БОЛЬШЕВИСТИК ТАТАР МАТБУГАТЫНА НИГЕЗ САЛУЧЫ

Халыклар дуслыгы һәм пролетар интернационализм идеяләрен ялкынланып пропагандалаган марксистжурналист Хвсәен Ямашевның гууына 1972 елның 19 январенда 90 ел тулды. Ул 1903 елдан Ленин партиясе члены булды Хәсәен Ямашев Идел һәм Урал буе халыклары арасында марксизм-ленинизм идеяләрен таратуда зур роль уйнады. Аның хезмәт ияләре массаларын революцион рухта тәрбияләү юнәлешендәге фидакарь эшенә большевистик үзәк матбугат органнары югары бәя бирделәр. В. И. Ленин редакциясендә чыккан «Пролетарий» газетасы 1905 елда X. Ямашевны принципиаль партия эшлеклесе, пролетар интернационалист дип сыйфатлады. «Ул,— дип язды газета,—һичбер милләтчелек әсәре булмаган «ортодоксаль» юнәлештәге төпле социал- демократ» ’. Хөсәен Ямашев үлгәннән соң «Звезда» исемле большевистик газета болай дип язды.' «Вакытсыз дөнья куйган Хөсәен Ямашев йөзендә татар социал-демократлары үз мөхитен яхшы белгән, күңелләрне җәлеп итү сәләтенә ия булган, социализм идеяләрен илһамланып пропагандалаган кеше1 «Пролетарий» газетасы. 1905 ел. 11 октябрь. 22 сан. не югалттылар Үз эшенә нык инаигвн, хезмәт сөючән, корыч ихтыярлы бу кеше көрәшче булып туган иде» • Хөсәен Ямашев революционерларның В И. Ленин партиянең горурлыгы дип атаган гвардиясеннән иде «Бу кешеләр,— дип язды Владимир Ильич,— ...пролетар массалар арасында нык, тайпылыш» сыз эшләп, алариың аңын, аларның оешмасын аларның революцион үзешчәнлеген үстерүгә ярдәм иттеләр» Татарстан китап нәшрияты 1971 елның ахырында тарих фәннәре докторы X. Хәсәновның большевик Хөсәен Ямашевның тормышына һәм эшчәнлегенә багышланган «Революционер- интернационалист» исемле монографиясен рус телендә бастырып чыгарды. Бу күренекле партия эшлеклесенең революцион эшчәнлегендәге башлангыч чорга кыскача характеристика биргәндә, китап авторы аның иҗтимагый-полнтик карашларының рус марксистлары йогынты- - «Звезда» газетасы. 1912 ел 14 апрель. 24 сан. 3 В. И Ленин Әсәрләр, 4 басмадан тәрҗемә. 16 том. 371 бит. Х сыйда формалашуын күрсәтә XX гасыр башында Казанда революцион лиг.б җитәкмалак иткән Н. А. Семашко 8. В. Адоратский, Н. Н. Накоряиов, Н. Е. Вилонов, И С. Саммер С А. Лозовский, Я М. Свердлов кебек партия эшлеклеләренең X. Яма- шавка тәэсире гаять ;ур булды. Алар аңа халыкара эшчеләр хәрәкәте тәҗрибәсе. К. Маркс Ф Энгельс, В. И. Ленин әсәрләре белән танышырга ярдәм иттеләр, аны Пролетар интернационализм рухында тәрбияләделәр Марксизм идеяләрен яхшы узлаштергән X Ямашев партия оешмасы җитәкчелегендә татар халкы арасында оештыру һәм пропаганда эшен актив башлап җибәрүчеләрнең берсе булды. Революцион идеяләрне җәелдерүдә аерым түгәрәкләрне генә түгел, бәлки киң катлам хезмәт ияләрен дә колачлардай пропаганда чаралары табарга кирәк иде Большевиклар эшчеләр сыйныфына, хеэме* ияләренең башка катлауларына турыдан- т/ры йогын-ы ясаучы партия матбугатын пропаганданың шундый куәтле чарасы дип санадылар Россиядә эшчеләр матбугаты листовкалар һәм прокламацияләр рәвешендә барлыкка килде В И. Ленин әнә шундый листовкаларны эшчеләр матбугатының беренче карлыгачлары дип атады Хәсәен Ямашев революцион әдәбиятны татар теленә тәрҗемә итүне оештыручыларның берен челәреииән булды Аның бу елкәдәге эшенә РСДРПның