БЕЗ .ТЕАТР. УЙНЫЙБЫЗМЫ?

Моннам иис ел элек Татарстан язучылар союзы балалар әдәбиятына багышлап махсус җыелыш уздырган иде Ул җыелышта башка жанрлар белем берраггои, балалар драматургиясе турында да суз барды Кызганычка каршы, аяыз тутырып сойләрлек уңышларыбыз юк иде, күбрәк зарланырга туры килде Балалар драматургиясен» күз салсак бүгеи до хәлнең алло ни үзгәрмәгенен күрәбез Ул һаман да злеккоге урынында — бүген жанрлар әдәбият мәйданында тул типкендә, чит- танрәк карап тора Нилектән олай? Сәбәбе нидә’ Бу кечкенә мәкаләдә мин балалар драматургиясенә тепле диагноз куарга, аңа мен» шундый дарулар эчертегез дип рецепт язарга җыенмыйм Тик шушы жанрга хәерхаһ бер кеше буларак, эчне пошырып нертэн кайбер мәсьәләләргә ген» тукталып узарга телим Сүзне саннардан башлыйк. Соңгы ллгы-җиде ел эчендо унбишләп авторның балаларга адресланган иллеләп драма әсәре день я курган Карал торышка бу аз түгел. Әмма шул илле исәбенә бер пердело пьесалар, скетчлар, интермедияләр да кергәнен исәпкә алсак, алло ни күп те тут ел. Кызганычка каршы, шул азның да шактые пешеп җитмәгән түбен сыйфатлы әсәрләр Алар бүгенге кен таләпләренә җл вап бире алмыйлар Ten җитешсезлекләрнең берсе. минемчә бүгенге балаларга, замана балаларына әйтерлек яңа сүзебез, уз сүзебез булмауда, тема тарлыгыннан котыла алмауда Еллар буе бер почмакта биибез иске кәйгә биибез Шуның нәтиҗәсендә бертәсле—итезек пьесалар туа теләсәи-теләмәсәк те штамп барлыкка киле Бүгенге балалар драматургиясендә иң киң таралган темаларның берсе — дуслык темасы Тегеләй дә әйләндерәбез дуслыкны, болан да әйләндерәбез. Хәлбуки, әллә иәичәи Әйтелгән фикерләрне кабатлаудан вәгазь укудан уза алмыйбыз. Билгеле, олконнәр әдәбиятында мәхәббәт мәңгелек тема булган кебек, балалар әде- биятында дуслык та мәңгелек темаларның берсе. Ләкин без аны киңәйтергә. фәлсәфи югарылыкка күтәрергә омтылмыйбыз. Заман үзгәрә, кешеләр үзгәрә дибез, ләкин әлеге кешеләр исәбенә ни ечеидер балаларны кертергә онытабыз Алар да үзгәрә бит картлар әйтмешли җиде класс бетерел туе лар Безне я олы яшьтәге мәктәп бапе- ларына багышланган пьесаларыбызда исә дүрт-биш яшьлек балалар арасында буяе торган дуслык сурәтләнә -Уенчык оетканыңны дустыңа сылтама», «дустыңның начар гадәтен яшәреп калдырма» кебекләр. Шулай ук "хезмәт сой намуслы, веҗданлы, тәртипле тыйнак бул, алдашма» дигән вәгазьләр дә вакланып бирелә, пьесадан пьесага күчеп йәри Әгәр Шамил Рәкыипоеның Фаикъ исемле звено вожатые -Пионер уя намуслы була һәрвакыт, һәр җирдә», дип әйтә икон, Идият Абдуловның укытучысы: М лар» дигән өч пәрдәлек пьесасын алыйк. Пионерлар сыер фермасын шефлыкка алырга булалар. Артта өстерәлгән ферма, алар килеп булышуга, алга сикерә, ал да гөл була. Кире Хикмәтулла шунда ук уңай якка борыла. Ялкау кыз Фәүзия ялкаулыгыннан ваз кичә, тәүбә итә. Пьеса дәвам итә, тезәлеп барган Фәүзия тагын ялгыша: сыерларын ташлап шәһәргә китәргә җыена, чемоданнарын күтәреп машинага утыра. Шул чак пионерлар йөгереп килеп: «Син сава торган сыерның шундый матур бозавы бар, шуны ничек ташлап китәсең». дип әйтәләр. Фәүзия эри дә төшә. Бозавым белән саубуллашып чыгыйм дип фермага кереп китә дә шуннан торып кала. Шәһәр турында уйламый да. Билгеле, мондый «наивность»ка укучы ышанмый. Хәер, автор да бит укучыга