ИНЕШЛӘР ИДЕЛГӘ КУШЫЛА

Чәйханә менә тагын шул ук басуда караңгылык айкап йөри. Аның *■”” ечен хәзер монда бар да бутан. Көннәр, төннәр башка, кешеләр башка Берсе дә, берсе дә мәңгелек тугел. Әмма йөрәге генә моның белән килешергә теләми. — Нәрсә дә булса мәңгелек булырга тиеш ләбаса! Әйе, тәуге мәхәббәтен куп еллар злек сугышка озаткан һәм әле һаман аның кайтуына ышанган, көткән, шуның бетен бәхо- тен-гаэабын кичергән изге күңел ааыр чакларда таяныр нәрсә ззли, узеиең бар сафлыгы һәм тирәнлеге белән аның булуым тели Кайчандыр ире Рәхим трактор белем җир сөргән басуга да ул шуның ечен килгән Тик Рәйханә мәңгелек нәрсәне читтән ззләп кенә ялгыша Мәңгелек — ул аның үзендә. Ул — тугрылык. Аның тугрылыгын еакыт та кимерә алмый, очраган кыенлыклар да какшатмый Киресенчә, бу тугрылык җирдәге тормышны, кешеләрне, аларның еметен үзе ныгыта. «Инешләр Иделгә кушыла» җыентыгындагы 1 иң зур хәзинә да — әнә шул тугрылык. Аида тупланган хикеяләр. укучы хөкеменә куелган тормыш конфликтлары, җир астыннан бәреп чыккан саф сулы чишмәләр инешләргә, ә ул инешләр олы диң- юзләргә кушылгандай, барысы бергә тугрылык дигән изге хиснең безгә бар тирәнлеген, садәлеген, яктылыгын ачып бирәләр. Бу тугрылык Тәүфыйк Әйди хикәясендә яшьлек мәхәббәтенең, кешеләр белән бергә үсеп, ныгып, ааыр еллар дәвамында олы. бернәрсә каршында да какшамаслык. * Коллектив Инешләр Иделгә кушыла Татарстан китап нәшрияты 1’7' ел. үзенә тирән ихтирам белән баш идерә торган мәхәббәткә әверелүемдә чагыла. Хикәянең исеме дә «Тугрылык» дип атала һәм ул фикере, образларының көче, аларның гомумиләштерү сәләте, күтәренкелеге белен җыентыкның үзәгендә тора Меиә ындыр кырыенда хатыннар көшел очыралар. «Алтын бөртекләргә әверелгән кояш нурлары очынып күккә күтәрелә дә яңадан аска юнәлә. Җир тарта. Биеккә омтылган салмак бөртекләр, ялкау кибәкләрме узып, тып та тып кире коела Тешкәйдә дә тәнем, бәдәнем авыртыр дими, атылып тешә Күрәсең, аның әчем изге урын ике генедер я җир, я кояш!» Яшь автор тасвирлаган ул орлыклар гади орлык кына түгел. Алар — тормыш- җилгәргеч тарафыннан һавага чөелгән хатыннар үзләре. Шунда инде берәүләр игелексез кибәк булып, җил иркене бирелә, е икенче берәүләр: «я кояш, я җир!» дип, атылып җиргә төшәләр Нәкъ имде мене үзенең тәүге мәхәббәт кояшының алтын нурларыннан ныгыган һәм таза бөртек кебек җиргә, изгелек булып кешеләр күңеленә төшүче Рәйханә. Ул да бит, авылларымдагы яшь гаиләнең җимерелеп барган бәхетен коткарып калу өчен, яңгырлы тәмде станциягә чаба. Чөнки Рәйхане кешеләрнең бәхетле булуларын, үзләренә килгән олы бәхетнең кадерем белүләрем тели, шуның ечен кулыннан килгәннең барысын да зшли. Әнә шундый Рәйханә апалар инде тормыш юлын атлап китүчеләргә юл күрсәтүче ут булып балкыйлар, гомергә хәтәргә сеңеп калалар Ремханә ире Хәбирне ташлап китеп баручы Сабираиы калырга үгетлегендә, суэыл-сузып, станциядәге паровоз кычкырта. Шушы мизгелдә яшь Р арчып йөрүче искереп беткән эшчән паровозга юнәлтүе безгә Рәйханәнең бөтен асылын, олылыгын, фидакарьлеген ачып сала. Паровозлар да бит бүген, үзләренә артык дан дауламыйча, ләкин һаман да юлдан төшмичә, акрын гына үз эшләрен эшләп йөриләр, еракка китәсе яшел вагоннарны, кулларыннан тотып, олы юлга чыгарып җибәрәләр. Тик җитез электр поездларында җилдерүче кәефле пассажирлар гына аларга артык игътибар итмиләр... Тормышыбыз егерменче гасыр казанында кайный. Кеше шәхесенең, аның рухи дөньясының нык үзгәрүе, яңа биеклекләргә күтәрелүе һәм күңел ихтыяҗларының, таләпләренең интенсивлашуы, яңаруы кайбер яшь кешеләргә тоташ имансызлык бер