Казан комитеты юнәлеш бирел юрды 1 ?03 ел башларында Казанда татар телендә гектографта басылган цензурасыз беренче марксистик листовка чьгу — Татарстан матбугаты тарихында әһәмиятле вакыйга Листовкаларны һәм прокламацияләрне бор үк вакытта ике телдә — рус һәм тәтер телләрендә— чыгару эшчеләрнең милли отрядларына һәм крестьяннарның киң катлау массаларына социал-демократик йогынтысын кечәйгүде гаять эур роль уйнады. «Татар эшчеләре ана телендәге беренче Прокламацияләрне шатланып каршыладылар* 1 — дип яэды ленинчыл «Искра» газетасы Ул РСДРПның Казан комитатының бу башлангычын хуплады, листовкаларны ике телдә чыгару татар эшчеләре массаларына ' «Искра» газетасы. 1903 ел. I март яктылык китереп кенә калмас бәлки Казан капитагыс ларына гына файдалы булган һәм революцион хәрәкәткә шебһәсеэ зыян китергән мил/әг дошманлыкны какшат» С, дип билгеләп үтте Прокламацияләрне ике телдә «ыгаэу РСДРПның Казан комитетының пропаганданы җирле шартларны, край халкының милли составын исәпкә алып оештырганлыгын күрсәтә. X Ямашеаның турыдан-туры катнашы белән чыгарылган листовкаларда марксизмның тап положениеләре пролетзо интернационализм һәм халыклар дуслыгы идеяләре аңлатылды Массаларны революциягә әзерләү ечен барлык милләт пролетарийларына сыйнфый мәнфәгатьләр»*ең уртаклыгын Россиядәге эшчеләр сыйныфының милли отрядлары арасындагы дуслыкның нинди эур качке ия икәнлеген тешем- дерорге кирәк иде Пролетар интернационализм принципларын аңлату ул чордагы листовка әдәбиятының теп эчтәлеген тәшкил итте. Бу яктай алганда «Казан шәһәренең барлык эшчеләренә» дигән исемдә руе һәм татар телләрендә чыгарылган прокламация характерлы Аның татарча текстын X. Ямашев язган Пролетар интернационализм рухы белен сугарылган бу прокламациядә азатлыкка ирешүнең бердәнбер юлы — патша строена каршы кискен кереш икәнлеге әйтелә Аны җиңү ечен барлык милләт хезмәт ияләрен социал-демократик эшчеләр партиясе байрагы астына берләштерергә кирәк Татар эшчеләре дә, рус эшчеләре дә капиталистлар тарафыннан бер үк дәрәҗәдә эксплуатацияләнә Прокламация эшчеләрне бертуганнар кебек бер семья булып яшәргә чакыра, рус һәм татар эшчәләре арасында дошманлыкның изүчә сыйныфларга гына файдалы икәнлеген аеяәе- эыилап күрсәтә Партиянең III съезды карарларыннан һәм В И Ленинның тәрле милләт эшчеләре арасында пропаганда эшем еечәйтү турымдагы күрсетмеләреннен чыгып Хәсәен Ямашев беренче рус революциясе елларындагы чыгышларында, листовкаларында һәм басмаларында татар пролетариатын, яеэмәт иясе крес'ьаинарны укучы <ш»пәрие цармэмга каршы керештә рус эшчеләре сыйныфы белән, башка милләт хезмәт ияләре белән берләшергә әнд». Ленинчыл «Пролетар»»» газетасы үзәнең 1905 елда чыккан 22 санында. ЯСДРт. Казак комитетының хезмәт ияләре арасындагы эшенә уңай бәя биреп, болай дип яза: «Партия комитеты шулай ук татарлар арасында да эш алып бара. Татарлар аерым район итеп бүленмәгәннәр Аларның алдынгы элементлары, башкалар белән берлектә, оештыручылар төркеменә керәләр. Кайберләре рус түгәрәгенә йөриләр. Бөтенесе дө гомуми массовкаларда катнашалар. Ләкин телдә аермалык аркасында татарлар өчен татар телендә аерым түгәрәкләр төзергә, кайсыбер чакта тик татарлар өчен аерым оештыру җыелышлары ясап, шуннан соң гомуми оешмаларга кертү методларын кулланырга туры килә. Прокламацияләрне татар теленә тәрҗемә итәргә кирәк була Аларны тик татарлар гына баса алалар. Моның өчен комитетта татар оештыручысы бар (Хөсәен Ямашев күздә тотыла.