ЯҢА МАТУРЛЫК ҖЫРЧЫСЫ

ади Такташның исемен халык, Тукай, Ибраһимов. Җәлиллар белән янаш» куеп, үзенең рухи таянычы, милли горурлыгы итеп санап йөртә.
^һәр зур талантлы әдипнең иҗаты кебек, Такташның да иҗаты бай һәм
һәр дәвер, яңа матурлык өчен көрәшүчеләр белән бергә, шул көрәшнең урта- сында кайнаган җырчыларны да тудыра. Такташны да, шагыйрь буларак, поэзия май- данындагы биеклеккә яңа чор — социалистик революцияләр дәвере күтәрә. Үзе язганча, «еллар акы авыл урамыннан алып, җырчы малай итеп» үстерә:
Рәхмәт, әнкәй, сиңа:
Ярый әле мине тапкансың,
Җырлар җырлый-җырлый,—
«Иркәм!» — диеп,
Төннәр йокламыйча баккансың...
Синең авыр, кара тормышыңда Ярдәмчең булмадым булуын. Ләкин
Авыр көрәш, бөек еллар өчен
Кирәк булган минем тууым.
Г Новатор шагыйрь. Рухы белән дә, аһәңе белән дә яңа шагыйрь, Тукайдан соңгы шигърият җебен каләмдәш дуслары белән лаеклы дәвам итеп, Такташ татар поэзиясе тарихында яңа сәхифә ача; яңа принципларга таянган поэзиянең нигез тэшларын салуда катнаша. Зур талантларга хас булганча, үзенең әле дә көчен югалтмаган шигърият мәктәбен тудыра.' Татар поэзиясендә талантлар күп булса да, шундый шигъри мәктәп ачкан, мәктәп программасы һәм поэтикасы һаман да искермичә, берничә буын яшь әдипләр өчен осталык мәктәбе булып хезмәт иткән шагыйрьләр күп түгел. Андый бәхет сирәк кешеләргә эләгә.
«Яңа» һәм «беренче» сүзләре, ничектер, Такташ поэзиясенең асылына ифрат та туры килеп тора. Хәтта шагыйрьнең туу вакыты да эчке бер мәгънә белән тулы
Һ
күп яклы. Ул театр һәм драматургия үсеше тарихында тирән эз калдырган драма һәм трагедияләр авторы да, чог* таләбен тирән тойган үткен фикерле публицист һәм журналист та, ул — прозаик, ул — балалар язучысы, ул — тәнкыйтьче дә. Әл<ма барыннан да элек һәм барыннан да бигрәк ул — шагыйрь. Зур шагыйрь) Сирәк очрый торган талантка ия булган шагыйрь. Хәтта хикәя һәм драма әсәрләрендә дә ул — шагыйрь. Шигырьләре «ааыр көрәш» елларында, «давыллы елларда» көчле набег булып яңгыраган трибун шагыйрь. Шашкын хисле, романтик шагыйрь.
һ. Такташ үзенең туганнары белзн.
каган, аннан атын хезмәтчеләренә биреп әенә кайтарып җибәргән. Камчы яралары байтак вакытлар бетми йорде».
Камчы яралары тәзәлә, әмма күңел яралары әстәлгәннән остәлә генә бара. Соңрак йомышчы малай булып торле хуҗаларның каралган керләрен, каралган идәннәрен юып кон иткәндә, Бохара кибетчеләренең хезмәткәре булып торганда ул сыйнфый изелүгә нигезләнгән җәмгыятьнең зиндан табигатен, кешене рухи һәм физик изүен үз җилкәсендә татый, уз күзләре белән күрә. Тоткынлык доньясы аны усаллата, әмма ул ак күңеллслеген, пакь күңеллелеген югалтмый.
Заманалар аоыр, михнәтләре күп булса да бик вакытлы туа шагыйрь деньяга. Бу — мәгърифәткә сусаганнарга 1905 ел революциясе нәтиҗәсендә азмы-күпме иркенлекләр ачылган вакыт. Такташ та шул момкинлекләрдән файдалана. Кечкенәдән ул әдәбият укырга һәвәс малай булып үсә. Кулына эләккән берен — китапмы, журналмы — йотлыгып укып бара. Әнисе Шәмсениса апа. улының шундый омтылышларына куанып, китап алып улын шатландырыр очен чәченә үреп мори торган кадерле тәңкәләренә кадәр берәм-берәм сата...
Вакытын белеп туа шагыйрь деньяга. Бу — татар җәмгыятенең мәгърифәткә генә түгел, азатлыкка да — «хорлек-инкыилапка» да сусаган дәвере. Мәгърифәткә генә түгел, азатлык очен корәшкэ дә уянган, «җирдәге газраилләргә» каршы корәшуче X. Ямашеа, М. Вахитоо кебек революционер улларын тудырган вакыты. «Гакылсызлар йортына» — «алтын сарайларга» каршы киң фронт булып ачылган керәш үз орбитасына мнллионланган халык ташкынын ала. Бу изге корәшкә зәңгәр күзло Тамбов егете — укытучы, журналист, шагыйрь Такташ та килеп кушыла: 7. «К. У.» м 1.
