының тарихи язмышы белән бәйләнгән. Тикшерелгән әсәрләр бәетләрдә нинди характердагы вакыйгалар тасвирлануын ачыкларга мөмкинлек бирә. Жанрның үсеш юлын өстэн-өстән генә күзәтеп чыкканда да, бәетләр — фолеклорның татар халкының социаль-политик тарихы болан аеруча тыгыз бәйләнгән жанры дип әйтергә мөмкинлек бирә. (Ләкин шул нәрсәне искәртеп китик, жанрның сурәтләү объекты, бигрәк тә тормыш-көнкүреш бәетләрен күздә тотсак, моның белән генә чикләнми.) Бәет эчтәлегенең халыкның социаль-по литии тарихы белән тыгыз бәйләнгән булуы аның эчтәлек Һәм форма тезелешемдәге үзенчәлекләрне дә билгели. Беек Октябрь резолюциясенә кадәр татар халкы фаҗига артыннан фаҗига кичереп тора (Болгар җирләре-сң монголлар һәм Тимерләнм тарафыннан яулап алынуы, берничә мәртәбә дәүләтнең башкаласы (Болгар. Биләр) җимерелү, царизмчың колонизаторлык политикасы, крестьяннарның һәм эшчеләрнең помещик һәм капиталистларга каршы чы-ыш ларын кан белән бастыру һ б) бәетләрдә шул ук хәлләр һәм вакыйгалар хакында сөйләнә. Күп кенә бәеләр-ең нигезендә ят- кан шундый фаҗигал? авыр, драматик хәлләр анардагы хикәяләү тонының да. халыкның лиро-эпик әсәрләрендәге эмоциональ яңгырашның характерын да билгели. Бәетләр халык иҗатының фаҗигале характердагы тарихи вакыйгалар аеруча ачык һәм тулы чагылган теп жанры. Эчтәлекнең шундый үзенчәлеге үзенә лаек форманы да таләп итә: кабер ташы язуларын хәтерләтә торган бептөсле. катып калган башлам, һәлакәткә очраган кеше яки кешеләр, кайбер очракта үлгән кеше исеменнән алып барыла торган хикәяләү, бәхетсез язмыштан зарлану, туганнар һәм якыннар белән хушлашу рәвешендәге бертөсле бетем, трагик яки драматик характерда-ы тел-стиль алымнары һ. б. Жанрның борынгы чорга каравы һәм аның аеруча искә үрнәкләре турындагы еәйлеигән сүзләргә йомгак ясап, шуны «итәргә кирәк- безнең уебызча, бәетләрнең барлыкка килү, туу вакыты Болггр дәүләте чорына кчрьй Q мзионың тәмам форм», лашып җитуе, күрәсең, Казан ханлыгы чорына туры киләдер Безнең көннәргә хәтле килеп җиткән бәетләрдә халык иҗатының шактый борынгы героик-эпик һәм әкняти- мифолоГик тродицияләро йогынтысы ачык сизелү дә шул турыда сойли