ышанмый, аны бишек баласына саный, катлаулырак итеп язсам аңламас, дип курка. Мондый мисалларны башка пьесалардан да шактый китерергә мөмкин. Кем белә, бәлки, шушы «наивность», укучыңа ышанмау безнең темаларны арзанайта, ваклыйдыр да. Ләкин драматурглар онытмасыннар иде: балалар бездән акыллырак. Бу — күптән билгеле хакыйкать. Әдәби осталык турында берничә сүз. Әдәби осталык дигәндә мин драматургның осталыгын күз алдында тотам. Әллә миңа гына шулай тоела, нигәдер кайберәүләр өчен пьеса язу бездә җиңел эшкә санала. Ни өчендер алар ике, өч кешене (балалар өчен язганда — аю белән бүрене) очраштырып сөйләштерүне пьеса язу дип уйлыйлар. һәр жанрныкы кебек, драма әсәренең дә үзенчәлеге бар. Әмма кайбер иптәшләр шушы аксиоманы онытып җибәрәләр бугай. Иң өстә яткан мисалны алыйк. Әгәр язылачак әсәреңне пьеса дип атыйсың икән, син сәхнәнең элементар законнарын белергә тиешсең. «Пионер сәхнәсе»нең өченче санында Рифкат Исмәгыйловның «Еллар үткәч...» исемле бәләкәй пьесасы басылган. Сигез битле бу әйбер ике күренеш һәм прологтан тора. Ниләр генә юк анда?!. Прологта: «Авыл, янган һәм җимерелгән йортлар тирәсендә окоплар», «фашистлар оборонасы». Күренешләрдә: болдырлы өй, рәшәткәле алма бакчасы. Прологтагы 19 яшьлек солдат күренешләрдә өлкән яшьтәге абзыйга әйләнә. Уннан артык катнашучы. Сәхнәдә ничек уйнамак кирәк бу әйберне? һич башыма сыйдыра алмыйм. Яки балалар өчен күп әйберләр язган, ка- лынкәлын китаплар чыгарган Җәвад Тәр- «Колхоз милкенә кул салу, ялганлау, гаебеңне яшерү — бик начар эш», ди. Миргалим Харисовның дружина советы председателе шуңа өстәп: «Данны урлап алып кына булмый. Бу — пионер намусына тап төшерә». дип куя. Боларны бит хәзер пионерлар гына түгел, октябрятлар да белә. Нигә шушы тапталган хакыйкатьне әйтер өчен генә пьеса язарга? Ныклап уйлаганда, бәлки, шул ук фикерләрне икенче төрлерәк, бүгенге укучының йөрәге кабул итәрлек, әдәбирәк иттереп әйтеп буладыр. Әнә Әхсән Баянов үзенең «Васыять» исемле драматик поэмасында андый юлны тапкан бит. Антыңа турылыклы бул, дип коры сүз кычкырттырмаган, шул фикерне образлы итеп әйтә алган, һәм шуңа күрә әсәр истә кала. Хәер, анда да пионер вожатые килеп чыгып: «Куркакларга, ялагайга — иң зур хурлык!» — дип әйтмичә түзә алмый. Күрәсең, кирәксә-кирәкмәсә дә лозунг ташлау, күптән билгеле нәрсәләрне каткат туку безнең каныбызга сеңгән. Тырышыптырмашып шуны балаларга йоктырабыз. Нәтиҗәдә, редакцияләргә балалар кулы белән язылган җансыз пьесалар, шигырьләр һәм хикәяләр агыла. Димәк, тема сайлаганда, укучыларга таныш, тапталган темалардан качарга, аларның «башын бутарлык», уйландыра торганнарын табарга тырышырга кирәктер. Иске темаларга тотынган очракта да аны ачып бирүнең яңа формаларын эзләргәдер. Ул укытучының: «Гали, класста тәртип бозарга ярамый», дип әйтүеннән бераз гына аерылып торсын иде. Бер уңайдан, балалар драматургиясендә «наивность» дигән нәрсәгә тукталып үтмәкче булам. «Наивностьины ничегрәк тәрҗемә итәргә белмәдем. «Русча-татарча сүзлекятә күп төрле мәгънәсе аңлатылган. Иң ошаганы «балаларча фикер йөртү» дигәне булса да, ул да мин теләгән мәгънәне бирми. Мисал китереп карыйк. Шамил Рәкыйпов- ның шактый ук уңышлы язылган «Шамакай килә» пьесасында хәйлә, мәкер, әләк, көнчелек, иренчәк дигән әшәке көчләр