лнселле: Һади Сыркыды авы- ында (Мордва республикамның Тарбеево районы] 901 елның 1 январенда — гъни яңа гасырның беренче лыида, Яңа елның беренче онендә деньяга иилә«
Яңа гасыр, ләкин әле ис- елекләр беләи тулы гасыр. 1генчелек белән шөгыльлән- әи әти-әнисе мохтаҗлыкта :он итә. Такташка да иске ормышиың байтак авырлык- тарын уз җилкәсендә күтәрергә туры килә. «Үз җилкәсендә» :үзләре Һади очен образлы -ыйбарә генә түгел. Ул алпа- 1ытның камчысын уз җилкә- :ендә туры мәгънәсендә татый. Әтисенең бу турыда сойләпе мстолекләрдә түбәндәгечә тер-кәлгән: «Кайсы елда булгандыр инде, хәтеремдә калмаган, Һадины ойләгә кадәр ат ашатырга дип җибәрдем. Өйлә вакыты җитте, ул юк. Ат бик 'кирәк иде. Берәр нәрсә булмаганмы дип, ат ашаткан җирәнә киттем. Барсам, үзе җы- лап утыра, аты юк. Аты алпавыт Киринның чалуына кергән булган. Кирин этләрен ияртеп ауга чыкканда моны күргән. Килеп, башта үзен камчы белән бик каты кый-
97
Шулай, әткәй,
Ленин юл күрсәтте
Юлдан язар усал улына,
Иптәшләрчә үткен каләм бирде, — Мә, яэ инде! —диеп кулыма.
: Юл сурәте шагыйрь иҗатында шактый куп очрый. Аны әдипнең дәньяны кабул итүен аңлатучы узәк сурәтләрдән исәпләргә мөмкин. ■ Хәтергә төшерик; шагыйрь бит узен дә «юлчы» дип атый:
Дөнья матур,
Шушы дөньяның мин— Ирке чикләнмәгән юлчысы;
Давыллы елларның, зур көрәшнең Матурлыгын җырлар җырчысы.
«Үткен каләм» иясенең исеме дә тирән мәгънәле, җисеменә туры килеп тора. Һади — туры юл күрсәтүче, туры юлга күндерүче дигән сүз. Әлбәттә, исеме җисеменә шулай туры килгәнче, шагыйрьнең үзенә шактый бормалы сукмаклар гизәргә туры килә. Әмма туры юлны бер табып алгач, шагыйрь, ул юлның авырлыклар белән тулы булуына карамастан, читкә тайчанмыйча алга баруында дәвам итә, шул юлга башкаларны да күндерә. Ихлас күңелдән чыккан ялкынлы сүзләре белән, утлы шигырьләре белән күндерә.
Шагыйрь иҗаты өчен үзенчәлекле тагын бер сурәтне искә төшермичә булмый. Бу — «мәңгелек көч белән кайнаучы» янар таулар сурәте. Шул исемдә шигыре да бар («Янар таулар»]. Бу сурәт шагыйрьнең узенчәлекле фикерләвен ачу ягыннан гына түгел, әдипнең уз образын ачу ягыннан да кызыклы./
Шагыйрь һәм яну сузләре. аһәңдәш булмасалар да, эчке — шигъри яктан бер-берсенә бик тә якыннар. Әйтергә яраса, алар — синонимнар. Шигърият телендә шагыйрь янып яшәү дигәнне аңлата.
Такташ — пыскып, төтәп кенә янган шагыйрь түгел. Ул бөек инкыйлап кызуы белән гөлт итеп кабынды да шигърият күгендә үз әдәбияты балкышын гәүдәләндергән якты йолдыз, җитез метеор булып балкыды. Бәлки әнә шулай дөрләп-кабыныл янганга да кыска гомерле булгандыр: ул нибары 30 ел яшәде.
Метеор якты яна. ләкин яктылыгы аның салкын. Такташ исә үзенең күңел җылысын. аңа тагын миллион җылы өстәп, яңа төр энергиягә — «мәңгелек көрәш уты белән янган» тылсымлы атом-сүзләргә әверелдерде. Шигырь җылысы белән җир өстен дә, кешеләрне дә җылытты.
Әйе, Такташ — ут шагыйрь, ялкынлы шагыйрь.^Замандашларының истәлекләренә караганда, үзенең характеры белән үк ярсу рухлы, давыл табигатьле шәхес булган^ Тын бүлмәгә дусты янына килеп кергән икән — «ун баллы давыл кергән кебек», ул узе белән җанлылык, тормыш тулылыгын, дөнья шау-шуын алып кергән. Каләмдәш дусты Хәсән Туфан язганча:
Гөрләп тора бүлмә, әйтерсең д«, Тугыз Туфан анда, ун Такташ!
Тынлык һәм торгынлык бәлки Такташ белән килешкән дә, сыешкан да булыр иде, әмма «бунтарь Һади» үзе алар белән гомере буе килешә алмый яши.
Такташ шәһәрдә торса да, туган Сыркыдысын сагынып, авыл кешеләренең йорәм тибешләрен тыңлап, шуларны җырлап яши. Шәһәрдә яшәвен дә ул йөрәгенең әнә шуп акыллы «тилелеге», бунтарьлыгы белән аңлата:
Тамбов урманнарын ташлап китәм,
Нишлим?—
Шау-шуларга күңел чыныккан, Давылларда туып канатланган Бунтарь йөрәк кача тынлыктан.
Такташ гомере буена ваемсыз тынлыктан кача, утка ташланган кубалак кеЫ!Т ерәш утына ыргыла, матурлыкны шул караштан эзли.