генә ■ аллага» ышануның бетүе, өметсезлек булып күренергә мөмкин. Кеше рухы ечен хәлиткеч булган мондый икеләнүле эзләнүләр чорында гыйбрәтле тормыш юлы узган, дөнья күргән берәр кеше белән очрашу бик кирәк. Һаҗәр (К. Тимбикова. Синең өчен. Повесть.) безнең ечен әнә шундый кеше. Аның тормышы — катлаулы, авыр, газаплы бәхет. Ләкин барыбер бәхет! Вакыты-вакыты белән ул үзе моңа шикләнеп тә кала, үзенең гел ялгышларын гына күрә: «Бөтен тормышым гел ялгышудан гына торамыни соң минем? Эзләнәм, табам, кош тоткандай куанып йөрим Бераздан гына ул табышымның аю кулындагы алма икәнен белеп өзгәләнә башлыйм. Ник яшим соң минГ Кемгә кирәгем бар?» Әйе, бүгенге әдәбиятыбыз геройлары үз язмышларына куанып яки аны карг.зп кына яшәмиләр. Алар үз тормышларының мәгънәсен. әһәмиятен ачыкларга теләп уйланалар зур дөньяда үзләренең кем икәнлекләрен, рольләрен аңларга телиләр. Ә үз- үзеңне аңлау ул — тормышта урыныңны табуга таба зур адым бит. Яшьлегендә Һаҗәр алдында үз тормышын ничек кызыклырак, файдалырак итү мәсьәләсе тормаган. Бу мәсьәләне аның өчен сугыш заманы хәл иткән — ул фронтка киткән әтисе урынына тракторга утырган- Ләкин бу сорауны ул барыбер әйләнеп үтеп китә алмый. Еллар үткәч, бирелеп кенә колхоз басуында эшләп яткан Һаҗәрне тормыш яшь галим белән очраштыра, һажәр сайларга тиеш: бер ют» яраткан эшендә калдыра, тәрбиягә алып үстергән кызыннан аермый, ә икенче юл сөйгәнең үз тормышыңда бердәнбер булган кешең белән кавыштыра. Шундый кыен хәлдә калган Һаҗәрдә без үз замандашыбызны, бүгенге проблемалар. конфликтлар героинясын күрәбез. Аның уйлары безнең уйларга барып тоташа. Чыннан да, кайсы юл мине соңгы чиктә бөтен тормышым, бар кылган эшләрем өчен үкендермәячәк? Кайсыннан барсам, мин үземә кыен булса да. йөрәгемдә олы канәгатьләнү, үз-үземә ышану, бәхет тоеп барачакмын? Н, Г. Чернышевский сүзләре, төнге яшен кебек, күңелне яктыртып уза: «Минем бөтен язмышым өчен әһәмиятле, бөтен тормышым шуңа бәйләнгән, минем ечен чиксез дәрт булган шундый бер эш кирәк». Һаҗәрнең үз эшенә, яраткан кызына тугры булып калуы да ниндидер корбан түгел. Бу — аның чынбарлыгы, асылы, табигате Алардан башка Һаҗәр юк. ул үзе булып кала алмый. Яшь язучы Кояш Тимбикованың Һаҗәре һәм Тәүфыйк Әйди Рәйханәсе белән беренче танышу—безнең өчен зур шатлык. Аларда без үз күңелебез тансыклаган кешеләрнең чын, катлаулы һәм эчкерсез, тирән кичерешләре белән дулкынландыра торган тормышларын күрәбез. Алар —үзләренең олы тугрылыклары белән безнең бүгенге тормышыбызны күтәреп, аны матурлык һәм изгелек югарылыгыннан төшерми тотын торучылар сыман, һәм чорыбыз әдәбияты үзенең төп игътибарын тормышның нигез тезелешенә, төп авырлыкны күтәреп торучыларга юнәлдергән. Шуның белән үзенең дә әһәмиятен, көчен дәрәҗәсен күтәргән вакытта безнең яшь яэучы- ләрыбызның да шушы дөрес юлда булулары— әйбәт, күңелле. Алар да тормыш корылмасының төп терәкләрен, иң таза баганаларын күрсәтергә телиләр һем оста сәнгать чаралары белән кайсы багананың үз җилкәсендә күпме авырлык күтәр» алуын, ни дәрәҗәдә ышанычлы икәнен исәпләп чыгаралар. Ә бит зур төзелеш ечен бу бик әһәмиятле! «Инешләр Иделгә кушыла» җыентыгын укып чыгасың да яңадан тугрылык турында уйлана башлыйсың. Рәйханә. Һаҗәр кебек геройларның тугрылыклары яктылыгында авторларның бүгенге көнгә, бүгенгә әдәбиятка тугрылыклары күз алдына килеп баса. Биредә, мөгаен, «Салават күпере» белән Фәрит Гыйльметдиноа яктылык үзәгендә торадыр. Гражданнар сугышы чорыннан алынган бер эпизод шундый матур, оста итеп сурәтләнгән, хикәя геройларының сулышын сүзләр музыкальлеге