— Ш. X.). Комитет бу оештыручының фикерен бик хуплый. Әгәр Казан халкының 30 проценты татар булганлыгын искә алсак, бу. әлбәттә, шулай булырга тиешлеген аңлыйКазан большевикларының, шул исәптән «X. Ямашевның. пропаганда түгәрәкләрендәге эшләре һәм марксистик прокламацияләрне, революцион җырларны басып чыгарулары эшчеләрне, хезмәт иясе массаларын сыйнфый бердәмлек һәм пролетар интернационализм рухында тәрбияләделәр. Казан большевиклары самодержавиенең милләтләр арасында дошманлык кабызу юлы белән эшчеләр сыйныфы сафларын таркатырга һәм революцияне буарга омтылуын массаларга армый-талмый аңлаттылар. Мәсәлән. РСДРПның Казан комитетының «Банудагы суеш турында барлык эшчеләргә» исемле листовкасы татар теленә тәрҗемә ителде Бу прокламация царизмның реакцион политикасын ачып бирде, самодержавие изүенә каршы уртак революцион ксрәштә барлык милләт хезмәт ияләренең дуслыгын ныгытырга чакырды. Листовка «Яшәсен барлык милләт эшчеләре арасында туганлык» дигән сүзләр белән тәмамланган иде. X. Ямашев ярдәмендә тәрҗемә ителгән «Татар иптәшләрI- дигән прокламациядә РСДРПның Казан комитеты патша власть1 Бу өзек Галимҗан Ибраһимов тәрҗемәсендә китерелә. Карагыз: «Урал» һәм «уралчылар» Казан. 1927. 22 бит Шулай ук «Пролетарий» газетасы. 1905 ел. 11 октябрь ларының, жандармнарның провокаторлар аркылы большевиклар исеменнән листовкалар чыгаруын һәм татар халкын русларны кыйнарга чакыруын фаш итте.— Аларга ышанмагыз, иптәшләр! — диелгән иде прокламациядә.— һәрвакыт исегездә тотыгыз: без сезне үз иэүчеләребезгә — рус хөкүмәтенә каршы гына көрәшергә, ләкин сезгә һәрвакыт: бөтен рус халкы белән союзда булганда гына дошманнарыгызны җиңәрсез, дип әйтәбез. Аннары листовкада болай диелгән: барлык милләт эшчеләре — татарлар, руслар, еврейлар, әрмәннәр һәм башкалар бер-берләренә туганнар кебек кул сузганда, барысы бердәм дус семьяга кушылганда гына эшчеләр җиңүгә ирешәчәкләр. Казан партия оешмасының, аның актив эшлеклесе X. Ямашевның хезмәт иясе ^ассаларын интернационализм рухында тәрбияләү юнәлешендәге зур эшләре нәтиҗәсендә патша хөкүмәте Казанда татарлар белән руслар арасында суеш оештыра алмады. «Казан татарларына» дигән листовкада (ул 1905 елның ноябренда басыл чыгарыла) Хөсәен Ямашев халыклар дуслыгын тагын да ныгытырга, самодержавиене җиңү өчен кораллы восстание оештырырга өнди. Прокламация менә шундый ялкынлы сүзләр белән тәмамлана: «Яшәсен бөтен халыкның бербере белән дуслыгы! Бетсен милләтләр арасына дошманлык салучылар! Бетсен самодержавие! Яшәсен бөтен халыкның коралланып күтәрелүе!» Шулай итеп, большевиклар партиясенең төп документларын ана телендә тәрҗемә итеп чыгару татар эшчеләрен интернациональ бердәмлек рухында тәрбияләүдә бик зур роль уйнады. Монография авторы X. Хәсәнов РСДРПның II съездында кабул ителгән партия Программасын. В. И. Ленинның «Өч конституция һәм дәүләт төзелешенең өч тәртибе» исемле мәкаләсен һәм башка марксистик әдәбиятны тәрҗемә итүдә һәм пропагандалауда X. Ямашев. прогрессив демократик интеллигенциянең башка вәкилләре башкарган зур эшкә тулы туктала. Мәгълүм ки, шуннан беркадәр элегрәк «Авыл ярлыларына» дигән листовка татар телендә чыгарылган иде. Аның ' Татарстан АССР тарихы. I том. Казан. 