Тынлыкны инкарь иткангә дә Такташ тормышның мәңгелек кануны булган хәрә- әтие—искелек белән яңалыкның килешмәс керәшен поэзиясенең таяну ноктасы ител айлый. шуңа таянып «кояшны атомнардан яшергән кол тавына*, «сүнгән атомнарга» — тарихның кара кечләренә, халыкны каплаган «черек йокларга», «зур пәрдәләргә* ♦ <аршы дааыллы-утлы кәрәш ача.
Беек җиңү алып килгән хислар Сыеша алмый таша күңелдә; Әйтче:
Кайсын шунда җырлап бетерап була Безгә тигән кыска гомердәГ Хнсларе дә аның давыллы, самими һәм гади. Ул хисләргә традицион шигырь * калыбы да кысан булып тоела. Шуңа нисбәтән ул шигырь техникасын да үзенчә уз- ■<әртә. Әдәбиятның җанлы практикасында шактый какшый, җимерелә башлаган традиционлыкка; хис-тойгылариы һәртәрле чикләүләргә — композицион-жаир ягыннан буласынмы. ритмик-стилистик оештыру буенча булсынмы — каршы чыга, халәте рухиянең ф иркен агуына нигезләиган поэтиканы алга сорә. Аның шигырьләре дә шушы прии- хцилка: хис-тойгының иркен агышына корыла. Шагыйрь тойгының бер мизгеле белән генә чиклаими, рухи деньяның бер моментында тукталмый, ә процесс ител карап, аның х терле яссылыктагы, дәяамлы агышын күзәтә. Композицион бүленештә дә яңа нәрсә ,күзгә ташлана: шигырь строфалар бетеклегенә карап түгел, ә лирик кичереш агышы- " ■на нисбәттән бүлекчәләргә аерыла. Лирик тойгының бер сулыштагы бетеклеге — үзе j бер кечкенә бетенне тези, ә ул бетен, хиснең эчтәлегенә карап, герле сандагы юллар- = ■, иы узенә җыя.
Такташта лирик формалар тагы да торлерәк һәм хәрәкәтчәнрәк рәееш алалар. Поэзия эчтәлегенең яңаруына нисбәтән Такташ лирик форманы да яңарта, аны элик , киңлек һәм тирәнлек белән баета. Шигырьна укучыга тәэсир иттерүнең яңа юлларын > һәм серләрен ача. аны сейләүгә һәм тыңлауга җайлаштыра.
, Шигырен язган чакта ук ул аны декламация итеп сеиләүне күздә тота. Язып бетергәч тә берничә терле рәвештә укып карый, үзенә охшаган бер юлын тапкач.
, шуңа карап тәзәтуләр кертә. Уку техникасына ул нык әһәмият биргән, тамашачы каршына чыкканчы, әүвәле еендә кезгегә карап кат-кат сайларга ейрәигән^ Замандашлары Такташта шигырь уку талантының зур булуы турында сокланып хәтергә алалар: «Такташның «Байрак тегәбез». «Мокамай». «Провокатор*. «Картайдым шул*. «Киләчәккә хатлар»... шигырьләрен укыганын күргән иптәшләр ялкынлы, утлы, чыи күңел- дәиле Такташны үз гомерләрендә оныта алмаслар. Аның— чын бер җылылык белей келке итеп укыган кыяфәтен дә. ут кебек янып китеп, уң кулын факел күтәргәндәй югары күтәреп, утлы зәңгәр күзләре естенә маңгай җыерчыкларын тешереп шигырьләрен укыган чагын да — берсен дә оныта алмаслар-» (Г. Толымбай )
Таза кешедә таза йерәи үзен сиздерми диләр. Такташ шигыре де таза, сау йерәи- нең тибеше кебек. Шундый ук — табигый, шундый ук — хәрәкәтчән-, тере-. Такташның үзе кебек тынгысыз, самими һәм гади.
Революция нәтиҗәсендә туган яңа тойгылар шагыйрь ечен гадәти булмаган яңа матурлык чыганагы, бетмәс-текәимес илһам чишмәсе булды. Такташ үзе язганча, «шагыйрьнең яңалыгы яңа форма уйлап чыгарырга маташуында түгел, шагыйрьнең яңалыгы — аның яңа хнелерендә, яңа уйларында. Шагыйрьнең яки язучының бүгенге яңа хисләрне, яңа уйларны формалаштыруы естеидә эшләве, шул иделләрнең формаларын таба белүе — бу аның форма яңалыгын тудыру естеидә эшләве дигән сүз*.
Г Такташ поэзиясенең новаторлыгы да. барыннан да элек, аның лирик героеның яңалыгы белән билгеләнә (Такташ үзе дә — яңа чор тудырган яңа буынның талантлы бер вәкиле. Шуңа да яңа кешеләрнең яңа уйларын, яңа хисләрен күреп ала белү аның ечен имен булмый. Ул «шул уйларны, хисләрне үзенең иерәгенә сеңдерел алариы үзенең йерәк җылылыгы белән тәрбияләп, үстереп, үзендә булган шигьри буяулар белән буяп*, массаның йәрәгенә сеңдерә.