кешеләрне аздыру турында хыялланалар. Хаттабын картны алдап, куәт җыеп алалар да эшкә тотыналар, һәм зуп-зур чит ил туристларын бөгеп салалар: талаштыралар, көнләштерәләр, сугыштыралар. Ә бәп-бә- ләкәй совет малайларына якын да килә алмыйлар. Югарыда әйтелгәнчә, туганда ук җиде класс бетереп туган балаларга капитализмның череклеген шушы рәвешчә аңлатуны «наивность» дими ни диярсең. Яки Госман ага Бакировның «Безнең матуркай җемаиовның «Шуитуганьын тикшерел карыйк. Әкият-льеса менә дигән темага язылган. Яшьтән үк эшләргә өйрән, картайгач җайсыз ул, олылар җилкәсен кимермә, диелгән. Бер уңайдан урмандагы кош-кор’ җәнлекләрнең гадәтләре дә язылган. Димәк, укучы табигать белән дә таныша бара. Менә шушы фикерләрне, авторның түбәндәге искәрмәсе буенча, тамашачыга җиткерергә кирәк: «Җәй айларында пионерлагерьларда бу пьесаны турыдан-туры урман аланлыгында күрсәтергә була. Мәктәп һем аяыл радиоузелы аша тапшырырга да мөмкин. Ул чакта бернинди декорация кирәк булмаячак». Ә. минемчә, җәй айларында да. кыш айларында да күрсәтергә мөмкин түгел аны Чөнки ул драма әсәре түгел, анда драма элементлары юк. Беренчедән. әсәр дилбегә буе озын. Автор җәнлекләр турындагы мәгълүматларны җыйган да, диалогларга бүлгәләп, драма әсәре дип укучы алдына салган Аны. «Менә монысын үзем язып алдым —шигъри калыпка салдым». дип тәмамлаган. Ләкин һәрбер шигъри калыпка сыйган әйбер драматургия калыбына сыймый бит. Ыштыр аякка чолгар шарф муенга урар өчен һәм пьесаны урамда да, урманда да уйнал булмый Аның өчен бары тик сәхнә кирәк. Радиоузел аша тапшырып буладыр, бәлки. Ләкин монысы инде башка жанр Сәхнәме белмәү, аңламау күп пьесалардагы диалогларда аеруча нык сизелә Алар — җайсызлар, корылар. Шуңа күрә әсәрләрдә әйтелгән акыллы сүзләр дә үзләренең вазифаларын үти алмыйлар, истә калмыйлар. Хәер, җансыз диалоглар хараи терларның төссез булулары нәтиҗәсендә туа. Кайбер пьесаларда Галине Галиядән, аюны мәчедән аеруы шактый читен Яисә еш кына әзер характерлар белән эш итәбез. Ялкау малайлар бертөсле, мактанчыклар бертөсле. Алдан ук киштәләргә тезеп куелган. Шуннан алабыз да пьесалар га чәпибез. Мәсәлән, Нур Гайсииның Мохтары еене кайтып керә, портфелен диванга атып бәрә, аннан пальтосын һем бүреген салып диванга ташлый да ебисене: «Әби алып куй», ди. Җәвад Терҗемановның Әмире тышкы ишектән кере, сумкасын диванга ыргыта, оның өстене пальтосын һәм баш киемен ташлый да: «Әби, аш әзерме?» ди. Миргалим Харисовның Фәрданәсе бүлмәгә керә дә сумкасын атып бере (Бу әсәрләрне укыгач, исеме төште: Туфан Миңнуллин- ның үз Азаты да китапларын атыл бәрә икем ) Гелц^вт Займашоеаның Тансыгы бераз икенче төрлерәк — ул портфелен аркасына аскан, тик фуражкасын футбол тубы ител тибеп уйный Болары беләсездер, тискәре геройлар. Уңайлары нишли? Ул хакта алданрак әйтеп үттем Беренчедән, алаоның берсе дә диярлек гади пионер түгел. Кайсы пионер вожатые, кайсы звено вожатые, кайсы отряд советы председателе Бер-берләренә шундый охшаганнар, билләһи, бер кеше язса да бу чаклы ук булмас иде. Тискәре геройлар, бер-берләренә охшатып, бүрек ыргытышалар. Вожатыйлар алай ярамый, дип әйтеләр дә тискәре геройлар бердәм елап җибәрәләр яисә -бульше алай эшләмим», дип тәүбә итәләр. Әдәби ел йомгакарының берсендә Роберт Батуллин бу хакта сөйләгән