1955 ел. 422 бит. исеме ук В. И Ленинның шул исемдәге брошюрасы нигезендә төзелгәнлеген әйтеп тора. 1905 елның ахырында. Мәскәу восстаниесе кызган бер чорда, патша охранкасы РСДРПның Казан комитетын тар-мар итә. Ләкин аның берничә актив хезмәткәре, шул исәптән X, Ямашев. кулга алынудан котылып кала. Ямашев яшерен рәвештә Уфага күчә. Анда ул актив революцион эшкә кушыла Казанда прокламацияләр чыгару тәҗрибәсеннән файдаланып, ул РСДРПның Уфа комитеты исеменнән ана телендә прокламацияләр һәм листовкалар чыгаруны оештыра. Алар татар һәм башкорт хезмәт ияләренә юллана, патша самодержавиесенә һәм буржуазиягә каршы көрәшкә өнди Мәсәлән, II Дәүләт думасына сайлаулар уңае белән чыгарылган листовкада X. Ямашев шәһәр һәм авыл ярлыларының чын дусты — РСДРП гына, шушы партия членнары гына җир һәм азатлык эчен көрәшергә сәләтле, дип яза. Хөсәен Ямашев революцион идеяләрне пропагандалауда матбугатның гаять зур роль уйный алуына үз тәҗрибәсендә ышана. Тагын да арырак барырга — татар телендә политик газета оештырырга кирәклеген ачык күрә. Реакциянең һеҗүме чорында В И. Ленин беренче планга газета чыгаруны оештыру мәсьәләсен куя. 0 И Ленин болай дип язды: «Хәзер партиягә... дерес чыгып килә торган политик орган — партия органы, политик газета кирәк - '. X. Ямашеаның татар телендә социалдемократлар органы чыгару турындагы инициативасын РСДРПның Урал елке һәм Уфа комитетлары яклый. Бу тәкьдимне партиянең күренекле эшлеклелореннәи берсе РСДРП Үзәк Комитеты члены И А Саммер да хуплый. Ләкин полиграфия мөмкинлекләре булмау һем полициянең эзәрлекләве көчәю аркасында. Уфа комитеты татар толендә большевистик газетаны Оренбургта чыгаруны кугайрак дип таба һәм 1907 елның 4 январенда Оренбургта Хөсәен Ямашев җитәкчелегендә -Урал» газетасының беренче саны чыга. 1 В И. Ленин Әсәрләр 4 басмадан тәрҗемә 34 нме том. 360 бит X. Хәсәновның «Революционер-интернационалист» дигән китабында «Урал- газетасында эшләү чорында Ямашевно.ң талантлы оештыручы-публицист булуы яктыртыла. Хөсәен Ямашев Идел һәм Урал буе большевиклары оешмасы тарихына, татар пролетар матбугатының үсеше тарихына матур сәхифә язган беренче большевистик газетаны оештыручы һәм аның идея җитәкчесе булды «Урал» газетасын ике телдә — татар һәм рус телләрендә — чыгару нияте үзе генә дә инде бу органны оештыручыларның интернациональ курсын күрсәтә. Ләкин куп кенә сәбәпләр аркасында газета бер телдә — татар телендә генә дөнья күрә. Большевистик «Урал» газетасы атнага 2—3 талкыр дүртәр битле булып чыга. Аның тирәсендә алдынгы эшчеләрдән, со- циалдемокрвтлардэн һәм прогрессив яшьләрдән хәбәрчеләр даирәсе туплана Казанда, Уфада. Самарада, Сембердә. Чилә- бедә. Бозаулыкта, Чистайда, Алабугада Куэнецкида һәм башка байтак шәһәрләрдә газетаның даими хәбәрчеләре була. «Урал» газетасы партиянең Урал өлкә, Казан, Уфа комитетлары һ. 6 белән даими элемтә тота, подписка үткәрүдә, эшчеләр тормышы турында материаллар җыюда аларның ярдәменә таяна. Җирле тормышны гына түгел. бәлки бетен Россиядәге эшчеләр һәм крестьяннар хәрәкәтен