ЯҢА МАТУРЛЫК ҖЫРЧЫСЫ
Такташның йөрә(е — гаҗәп күп сыйдырышлы йорәк. Искиткеч сизгер йерм. к, шелекле йөрәк. Аның йөрәге — кешеләргә тирән мәхәббәт белән тулы. Кешепэрд», һәр күңел ярасы аның йөрәген дә телгәли. Кешеләрнең шатлыгы — аны да куанды* Шагыйрь буларак аваз бирүе дә аның халык моңын, кайгысын күрүе белән, халып* изгән социаль-милли олы афәттән тетрәнүе белән бәйле була. Шушы моң, ачу. н«фра> аңарда шигырь булып ташып чыга. Халык ачуы, моңы — шигъри вулканны хәрэычв китерүче шартлаткыч аммонал кебек. Шушы нәфрәт, ачу тойгысы әүвәле аның б*т йөрәген тулы килеш биләп ала. «Газраиллар» (1916]. «Караңгы төннәрдә» [19м, «Торкстан сахраларында» (1917) кебек шигырьләрендә доньяны каплаган караңгылы тагы да караңгырак, салкынлык тагы да салкынрак булып тасвирлана. Миллионнар ачуын үзендә туплаган йөрәк ялгызлыктан, «хыялында суык җилләр исүдән» ярсы». Шагыйрьгә җир өсте зиндан, караңгы төн булып, ә үзе «зольмәтләргә йотылып» ады- кан юлчы, дөньяны каргыш-сагышлары белән ләгънәтләүме җырчы булып тоела. Җкр өстен җәннәт урынына — дәһшәт баскан: сөякләрдән — янар таулар кутары. гән, каннан күлләр оешкан!.. Әмма бөтен тамырлары белән җиргә береккән. иреккә сусаган җир улы җирне ташлап китә алмый. Сыйнфый көрәш алгебрасы үзләштергән саен, революциянең якты нурларын күбрәк күргән саен аның алдыидм томаннар тарала, поэзиясе дә яктыра бара. Хәзер аның лирик герое да җирне «елм>- нардан тазартыр өчен көрәш сафына баса:
Еланнар! Сезгә юк тормыш, Куып юлдан, буып сезне. Ачам юллар сәгадәткә! Җуям җирдән фәхеш эзне...— дип яза ул «Антым» (1920) шигырендә.
Җир белән бәйләнеш елдан-ел ныгый. Шагыйрьнең күңеле дә, җаны да, иман» да — хәзер җирдә. Алай гына да түгел, элек һәрберсе уз алдына аерым-аерым, бер- берсе белән каршылыкта яшәгән «күңеле, җаны һәм иманы бергә кушылып», шагыи₽> эчке рухи бөтенлек һәм даимилек халәтенә күчү эзенә баса. Бу яктан аның «Айның нурлары арасында» (1920) шигыре игътибарга лаек. Кушылган күңел, җан һәм имм айның нурлары белән бергә «дулкынлы караңгылык өстеннән» кемнәрне эзләп оча! Сәгадәт очен көрәшкән кызыл каһарманнарны. Аларны куе калын томаннар знании эзләп табып, сәламлиләр, шәһит каһарманнарының рухларына илнең сәламен ирештерәләр, батырларның «кабер ташларын үбәләр».
Халык күңелендәге тирбәлешләргә үтә сизгер йөрәге 1921 елны Идел буенда җәелгән ачлык күренешләрен дә, ачлык тудырган газапларны да сыйдыра. Үзенең 1921 елгы бер шигырендә ул: «Мин яралдым серле моңнарым белән бар доньяны еглатырга; әйе, миндә көчле Байрониар җаны!» — дип язган иде. Халыкның әлеге олы кайгысы шагыйрь йөрәген дә бөтенләе белән биләп ала. Бу олы кайгыны ул шундый ук олы итеп ача, «бар доньяны еглатырлык» бәла-каза итеп, мифологик образларп төреп күрсәтә. Ачлыкның экономик-социаль сәбәпләре «серле моңнар» томаны эчендә күмелеп калса да, шагыйрь бу дәһшәтнең икенче ягын — аның тормышны сайтаи җир уллары өчен зур фаҗига булуын, кабатланмас матур гомерләрне вакытсыз сүндерүем «көчле Байрон җаны белән», күңелләрне тетрәтерлек итеп сурәтли.
’ Такташ кешедәге киеренке драматик тойгыларны, фаҗигале хәлләрне аеруча зур осталык белән ача. Аңарда, чыннан да, «бар дөньяны еглатырлык» сәләт бар. Ищет куәте ягыннан ул — кабатланмас трагик. «Газраилләр» (1916), «Күләгәләр» (1922J. «Үтерелгән пәйгамбәр» (1918)ләрдә үк ул — трагик,/'Талантының шушы ягы «ЖНР уллары трагедиясенндә (1921) тагы да тулырак ачылып китә^ Мифологик сюжетка корылган әлеге әсәрендә шагыйрь дини кануннарның җир улларын рухи изүен һәм рухи зольмәткә каршы кешедә акылның уянуын, көрәш башлануын Шекспир Ьайроннарга хас колач, драматизм һәм монументальлек белән сурәтләде. Ул — РУ1" коллыкны ләгънәтләгән, рухи азатлык өчен көрәшкә гимн җырлаган әсәр булды. Та- пантының шушы көчен иҗатының беренче чоры белән генә чикләү шулай ук доре« булмас иде. «Гасырлар һәм минутлар», «Мокамай» поэмаларында да, «Югалган матурлык.-, «Күмелгән кораллар» пьесаларында да аның трагиклык таланты ачык гәүдәләнде. Яңа тип оптимистик трагедия буларак татар совет поэзиясендә яңа сәхиф» ачкан «Гасырлар һәм минутлар» поэмасын хәтергә төшерик. Әсәрдә В. И. Ленинның
улеме бетен кешелек ечен нинди олы кайгы итеп сурәтлән»! Шагыйрь Ленинның идеям образын, катлаулы характерын иҗат итуне максат ител куймый, АНЫҢ максаты башка: Ленинның гасырлар тудырган тарих улы булуын сейләү. аның биеклеген ачу, үлем китергән минутларның бетен җир шарына зур кайгы булуын, әмма Ленин үлсә дә аның идеяләренең яшәүчәилеген күрсәтү. Шуның ечен дә шагыйрь бу юлы психологик анализ белән мавыкмый, сюжетны вакыйга сурәтләүгә түгел, ә фәлсәфи фикерләүгә һәм Ленин үлү вакыйгасының кешелектә нинди фаҗигале яңгыраш тудыруын ачуга юнәлтә.
