ПСКОВТА СИКСӘН ӨЧ КӨН

Владимир Ильич Ленин Псковта нибары 83 кон ятаган Әмма бәзнең партиябез өчен гаять әһәмиятле чорда. Ильич сөргендә вакытта ук Россиядә эшчеләр хәрәкәтен җитәкләргә сәләтле, марксистик революцион партиягә башлангыч булып әверелергә тиешле гомум-рус газетасын чыгару планы белән янып Псковка ул таркау социал-демократик группаларны бергә туплап, яңа типтагы, үз алдына яңа максат куйган партия төзүнең теоретик проблемаларын хәл итәргә, пролетариат хәрәкәте өчен революцион теориянең әһәмиятен нигезләргә, Россиянең иҗтимагый-экономик строена фәнни анализ ясарга дип килә. В. И. Ленин ул чорда күп санда әсәрләр яза Әсәрләрендә революцион марксизмның идея дошманнары — ' народникларга, «экономистлар»га һәм «легаль марксистларпга каршы мәрхәмәтсез , рәвештә көрәш алып бара 1900 елның 26 феврале Петербургтан килгән иртәнге пассажир поезды Псков станциясенә килеп туктый. Бик иртә булгангамы, төшүчеләр әллә ни күп түгел. Алар да төшү белән таралышып, иртәнге куе сыкы эчендә эрегәндәй, шунда ук юк булалар. Поезд карлыккан тавыш белән кыска гына итеп кычкырта да, тирә-якка куе пар бөркеп, яңадан кузгалып китә. Бераздан перрон тәмам бушап кала. Юк. барысы да таралып бетмәгән әле: шул вакыт, нәкъ җир астыннан калкып чык- иан кебек, перронда тагын бер пассажир күренә... Бу — Псков җиренә беренче тапкыр аяк баскан В. И. Ульянов. Кулында җиңел саквояж аның. Иң элек ул, җитез-җиңөл атлап, вокзалга көрә. Әмма пассажирларның көтеп тору залына түгел, шәһәргә чыга торган ишеккә таба юнәлә ул. Извозчик-фәлән очратырмын, дип уйлагандыр бәлки. Әмма вокзал мәйданы буш. Атлылар түгел, җәяүлеләр дә күренми. Тирә-якка күз сала. Сирәк-мирәк кенә җемелдәшкән утларны исәпкә алмаганда, кала әле эңгер-меңгер эчендә. В И. Ульянов үзенә таныш булмаган бу калага килеп төшкәндә, шушы кадәр иртә булыр дип уйламагандыр, күрәсең. Әйе, ерак Себердә, Шушенскоеда бу вакытта инде алар Надежда Константиновна белән эшләп ара торганнар иде. Хәер, моннан нәкъ егерме генә көн элек. 6 февральдә генә, Уфада да бу вакытта инде яп-якты иде бит. Владимир Ильичка Уфада калырга, ә Надежда Константиновнага Псковка килергә рөхсәт итмиләр. Шулай итеп аларга берәр ел чамасы аерым яшәргә туры киләчәк... Бераздан вокзал тирәсенә җан керә башлый. Иртәнге пассажир да бер-бер артлы килеп туктаган извозчикларның берсе янына килә дә, үзенә кирәкле урамны әйтеп, җиңел чанага менеп утыра. Владимир Ильич сөргендә вакытта ук инде берничә адрес барлаган була. Иң элек ул Любовь Николаевна Радченко квартирасына юл тота. Ул аны Петербургта ■■Эшчеләр сыйныфын азат игү өчен көрәш Союзыпнда бергә революцион эш алып барган чаклардан бирле белә Любовь Николаөвнаның суд белән хөкем ителеп өч елга Псковка сөрелүе дә Владимир Ильич өчен сер түгел. Владимир Ильич Любовь Николаевианы өйдә очрата алмый. Шуннан соң ул икенче бер танышы — статист В. А. Оболенский квартирасына юл тота. В вч көннән соң В. И. Ленин купец Потдшов йортында еч бүлмәле квартир алып яшәүче Любовь Николаевна Радченко янына кучеп киле В. И. Ленинның сөргеннән ничек кайтып төшүе турында энесе Дмитрий Ильич истәлекләре бар. Мена шул истәлекләрдән берничә юл. «Владимир Ильичның юлга чыгу вакыты турындагь' хәбәрне алгач, мин аны Мәскәудән 50 чакрымнар ераклыкта ул чакта үзем торган Подольскида каршы алдым. Аны ерак юл поездының I I класс вагонында таптым; бетен нәрсә халыкның салкын яктан кайтканлыгын күрсәтеп тора д иде—-мех туннар, дохалар, себер халкы кия торган колакчын бүрекләр киез итекләр Һ. б. белән вагон тулган Владимир Ильич тазарак, сәламәтрәк кебек күренә, әлбәттә = Һич тә предварилкадаи соң диярлек түгел иде». 