киң яктырту максаты белән газета үзенең битләрендә 15 тән артык бүлек булдыра. «Партия тормышы» «Эшчеләр тормышыннан», «Авыл тормышыннан», «Соңгы хәбәрләр-. «Думага сайлаулар», «Чит ил хәбәрләре • «Укучы яшьләр тормышыннан». «Оренбург хоборләре- Редакциягә хатлар» — менә тел бүлекләрнең кайберләре Газета битләрендә Петербург, Мәскәу. Варшава. Киев Рига, Баку һем башка зур промышленность үзәкләрендә барган революцион вакыйгалар турында хәбәрләр игълан ителә «Урал» газетасы илнең терпе өлкәләренә тарала Оренбург Уфа, Казан. Самара һәм Сембер губерналарыннан тыш, аны Урал һәм Идел буенда'ы башка шәһәрләр зшчеләре дә алдыралар Мәскәу. Касыйм Астраханьда, Томск, Малмыжда аңа язылу пунктлары була. »Урал»ны Урта Азия. Каэагыстәи. Кавказ һәм Кырым халыклары да белә. Хәзер билгеле булуынча. газетадагы күп кенә имзасыз мәкаләләрне публицист Хөсәен Ямашев язган. Ул актив партия эшен журналистика эше белән оста бәйләп алып барган. Партиянең милли кадрлары арасында X Ямашевның ул замандагы иң белемле марксистленинчыларнын берсе булуы, ике телне — рус һәм татар телләрен — яхшы белүе, ил тормышын белеп торуы аңа бу эштә бик нык ярдәм итә. Ул матбугатта ленинчыл позицияне, боль шевиклар партиясе политикасын, пролетар интернационализм принципларын эзлекле үткәрә. «Урал» газетасының беренче санында «Идарәдән» дигән мәкаләдә X. Ямашев. большевиклар партиясе куйган бурычлардан чыгып, партия органының политик курсын билгели. «..Без үзебезнең гәзитәбездә, пролетариатны бергә кушылырга өндәп, аның сыйныфына билгеле аңын арттырырга булышу кеби крестьян халкын һәм шәһәр фәкыйрьләрен дә үзара кушылырга өндәя- чөкмез» L Газета бу бурычларны намус беләк ути. II Думага сайлауга әзерлек һәм сайлауларны үткәрү чорында ул большевистик тактиканы пропагандалый. «Урал» социал- демократлар фракциясе депутатларының, шул исәптән большевик депутатларның, чыгышларын тулысынча игълан иткән бердәнбер матбугат органы була. Газета үзенең икенче санында В И Ленинның «Дәүләт думасына кемне сайларга?» дигән мәкаләсен урнаштыра һәм шуның белән татар хезмәт ияләренә өч төп политик партиянең максатларын аңларга ярдәм итә. Карагруһчыларны, кадетларны, аларның милләтчелеген һәм великодержа- виечел шовинизмын фаш итеп, В. И. Ленин социалдемократлар партиясенең интернациональ характерын күрсәтә. Бу—Россиядә яшәүче барлык халыкларның: руслар, латышлар. поляклар, еврейлар, малорослар, әрмәннәр, грузиннар, татарлар һәм башка милләтләрнең аңлы эшчеләре партиясе. Шунысы кызыклы: бу — В. И. Ленинның татар теленә тәрҗемә ител большевистик ♦Урал» газетасында урнаштырылган беренче әсәре була. Мәгълүм ки, аңа кадәр В. И. Ленин мәкаләләре татар телендә гектограф ысулы белән басылган листовкаларда гына игълан ителгән була. 1 «Урал» газетасы. 