Такташ — чор драматизмын тирән ачкан, заманының трагик коллизияләрен оста гәүдәләндергән трагик кына түгел. Иҗатының иң беренче чорында фаҗига тол урынны биләп торса, тора-бара аның иҗатына тормыш бетен тулылыгы белән керә. Заман һәм тормыш шагыйрьдә торле яклары белән чагыла үлемнәре һәм туулары белән дә. кайгылары һәм шатлы т^ры белән дә. сагышлары һәм елмаюлары белән дә. җиңү- паре һәм җиңелүләре бел^н дә... «Соңгы язуларымда минем елмайган йезем күпләргә күренерлек инде. Чыннан да елмаям. Киләчәктә бәлки бик матур, бик шәтлыклы кол» дә алырмын»,— дип яза ул знесенә 1929 елның 9 августында.
Такташ поззиясе — тормыш кебек күп яклы, тормыш кебек куп тавышлы, тормыш кебек кул буяулы.
Җирдә гыйсьяи җыры. Җирдә тормыш симфониясе. Җир әйләнә^ ы
Шагыйрь дә үз иҗатында тормыш симфониясен шигьри пафос югары патетика » белән катлаулыгында җанландыруга иреште. Күп герле моңнар, күл торле авазлар, «үзенә башка тавышлар» яңгырый анда. 20 еллардагы татар тормышына хас ~ моңнар... Шул чорга хас авырлыклар... Барлык моңнарын, барлык авазларын үзенә ~ берләштергән бер олы моң бар — бу гыйсьяи җыры. Шушы кәрәш җыры — Такташ*" симфониясенең лейтмотивы.
Тарихның агышын ул монументаль бееклеге, романтик киң колачлылыгы белән дә. тормышчан гадәти чынлыгы беләи дә сурәтли. Кайчак аңарда шушы ике як аерылыбрак тора, кайчакта бергә кушылып китә.
«Җир уллары трагедиясе»н тәмамлау белән, Такташ шул ук романтик-симаолик сурәтләрдә җирдәге тарихи иҗтимагый үсешне һәм Боек Октябрь революциясенең җиңүен гәүдәләндергән зур әсәр иҗат итәргә уйлый. Әлеге олы героин циклның аерым шигырьләре донья да күрә. «Нәләт» шигыре (1922) —шушы уйланылгаи әсәрнең беренче элеше. Аның икенче исеме дә бар — автор җәяләр зчеиә «Ил трагедиясе» дип куйган. Шушы исем зчтәлеккә бик тә туры киле һәм шагыйрьнең ниятен дә ачыкларга булыша. Янар таулар хәрәкәтен — халык иузгалышыи. революцияне суротләганче шагыйрь ил трагедиясен — хезмәтчел халыкның фаҗигале язмышын тасвирлый. җәмгыять үсешендә зшчо халыкка ясалган хыянәтне ача. хаиннәргә, алгый сарай кешеләренә — изүче сыйныфка нәләт укый.
Шушы циклга караган «Бакчачылар» (1922) һәм «Гыйсьяи» (1923) шигырьләрендә җәмгыять үсешендәге сыйнфый каршылыкны ачу дәвам итә. Лирик герой шигырь саен яңарак яктыртылышта, яңа кыяфәттә ачылып китә. «Гыйсьянида ул алтын сарайларга налег җыры яудыручы яки кайдандыр бакчачыларның килүен омет итеп пасска күзәтеп утыручы гына түгел инде. Иҗтимагый фикер үз үсешендә яңа биеклеккә күтәрелә, ачу, омет итүләрдән кәрәшкә күчә. Иҗтимагый хәрәкәт үсешен дә үзендә гәүдәләндер ә барган лирик образ — инде гыйсьянчы:
Гыйсьяи итеп сезгә каршы.
Сорыкортлар, мин менә. Куркыныч утлар ягып Чыктым янар тау астено.
Әмма әле аның ялгыз кереше нәтиҗәсез томамлаиа, ул җибәргән ут кабынмый, сүнә . Шулай да символик лирик геройда ышаныч, омет бар Хәзер инде ул ниндидер бакчачылар килү иллюзиясеннән азат (чонки аллаларны утка атты), аның ышанычы — башланасы яңа гасырда — ашио илаһ итеп күтәргән корыч гасырда. «Нәпәтатә
аргамакларга атланган вәхшиләр заманы турында суз бара кде. Ә хәзер замзщ башка — корыч гасыр, XX гасыр.