2 Гомумән, В И. Ленинны Псковта көтеп каршы алалар Яше утызга да җитмәгән т ялкынлы марксистны күрергә, аның белән якыннанрак танышырга теләүчеләр күбә* Э Берничә тапкыр конспиратив очрашулар да була. Яшь Ульянов белән кызыксыну _ көннән-кен арта. «Кем соң ул?» дигән сорауга: «Белмисезмени? Соң бит ул «Россиядә ~ капитализм үсеше» дигән китапның авторы».— дип кенә җавап кайтаралар Петербург — термәсендә язылып та, үзе Себердә сергендә вакытта чыккан бу әсәре марксистлар г арасында инде ул вакытта зур популярлык казанган була. Хәер, бу бер дә гаҗәп түгел. В. И. Ленин үзенең бу хезмәтендә народникларны идея ягыннан тар-мар итүне < тегәлләп кенә калмый, бәлки «легаль марксистлароны да фаш итә. XIX—XX гасырлар я арасында «Россиядә капитализмның үсеше» Марксның «Капитал»ыннаи соң марксистик 2 тәгълимат буенча иң күренекле хезмәт ул. ш В. И. Ульянов туктаган Любовь Николаевна квартирасына килүчеләр, яшь марксист белән танышырга теләүчеләр көнләп түгел, сәгатьләп арта Бу хәл Ильичны сагайта 4 Чөнки ансыз да яшерен күзәтү астында яшәгән квартира хуҗасын уңайсыз хәлгә кую- — дан саклана ул. һәм төп-төгәл атна үтте дигәндә. Владимир Ильич провизор Лурья о квартирасында аерым бүлмә алып, шунда күченә. Дүрт катлы шул йортның өченче катындагы бу бүлмәдә хәзер В И Ленин музее ? урнашкан Ә йортның стенасына, парад баскычының уң ягына «Бу йортта 1900 елның мартыннан июненә кадәр Владимир Ильич Ленин яшәде. Монда ул «Искра» һәм җ «Заря» редакциясе белдерүе проекты»н язды», дигән мемориаль такта куелган Буйга дүрт, аркылыга оч адым тәшкил иткән ул бүлмәне бер мәртәбә күргән кеше гомеренә дә онытмас. s Гап-гади бүлмә. Ишектән кергәч тә сул якта ялтырап торган дүрт җиз шарлы х тимер кровать. Стенага терәп үк куелган ул Өсте шакмаклы бизәк төшкән гади одеал ® белән капланган. Түрге почмагында ак тышлы ике мендәр Кровать каршында шантый * таушалган иске диван. Түрдә, урамга чыга торган бердәнбер тәрәзә каршында ук. яшел сукно белән капланган ике тумбалы язу өстәле Аның өстендә абажурлы керосин лампасы. Шунда ук кара савыты һәм таратыл салынган язу кәгазе Өстәлнең уң ягында, почмакта, китап киштәсе. Анда — китаплар, журналлар һәм газеталар Шушы кечкенә генә бүлмәдә В. И Ленинның шәхси китапханәсе дә булган Кечкенә булмаган ул, анда философия, статистика, тарих һәм экономика буенча дүрт йезгә якын, икенче терле итеп әйткәндә. 15 потка якын китап булган. Арада К. Марксның «Капитал» томнары тезелеп торалар Шунда ук Ф Энгельс һәм инглиз экономисты Д. Рикардо, француз утописты Ш Фурье әсәрләре Икенче киштәдә чит ил телләрен дә язылган Гегель, Фейербах Кант. Фихте, Спиноза һәм башка философларның томнары. Монда матур әдәбиятка да күп урын бирелгән. Рәт-рет булып Гончаров Тургенев. Салтыков-Щедрин. Бальзак, Гете һем башка бөек язучыларның китаплары тезеле Владимир Ильич һәр көнне тенге каршы самовар куйдыра торган булган. Үзе ясап, каты итең чәй эчәргә яраткан ул. Владимир Ильичның иң яратып, теләп аралашкан кешеләре Псков статистлары булалар. Ә кайчак үзе дә революцион зшчәнлегеи яшерү нияте белән һәм бераз хезмәт хакы алу очен губерна земствосының статистика бүлегеннән >ш алгвлыи Хәттв Ульянов аена 25 сум күләмендә хезмәт хакы алып статистика идарәсендә эшләгән лиг.. ф.