1907 ел. 4 январь. ' сан. Буржуаз милләтчелеккә каршы көрәш «Урал» газетасы эшендә аеруча зур урын алып тора. X. Хәсәнов үзенең китабында әлеге мәсьәләгә шактый киң туктала. «Урал» милли татар буржуазиясенең һәм аның «Мөселман иттифакые партиясенең халыкка каршы политикасын рәхимсез фаш итә һәм бу политикага каршы большевизмның милли мәсьәлә буенча төп лозунгыX. Ямашевның актив катнашы белән язылган «Мөселман иттифакы» «Милләтчеләр», «Тагын милләтчеләр» дигән мәкаләләрдә газета буржуаз милләтчелекнең социаль һәм идеологии асылын ачып сала, пролетар интернационализм принципларын, эшчеләр сыйныфының милли отрядлары арасында дуслык идеяләрен яклый. Газета: изелгән халыкларны бердәнбер яклаучы — социал демократия генә, дигән фикерне эзлекле үткәрә. «Урал» пролетариат партиясе Россия территориясендә яшәүче һәр милләткә үзбилгеләнү хокукы бирү өчен көрәшә, барлык милләт пролетарийлары бердәм һәм нык тупланган көч булып чыгарга тиешләр.— дип яза. Хөсәен Ямашевның: «Милләтчеләр., байларның фикерен, байлар теләгән нәрсәләрне сөйләргә, язарга байларга ялланган» кешеләр милләтчеләр «хөкүмәт белән килешү юлы белән манифестлар чыгару юлы белән баралар. Болар һаман да иске золымнарны йомшартып яңаларына урын калдыра торган юл белән баралар. Болар ул золымнарны тудырып тора торган нәрсәнең тамырын өзеп ташлый торган юл белән бармыйлар» —дигән сүзләре бүген дә бик актуаль Беренче май бәйрәме турында язылган мәкаләдә «Урал», капиталга каршы көрәштә барлык илләр эшчеләре бергә эш итәргә берберләренә туганнарча ярдәм күрсәтергә тиешләр, дип күрсәтә. Бу чакыру безнең заманда да заманча яңгырый. Шунысы әһәмиятле, редакция хезмәткәрләре X. Ямашев җитәкчелегендә марксистик әдәбиятны татар теленә тәрҗемә итеп бастыруны дәвам иттерәләр «Урал» газетасы биш брошюра чыгара. Аларда эшчеләр сыйныфының тарихи миссиясе 1 «Урал» газетасы. 1907 ел. 21 январь саны. ’ «Урал» газетасы. 1907 ел. 10 март саны. ачып бирелә, РСДРПнын максатлары социализм һәм интернациональ бердәмлек идеяләре пропагандалаиа Брошюралар барлык милләт хезмәт ияләрен тупланырга һем рус пролетариат* җитәкчелегендә самодержавиегә һәм буржуазиягә каршы керешкә әзерләнергә чакыра. Революцион социал демократлар комитетының прокламация, брошюра һәм мәтлеләрен рус теленнән татарчага тәрҗемә итеп басып чыгару татар хезмәт ияләрем марксизмленинизм белән таныштыруда халыклар арасында дуслыкны ныгытуда гаять зур роль уйнады Хесаеи Ямашев һәм «Урал» газетасы журналистлары татар әдәби телен үстерүгә дә сизелерлек элеш керттеләр «Милләтчеләр» дигән мәкаләдә болай диелә «Татар толендә газеталар чыга башлады Яңа сүзләр белән донья тулды. Забастовка, сото* учредительный собрание, митинг оратор социалист, революция Бу сүзләрне ишетеп, диннән башка бернәрсә дә белмәгән милләт челор дә гаҗепкө калдылар» •Уралячылар татар толен эшче һе“ ' крестьян массаларына аңлаешлы булмаган гарәп-фарсы сүзләреннән арындыру юнәлешендә күп эшлиләр Шул ук вакытта газета битләрендә "пролетариат*, -партия- «коммунист», «интернационал» «капитал» «программа» «листовка» һәм башка бик күп интернациональ иҗтимагыи-полчтик терминнар еш күренә Газетада бай рус теленең лексик составыннан алынган сүзләр кыю кулланыла һичшиксез, бу — татар толен баетты аның лексикасын интер националь терминнар белен тулыландырды Милли телне үстерүдә моның зур әһәмияте булды ул киң катлау халык массаларында. шулай ук Г. Тукай. Г Камал. М Гафу ри Һәм башкалар кебек демократ язучы ларда яклау тапты Совет татар матбугаты «Урал» публицист ларының традициясен яңа шартларда долям иттерә һәм тагын да үс тере, шуның белви ике халык арасындагы дуслыкны ныгытырга ярдәм ите. Большевистик «Урал» газетасы, чыга башлавыннан соң оч ай үткәч. 