«Нәләт», «Бакчачылар», «Гыйсьян» шигырьләре, шул рәвешчә, үзләре бер оны шигъри бәйләм булып берләшәләр. Аларда шагыйрь җәмгыятьтә сыйнфый каршылык, ларның тууын һәм кечәюен, сыйнфый көрәшнең аерым баскычларын символик обраэщр. да, шартлы күренешләрдә гәүдәләндерә. Боларны «Нәләт» шигыре астына шагыйрьүм куйган икенче исем белән «Ил трагедиясе» дип атарга мөмкин булыр иде. Әмма шагыйрьнең ог.ы шигъри фикере югарыдагы шигырьләр белән генә чикпәнми. Шагыйрь сыйнфый җәмгыятьтәге каршылыкларның чишелешен дә — Октябрь революциясен дә гәүдәлн- дерергә уйлый. Икенче бәйләм «Янартаулар» һәм «Октябрь төне» шигырьләреннән тора
«Янар та улар» да шагыйрь җәмгыять үсешенең сыйнфый көрәшкә бәйле яңа бер баскычын — әнә шул «корыч гасыр»ны күз алдына бастыра. Бу югарылык ялгыт бунтарьлыктан — ялгыз янар таудан күмәк көрәшкә күчүдә. Хәзер гыйсьянчылармц исәбе-хисабы юк — атомнар шикелле чиксез күл алар «Октябрь төке»идә киде «гыйсьян уе»ның иң югары сыйнфый ноктасына җиткән кү. *. еше — халык кузгалышы, революция тасвирлана.
Таң ата— Гыйсьян явы әкрен генә Канлы кырлардан басып җырлап килә: «Без черек йөкләрне өстән ташлыйбыз, (Кайсылар безне үлемдәй каплаган.) Ишетәсезме!
Без яңа юл башлыйбыз, Мәңге утларга, кояшларга табан!»
«Шагыйрь — ул элек шигырьне үзенең тормышында тудырырга тиеш»,— дип язгм иде Такташ бер мәкаләсендә. Революция турындагы кичереш-уйланулар аның үз тормышында, әлбәттә, туган иде. Шагыйрь 1917 ел революциясен «марсельеза җырли каршы алган» икән, Бохара әмиренә каршы мәгълүм сугышта катнашкан икән, коммунистлар органы булган газеталарда эшләгән икән, Ташкент Комуниверситетынде укыткан икән — болар барысы да Такташның революция турында зур фәлсәфи-лирик әсәр язарга рухи хәзерлеге булуы турында сөйлиләр. «Ил трагедиясе» һәм «Янар таулар» — шушы уйлануларның шигъри телдәге катлаулы һәм монументаль гәүдәләнеше. Халык революциясен масштаблы итеп күрсәтер өчен шагыйрь зур гомумиләштерү көченә ия булган символик сурәтләргә мөрәҗәгать итә. Бер яктан, мондый шартлы образлар халыктагы «гыйсьян уе»ның үсешен тарихи барышта масштаблы итеп күрсә-тергә чыннан да ярдәм итсәләр, икенче яктан, ул сурәтләрнең конкрет эчтәлеге* артык гомумиләштереп билгеләү. җӘмгыять күренешләрен тарихи-конкрет аңлатуны сурәтләрне табып һәм билгеләп җиткерә алмау аның сәнгатьчә максатын тулыр»* ачарга билгеле дәрәҗәдә комачаулый да. Әмма бу шигъри ниятнең тормышка ашкай кадәре дә татар поэзиясе өчен гаять зур җиңү, ә шагыйрь ечен кыю эксперимент булды.
Такташ алдагы иҗат юлында шушы лирик симфонияне язу барышында туплаган тәҗрибәсен файдаланды: символик сурәтләрне куллануны ташламастан, аларны иҗтимагый тормыш күренешләренең асылын ачуда үткен корал итте, гомумилек бела* конкретлыкның тыгыз бердәмлегенә иреште. Шушы ук теманың дәвамы рәвешендә уйланылган өченче зур лирик симфониядә дә («Давылдан соң», 1924] бу ачык күренә. «Янар тауларида шагыйрь революцияне — давылны гәүдәләндерсә. «Давылдан соң> әсәрендә Октябрь революциясеннән соңгы дәверне — «үткән күперләрне ягып, якты киләчәккә күчүне», иске тормышның үлүен, коммунизм гиганты күтәрелүен, «табигатьнең иркен күкрәгендә барган мәңге көрәш, мәңге хәрәкәтнең» яңа баскычын конкрет иҗтимагый күренешләрдә, реаль сызыкларда тасвирлады.
«Ил трагедиясе» («Нәләт»), «Янар таулар», «Давылдан соң» — болар бер шигьри теманы чишүгә багышланган өч лирик симфония. Аларның сәнгатьчә тәэсир итү ка*е әлеге симфонияләрне янәшә эзлеклелектә караганда гына тулысынча һәм бөи* тирәнлегендә ачылып китә.
«Килочәккә хатлар» әсәре дә әнә шундый грандиоз уйланылгаи катлаулы лирик
'ар берлеген күрсәттем. Өченче хатта мин социалистик хезмәт кешенең психология- ен ничек үзгәртүен сурәтлим». Әмма бу хатлар бер-берсенә олы шигъри фикер елан тыгыз бәйләнештә яшиләр. Бу бердәмлек шигъри фикернең берлегендә дә хяңа тормыш-кенкүреш. яңа кеше ечен алып барган корәшебеэие тасвирларга Чтрышам», ди шагыйрь үзе), әлеге фикерне билгеле бер ззлеклелектә ачуда да күренә.