аша да, як- ты буяулар белой ясалган гүзәл картиналардан да, әдәби детальләрнең мәгънәле торышлары һәм куелышлары аша да, «ларны бәйләүче күзгә күренмәгән җепләрнең нәфис яңгыравында да тоябыз. Бер малай авызыннан сейләнгәи бу хикәя ихлас булуы, яшь укучы күңеленә шаккатырырлык вакыйга белән түгел, ә хис тирәнлеге. самимилеи, саф гүзәллекне тою һәм кичерү аша тәэсир итәргә омтылуы һәм шуңа ирешүе белән балалар очен язылган бүтән хикәяләрдән аерылып, күтәрелеп, нурланып, җылылык сибеп тора Ахырда тузган чәчле бер кызчыкның. — Малайлар, салават күпере! Яшеле миңа!— дип яшәү тесен сайлавы да бик тәэсирле Кайчандыр дошманнар яндырыл үтергән Айсылу да шулай кычкырган бит Фәрит Гыйльметдинов һәм Тәүфыйк Әйди хикәяләрендәге эре планлылыика, тирәнлеккә, киңлеккә омтылу бүгенге прозабызның үсеш юнәлеше белән тәңгәл килсә, аны кәчәйтсә. җыентыкның күп кенә әсәрләрендә бу юнәлештән читкә әстерәү чо агым да чагыла Хәтта Кояш Тимбикова әйбәт образ тудыра алса да, аның повестеның әдәби әсәр буларак кечоитерлек күп урыннары калган Шулерның берсе — ваклыклар Һаҗәрнең тенлә эшләп борган тракторда йоклап китүе һәм чак кына упкынга очмый калуы. Ул, тормышта зур вакыйга булуга карамастан әдәби әсәр эчен ваклык булып кала. Упкын караңгылыгы һе энең Һаҗәрне бер яктан да яктыртмый Фикер кече ягыннан әйбәт кенә килеп чыгарга тиешло эпизодларны сурәтләгәндә авторның газеталарда да инде тапталып беткән салкын сүзләр куллануы бу эпизод ларның тәэсирен, образлылыгын нык киметә Билгеле, җыентыктагы әсәрләр шушы икееч әсәр белән генә чикләнми. Болар даи тыш, анда тагын унлап автор катнаша Аларньгң да шактый тозак. шома язылган Хикәяләре бар. Биредә мин үземне аеру ча нык дулкынландырган әйберләргә генә тукталдымБүгенгә хикәябез үсешендәге ямьсез яклор җыентыкка кергән «Жир яшәргәндә - (Мәгъсүм Хебибуллнн), «Күл буенда пар тирәкя (Г. Шәрәфи) Һәм Г Сәйфетдмиоа әсәрләрендә дә күренә Аларньң ямь- сезлеге шунда, бу әйберләрдә сәнгать, аның нигезе булган образлылык юк яки бик йомшак. Авторлар үз максатларын вакыйга сәйләүдә, фактлар бирүдә генә күрәләр Ә аларның эчке кеченә мәгънә пружинасына, тәэсир байлыгына игътибар итмиләр. Шуның аркасында хикәяләр вакыйгаларны, өстән-өстән генә аерып, кечле хис-тәэсирсез, тавыш-тынсыз һәм битараф ачалар. Авторларның үзләренеке кебек, аларның хжәяләрендеге персонажларның да үз сүзләре, үз йезләре булмау, аларның бик схематик, җансыз фикерләве дә — әнә шул тирәнлекнең җитмәвеннән Бүгенге прозабыз бу кимчелекне нигездә җиңел, тозәтел килгәндә аның яңадач яшьләр иҗатында күренүе уйланырга мәҗбүр итә. Урта буын, хәтта елкән язучылары- бызның җиңел кулдан язылып-атылган һем матбугатта күреигәләп торган әсорләро дә яшь авторларның үз иҗатларына булган талштчәилекләрен йомшарталар ахры Ничек кенә булса да, шунысы ачык бу агым инешләрне бүгенге прозаның олы. -кәйле Иделенә алып чыкмый Бу китап турындагы гомуми тәэсирне тагын шуиысы боза, аның билгеле бор адресаты юк. Жыеитыкка кергән әсәрләр иече яшьтәге мәктәп балаларымнан «лып яшьләр дип аталырга паеклы 9—10 класс укучыларына кадәр адресланган Ә алар бит—* кие зур деиья! Китапның исәмен «Инешләр Иделгә кушыла- дип кую аның яшь әдәби кечләр җыентыгы имоиеи әйтә, Ләкин монда игътибар үзәгендә китапның тел хуҗасы — укучы торырга тиеш иде. Шулай да яшь прозаикларның җыеиты гыи туплап чыгару — әдәбият күгебездә сирәк бепкыи торган салават күпере. Ул бәзмен эчен зур <оемоч. Шуңа «үре Форм- Гыйльметдинов хикәясендәге тухан чемле кызчык кебек — Малайлар, селәаат күперә! Яизеле миңа! — дип кычкырасы килә