1907 елның 27 апрелендә ябыла Аның җитәкчесе X Ямашев патша властьларының эзәрлекләве аркасында Оренбургтан китә Гомере шулай кыска гына булуга да карамастан, газета гаять хур политик роль уйнады Ул -Ур«л« гехетасы <907 ел 21 январь большевистик татар матбугатына нигез салды. прогрессив журналистлар, әдәби кадрлар тәрбияләде реакция шартларында марксизмленинизм идеяләрен хезмәт ияләренең аңына җиткерде. 1907 елның 7 июлендә Уралдагы большевистик оешмаларның Чиләбедә үткәрелгән киңәшмәсендә X. Ямашев татар эшчеләрен революцион рухта тәрбияләүдә, герле милләт хезмә* ияләре арасында дуслыкны ныгытуда •Урал* газетасының әһәмияте турында сөйләде Казанга кайткач реакциянең котырынуына карамастан, X Ямашев -Казан мея- бирегазетасын революцион социал-демократиянең легаль органына әверелдерергә тырыша Бу уңай белән «Волжский листок - газетасының 1908 елдагы 28 январь санымда »Яңа басмалар* дигән рубрика белән, түбәндәге кызыклы хәбәр урнаштырыла •Шушы иеннәрдә җирле мөселман газеталары саиы «Казан мехбире» исемле яна матбугат органы исәбенә артты. Ул берни чә генә сан чыккан һем соңынивн администрация тарафыннан ябылган җирлә мөселман газетасы «Урал-да эшләгән татар журналистлары тернеменең якыннан катнашы белән чыга* -Казан мвзбнре-ндо X Ямашевның берничә мәкаләсе бзеыла Аларда автор залын интересларын яклый милләтчеләрнең чын йөзен ача патша хөкүмәтенең халыкка каршы политикасын фаш итә. Ләкин милли буржуазиянең таләбе буенча монда да Хөсәен Ямашев*а журналистлык эшен алып баруны тыялар Рецензияләнә торган монография конкрет мисаллар нигезендә демократик матбугат органнарына «Урал* газетасының һәм X. Ямашевның идея йогынтысы мөо.опәсен шактый киң яктырта Аерым алганда. Орем бургтә ук инде «Карчыга* сатирик журмә- лының, большевистик органнан үриая алып, зекүмагке каршы материаллар мзлтя итүе күрсәтеп үтәлә Хесәен Ямашев йогынтысында Казандагы ■•Яшен* «Ялтйолт» исемле сатирик журналлар да аезмәтчел татар ■ елкының мәнфәгатен яклый. Хесәен Ямашевның революцион эшчән- леге күпьяклы X Хәсән ояның яРмс*<оц» - - неримтериационалист* исемле китабы ныгу уңәе белем, без бу мәкаләдә бммммә X Ямашеәның журналистиканы үс'«рүДӨ'Я эшчән легене. большеемегми тетәр *ч<бу- готына ннгев ташы салуына аның про*» тәр интернационализм һем валым лар дуслыгы идеяләрен пропагандалавын яктыр* туга тукталдык, шуңа бәйле рәвештә әлеге проблема буенча кайбер фикерләребезне уртаклаштык. 1927 елның январенда, "Урал» газетасының чыгуына егерме ел тулу уңае белән, матбугатта аның тарихы, тоткан роле турында күп языла. Мәсәлән, «Кызыл Татарстан» газетасы үзенең «Урал», егерме еллыгың котлы булсын!» дигән редакцион мәкаләсендә болай дип язды: «Моннан егерме ел элек гыйнварның 17 сендә (искечедә 4 ендә) Оренбург шәһәрендә татар телендә беренче большевик гәзите «Урал»ның беренче номеры чыкты. Гәзитне төзүче, аңа юлбашчылык итеп, чыгарып алып баручы редактор-большевик Хөсәен Ямашев булып, гәзиткә матди яктан ярдәм итүче, аңар булышучы Россия социалдемократлар партиясе иде Шул ук елда татар большевигы Гафур Коләхметовның беренче драма әсәрләре «Яшь гомер», «Ике фикер«ләре язылды. Шул ук «Урал» гәзите тарафыннан «Эшчеләрнең котылуы үзләренең