Такташ поэзиясендә катлаулы бәйләнештәге һәм зур лирик формаларның киң рын алуы шагыйрьнең тормышны тиишерудә лирик типиклаштыру момкинлекләрен- '«•н осталарча файдалана алуын, бу олкәдә дә яңа юллар салып калдыруын раслады, (ешенең җәмгыять һәм тарих белән бәйләнешендәге яңа менәсәбәтләре шагыйрь җатында лириканың яңаруы рәвешендә дә гәүдәләнде.
Такташ — хыялый шагыйрь, хыялга бай шагыйрь. Аның шигъри фантазиясе коты- *ып эшли. Мондый йогерек һәм кыю фантазиясе аның кече вакытында ук инде үэеи издерә һәм шул «матур алдаша белүе» ечен аңа әти-әннсеннәи дә иптәшләреннән ;ә шактый эләгә. Шагыйрь үзе бу турыда болай дип искә ала: кАлты яшьләремдә мин азучы булмаганмын, ләкин минем башка һәнәрем булган. Мин ул вакытта үземнең (выңда алдауларым белән мәшһүр булганмын. Бу нәрсә минем әти-әниләр һәм иптәшләрем алдында бик яшьли авторитетым тошүгә сәбәп булган— Кыйналуга сәбвп булган бу алдаулар, билгеле булмаган вакыйгаларны сәйләү эчен түгел, квйда да булып үткән вакыйганы үзгәртә тәшеп, матурлап сейләгәием эчен—»
Кечкенә вакытта гына түгеп, швгыйрь булгач та аңа әлеге бай хыялы, кыю обрэз- лылыгы ечен нык кына кыйналырга туры килә. Бу юлы инде шагыйрьне аның талант үзенчәлеген аңларга тырышмаган вульгар-социологик әдәби тәнкыйтьчеләр кыйный. Дик шунысы шагыйрьне куандыра: аны укучылары аңлый, укучылары кабул итә
Гтвкташның образлары яңа һәм оригинал булулары белән аерылып торалар. Шул үк вакытта алвр искиткеч халыкчан. Халыкның сурәтле фикерләве белән шагыйрьнең сурәтләр деньясы арасында бернинди каршылык юк. киртә юк, әдәби тукыманы
Их1
Кичә генә әле февраль иде.
Бүген давыл кырга кар ташый;
Март аеның нечке билле җиле.
Сузылып ятып җиргә, кар ашый...
Ерак калмый инде майга да, Яз ясарбыз салкын тайгада. Җир безнеке булыр!
Ачулансак, Шлем киертербез айга да!
(•Нзни разбойник»).
Халыкчан кыю образлылыкның шагыйрьдә очраган гадәти бер үрнәге бу Менә тагын бер мисал:
Кинәт Гасырларның куэ яшеннән Бомба ясап ыргытсаң да. Шушы йоклап яткан Европаны Уятсаң да, Әйтсәң әгәр:
— Ленин те pel —дип.
(•Еллар таңында»).
Шигырьдәге яетелмегән күчеш һәм сикерешләр, сурәтнең нәфис сыны, тоселмге һәм тирен мәгънәлелеге, ten фикернең татар укучысына вкын булган гадәти тормыш
,кыма. Аянычлы үлем аркасында гына шагыйрьнең олы шигъри максаты тормышка шыл бетми: уйланылгаи ун хатның ул тик очесен генә тәмамлый, һәр хатның конкрет 'Шигъри максаты, чагыштырмача мостәкыйльлеге бар. Такташ үзе болай дип яза: беренче хатта... мин сыйнфый керәшнең гомуми фонын бирдем. Ииенче хатта— олхозчы һәм гомумән безнең күчү чоры кешесенең психологиясендәге каршылык- ♦
кабул итә алмыйча кире кагу күренеше юк.
күренешләре һәм предметлары аша сурәтләнүе, гадәти сүзнең яңадан-яңа мэпиҗ төсмерләре ачыгуы, кирәк урында аны якты йолдыз шикелле балкытып тңмб»р, сүзнең колакка ятышлы матур аһәңен табу — Такташ поэтикасына хас үзенчәлекләр.
Такташның образлы фикерләү эволюциясендә халыкның дөньяны кабул итумд фикерләвендә туган яңалыклар, үзгәрешләр ачык чагылды. Аңарда фән заманы кеш- сенең фикерләү стихиясе, бердәнбер фәнни тәгълиматны үзләштерү шигърияте аврҗ калку булып гәүдәләнде. Шул нигездә аңарда мифологик һәм дини сурәтләр нимуп таба йөз тотты, җирнең һәм тормышның хуҗасы булган кешене камаган предмету яңа символика, яңа шигъри мәгънә белән ачылдылар.
Вакытның кодрәтле көчен, кабатланмас гүзәллеген ул татар поэзиясендә мецгч күрелмәгән шигърият дәрәҗәсенә күгәреп тасвирлады. Вакыт үзе дә, аның агышы д» конкретрак, җисемлерәк, шул ук вакытта фәлсәфирәк рәвеш ала бара. Вакыт Такта» ның образлы фикерләвендә үзенчәлекле миссия башкара.