иде. Ул анда проза жанрына анализ ясады. Димәк, бу чирдән бүтән жанрлар да интегә икән Кайбер очракларда без. язучы буларак, нәни укучыларыбыз алдында җаваплылык хисен онытып җибәрәбез Начар әсәр бастырыл, тәрбия эшенә никадәр зыян китерүебезне аңлап җиткермибез Нур Гайсин, мәсәлән, балаларга өчәр пәрдәле ике драма әсәре биреп ялгышкан. «Ялгышу» һәм ■Югалган макет» пьесалары җиңел кулдан язылганнар бер-берсеннән исемнәре белән генә аерылып торалар, эчпошыргыч озыннар Идият Абдуловның «Алма вакыйгасы» да. вакыйга булмау сәбәпле, ун юлда бетәргә тиеш иде. е ул. ни өчендер, бер пәрдәгә сузылган. Заманында балаларга яхшы-яхшы пьесалар бүләк иткән Абдулла Әхмәткә дә бәлки. «Сагыну» исемле драмасын бастырырга кирәкмәс иде һәрбере- без өчен билгеле заныйкат» балалар өчен язылган әсәрләр тормышчан булырга тиеш. Бала күңеле ясалмалылыкны кабул итми. «Ярамаганмы почык борыннарга», дип язу җинаять. Артык мавыгып китеп, җитешмәгән якларга күбрәк тукталдым бугай. Кайбер иптәшләр илле әсәр арасыннан бер дә рәт- ле-юньле нәрсә таба алмадыңмыни, диярләр Бар. билгеле- Нәкый Исәнбәтнең «Былтыр кысты» дигән әкиятпьесасы оста язылуы белән аерылып тора. Роберт Батуллин- ның, Гөлшат Зәйнашеаань.ң драма әсәрләре уңышлы. Гәрәй Рәхим «Тигезсезләр илендә» исемлә кызыклы гына әкият иҗат иткән. Ләкин болар гына әз, бик аз. Нишләргә соң? Эшләр хәрти. хәлләр мөшкел, дип елап утырыргамы? Әллә күрмәмешкә. белмәмешкә салынып, булганы белой канәгатьләнеп яши бирергәме? >К. У.» 5* 8. 177 Балалар өчен махсус миге торган «Пионер сәхнәсеин тәрҗемә әсәрләре яки өлкәннәр вчен язылган пьесалар белән тутырыргамы? Әллә балалар драматургиясен мәйданга чыгара алырлык кеч-куәт табылырмы? Минемчә, безнең азучыларыбыз, балалар театры белән җитәкчелек итүче иптәшләр, газета-журнал, нәшрият редакцияләре бердәм алынса, шактый эш эшләп булыр иде Әлегә, дөресен әйтергә кирәк, балалар өчеЯ драма әсәрләренең күктән төшкәнен көтеп ятабыз. Казанда курчак театры яши. Балалар өчен бердәнбер профессиональ театр ул. Ләкин бу театр татар телендә ике ertra нибары бер спектакль чыгара. Чагыштыру өчен, өлкәннәр театрына күз салыйк. Дүрт дәүләт театры елына оригиналь әсәрләр буенча эшләнгән җиде-сигез спектакль әзерли. Балалар өлкәннәрдән әзмени бездә? Аларның эстетик зәвыгын тәрбияләү мөһим чара түгелмени? Күп төрле җыелышларда театр, драматургия турында сүзләр сөйләнә, карарлар чыга. Ә соңгы влты-җиде елда мин балалар театры мәсьәләсе күтәрелгәнне хәтерләмим. Ул хакта кем борчылырга тиеш? Янә килеп, өлкәннәр театры ара-тирә булса да балалар өчен спектакльләр чыгарса, начар булыр идемени) Киләчәктә үзләренә зәвыклы тамашачы әзерләрләр иде Андый чакта, гадәттә, куярлык пьесалар юк дигән аклану ишетәсең Юк дип әйтү җиңел, булдыру турында уйларга иде Драматургияне бары тик театр гына тудыра Ниһаять телевизор экраннарына карасак, анда да балалар өчен татар телендәге тапшырулар еш кына информацияләргә кайтып кала Анда-санда әкият укыла укылуын, Ләкин йөз меңләгән нәни тамашачы анда-сәндагыга канәгать түгел. Мәсьәлә шулай ук телевидениедән күрсәтерлек драма әсәрләре булмауга кайтып кала, һәрхәлдә, шулай диләр Җыеп әйткәндә, олылар -театр уйнаганда» балаларыбыз «боз ялый» Бик уйнарлар иде — дәрт тә бар, дәрман белән фәрман юк.