эше булырга тиешле- -РСДРП авыл халкы өчен нәрсә булдырырга тырыша?», тагын башка шундый исемнәрдә социаль-сәяси китаплар сериясе чыкты. Менә шуларның һәммәсен искә алып, без 1907 нче елны татар эшче әдәбиятының һәм вакытлы матбугатының башлангыч елы, туган елы дип әйтә алабыз... Тарихын «Урал»дан башлаган большевизм матбугаты Октябрь революциясеннән соң гына корыч нигезләргә басты, дөрес адымнар белән алга китте» *. Шулай итеп, Хөсәен Ямашев татар телендә большевистик матбугат чыгаручы, марксистикленинчыл әдәбиятны һәм партия документларын татар теленә тәрҗемә итүне оештыручы, ялкынлы публицист, пролетар интернационализм һәм халыклар дуслыгы идеяләрен дәртләнеп пропагандалаучы булды. Татар большевистик матбугатының ул башлап җибәргән гүзәл традицияләрен, бигрәк тә Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң, милли журналистларның шуннан соңгы буыннары тагын да үстерделәр һәм баеттылар. Бу традицияләр әле дә дәвам итә. X. Ямашев башлап җибәргән эш — марксистик-ленинчыл әдәбиятны, партиянең төп документларын тәрҗемә итү эше һвман киңрәкюолач ала. Күп санда тәҗри1 «Кызыл Татарстан» газетасы. 1927 ел. ТБ январь саны. бәле журналист-тәрҗемәчеләр тәрбияләнде. К. Марксның һәм Ф Энгельсның төп әсәрләре татар теленә тәрҗемә ителде, дүртенче басма буенча В. И. Ленин әсәрләрен чыгару эше тәмамланып килә. Татар хезмәт ияләре партия һәм хөкүмәт документлары белән үзләренең ана телләрендә танышалар. Матбугатта интернационализм принцибы — ә Хөсәен Ямашев партия публицисты буларак шул принципны эзлекле үткәрде— партия-совет матбугатының какшамас принцибына әверелде. Бу принципның эчтәлеге Һаман тирәнәя, формалары төрлеләнә бара. Халыклар дуслыгы идеясен пропагандалау— матбугатыбыз эшендә төп юнәлешләрнең берсенә әверелде. Татар партия- совет матбугаты үткән юлга борылып караганда. без аның бишеге янында торган кешеләргә, нлиән журналистларга, беренче чиратта Хөсәен Ямашевка рәхмәт хисе белән мөрәҗәгать итәбез. Ләкин шуны әйтми булмый: без әле журналистика фәне алдында зур бурычлы, чөнки X. Ямашевның күпьяклы публицистик эшчәнлеге җитәрлек өйрәнелмәгән. Аның публицистик әсәрләрен басып чыгарырга, журналистлык эшчәнлеге турында махсус хезмәт язарга кирәк. Большевистик басмаларда, листовкаларда. мәкаләләрдә X. Ямашевның интернационализмны пропагандалавы үзенчәлекләрен тирәнрәк тикшерәсе иде. Кыскасы сүз партия журналистикасы тарихында X. Ямашевның ролен һәм урынын тулырак ачу зарурлыгы турында бара. X. Ямашевның тормышы һәм эшчәнлеге— ялкынлы көрәшче, патриот-интернационалист тормышы үрнәге Аның публицистикасы — большевистик милли матбугатның иң якты сәхифәләреннән. X. Ямашев бүген дә матбугатның партиялелеге. сугышканлыгы, интернациональлеге өчен безнең белән бергә көрәшә. Җыеп әйткәндә, X. Хәсәновның китабы— авторның X. Ямашев тормышына һәм эшчәнлегенә багышланган элекке тикшеренүләренең дәвамы, күпьеллык тырыш хезмәте нәтиҗәсе. Бу хезмәтләре белән ул Татарстан партия оешмасы тарихын, Идел һәм Урал буенда революцион көрәш тарихын өйрәнүгә сизелерлек өлеш кертә. Партия работниклары журналистлар, язучылар, укытучылар, пропагандист кадрлар .аның китабында үзләренең көндәлек эшләре ечен кыйммәтле фикерләр һәм кызыклы фактлар табарлар.