Гасырлар һәм минутлар... Бер яктан шагыйрь гасырларны иңли, бүгенге бел» үткәннең, бүгенге белән киләчәкнең катлаулы бәйләнешләрен, алар арасындагы якынлыкны һәм ераклыкны — хәрәкәт диалектикасын үткен акылы белән тикшерә. «Гасырлар һәм минутлар», •Диләчәккә хатлар» поэмасында вакыт белән әнә шулай иркен эш итү. аның кеше акылына буйсынган серләренә төшенү, тарихны «грандиоз игеп аңлау» омтылышы аеруча ачык күренде. Шагыйрьнең күрем офыгына еллар гына түгел, гасырлар, дөньялар, тарихлар сыя, анда да хәрәкәте белән, агышы белм. «Янар таулар» шигырендә шагыйрь турыдак-туры болай ди:
Искереп бетте:
Еллар,
Гасырлар,
Дөньялар...
Искереп бетте гомер.
Барлык
Фаза,
Тормыш...
Алар
Искереп чергән диварлардай аудылар,
(Безнең өскә) Алар капландылар...
Икенче яктан, гасырларның, елларның, тарихларның минут һәм секундларда җыелганын, мизгелләрдән оешканын ачык сиздерә шагыйрь.
Такташка кадәрге поэзиядә вакыт, иске тормышка хас булганча, акрын ага, ел әйләнешендәге табигать үзгәрешләре яисә тәүлек эчендәге көн һәм төн алышынулары белән генә күренә иде. Такташта вакыт төшенчәсе яңача ачылып китә. Ул тормыштагы динамиканы да. вакытка бәйле каршылыкларны да, җимерүне генә тугая төзүне дә сыйдыра. Шагыйрьдә вакыт — тирән мәгънәле, кызу агышлы. Ул үзе бер катлаулы образ, үзе бер шигъри дөнья, җисемле, фәлсәфи дөнья.
Вакытның кеше гомере өчен алыштыргысыз кыйммәте Такташта аеруча бер тир» кичереш белән ачыла.
Канатымны еллар каерса да.
Каерса да,
Ах, үләсе килмәс, үләсе...—
ди ул тормыш матурлыгына сокланып. «Булмаса, дөнья шундый матур, Габидулла, мин әлеге яшемә кадәр аның бу кадәр матурлыгын сизә алганым юк иде. Дөнья үзен* авырлыгы белән матур икән»,— дип яза ул энесенә хатта. Ничек үлсен «берләр мең нәр өчен, меңнәр берләр өчен торганда»! Кешеләр арасында туган шушы эчке м» турлык, эчке җылылык шагыйрьнең йөрәген дә. шигырьләрен дә җылыта, вакытны» һәм яшәүнең кадерен белергә өйрәтә. Аеруча ул балачак һәм яшьлек хисләрен р° мантик күтәренкелек, җылылык һәм эчке бер сагыш белән тасвирлый. «Мәхәббә! тәүбәсе» поэмасында һәм «Зәңгәр күзләр» циклында без моны аеруча ачык күрәбез
НМЛ ЮЗИЕВ ф ЯҢА МАТУРЛЫК ҖЫРЧЫСЫ ф
1ал1аш чәчәкләрнең дә, җилнең дә, «дөнья җимерел җырлап йоргән әтәч мтш биби таеыкиларның да телен белә, алар белән якын итеп сөйләшә, аларга җитди шигъри нагрузкалар йәкли белә.
Ах,
Мин җир өстен артык сөйдем бугай,
Артык сөйдем аның гөлләрен, һәрбер буйга җиткән каен кызын Усак егетеннән көнләдем.—
дип язды ул «Үтеп барышлый» шигырендә. Ул татар поэзиясендә беренче булар» Тамбов урманнарындагы усак һәм каеннарның башкаларга күренмәгән матурлыгын ачты, урман чәчәкләренең керфекләре ачылуын күрде. Идел буендагы кышның Россия уртасындагы кышкы салкынның аңача поэзиядә күрелмәгән үз шигъриятен тапты. Әллә инде кыш уртасында туганга, ул кышны аеруча яраткан, хәтта кыш йене үләсен дә эчке бер интуиция белән сизенгән:
Ә мин бу ел кышын үләрмен үк,
Сезнең өчен
Бик күңелсез калыр, мин үлгәч—
(«Ертык бүрек»).
Фатих Хөснинең «кубәләк-күбәләк кар яуса, Һади Такташ хәтергә төшә» диюе шагыйрьнең әнә шул сәер мәхәббәтенә ишарә ясый.
Җир әйләнә... Вакытның кодрәтле агышын бер кем туктата алмый кебек. Ә менә тылсымлы көчкә ия булган Такташ заманның кабатланмас сынын шигърият теленә күчерү белән мизгелләрне — минут-секундларны туктата алды. Шуның нәтиҗәсендә без бүген дә шагыйрь иҗат иткән дәвернең җанлы сулышын ишетәбез, шул чор кешеләре белән шигырь телендә сөйләшәбез. Такташ безгә үткән белән бүгенге» тоташтыра. Әмма Такташ үткән чор кешесе, 20 еллар шагыйре генә түгел. Ул бетея шигъри җаны белән — безроң заман кешесе. Бүген дә ул утлы-хнсле шигырьләре белән безнең белән бер сафта атлый, бүгенге матурлыкны күрергә, аның өчен кә- рәшергә өйрәтә.
Киләчәккә ул «Киләчәкко хатлары» белән генә түгел, бөтен поэзиясе белән бергә бара. Ул — киләчәк шагыйре дә.