к.р W >Ш«. Ә»м« •»“»'* д. Р-г-. РР..ШТ. рмлл.ммй. У« .«»«>>" ОЛТЛДП.Л. «Д.р«л 6лШ.,»Д. М Гор..........................................ң Ьл„ В корол.ллолмч ДУ™- Н ««»"«»• "»>• "ДР««гг <»»“•'• Уй рл.олю даончгддрг” «V" ’»•“ «VI»»™’ Гув.рлл тамдт.ооилд» « С.рг,...„и А Сталл». шеп торалар. Өстәлдә дә ачык китап ята. Урта бер җирдә — яза башлар өчен әзерләп куелган кәгазьләр. Чак кына уңдарак җиз саплы аслыкка утыртылган стакан Эчендә бал калаГы... В. И Ленин әле яңа гына урныннан кузгалып кигиендер дә бары тик һава алыштырып керер өчен чыккандыр, бераздан керер дә яңадан эшенә керешер тесле. Кичкә таба ул һәрвакыт һавада йөрергә яраткан Аннары инде тенге каршы эшләргә утырган Владимир Ильич янына кунаклар бик сирәк килгәннәр Килгәндә де бары тик кереп кенә чыга торган булганнар Аның каравы, караңгы төштеме, баскыч төпләрендә ей тирәсендә сеер ир-атлар (шымчылар) еш чагылып-чагылып киткеле- кебэк марксистлар эшлиләр. Ленин сөргендә вакытта ук бу турыда яхшы белә. Бәлки шул хәл аны Псковка тарткандыр да, В И Ленин Псков интеллигенциясе белән яшерен рәвештә атнасына кимендә бер тапкыр очрашулар оештыра. Ул очрашулар гадәттә Радченко яки Оболенский квартирасында булалар. Андый конспиратив кичәләрдә, гадәттә, политик яки экономик темаларга рефератлар укыла. Төп чыгышларны һәрвакытта да диярлек В. И. Ленинга ясарга туры килә. Псков интеллигенциясе арасында эшләу җиңел булмый. Чөнки анда ул чорда Россиядә яшәгән барлык политик агым вәкилләре дә аралашып беткәннәр. Монда народниклар да, либераль оппозиция дә, экономистлар һәм социал-демократлар да була. Ул көннәрдә Владимир Ильичның бер генә минут та буш вакыты булмый. Бөтен көчен куеп, социал-демократлар группировкасы кушуы буенча ул үзенең атаклы «Искра» һәм «Заря» редакциясе белдерүе проекты» дигән әсәрен яза. Аннары бит әле бөтенләй көтмәгән яктан «зәһәр җилләр» дә исеп куйгалыйлар. Владимир Ильичның экономистларны, бигрәк тә «легаль-марксистлар»ны тетеп чыккан «Россиядә капитализмның үсеше» дигән китабы бик күпләргә ошамый. «Легаль- марксист» П. Н. Скворцов Ленинның бу әсәрен үзенчә бик тәнкыйтьли. В. И. Ленин аңа каршы «Некритическая критика» дигән үзенең үтергеч җавабын бирә. Әмма Ильичның төп максаты легаль булмаган марксистик матбугат оештыру була. Шул максат белән ул, катгый рәвештә тыелса да, яшерен рәвештә берничә тапкыр Питерга бара. Анда булачак «Искра» өчен хәбәрчеләр һәм агентлар әзерли. Булачак матбугатның финанс якларын җайга сала. Шул ук максат белән Ригага да барып килә. Шул ук максаттан чыгып, Владимир Ильич (немец телен яхшы белүенә дә карамастан) 1900 елның 19 мартында «Псковский городской листок» газетасында; «Немец теленнән дәресләр алырга телим», дигән белдерү бирә. Атна да үтми, Ильич әнисенә язган хатларның берсендә; «Монда бер немецтан, дәресенә 50 тиен түләп, немец теле буенча дәресләр алам», дип яза. Бөтен гомерен, бөтен шәхси язмышын азатлык өчен көрәшкә багышлаган кешенең дә күңел түрендә бары тик үзе өчен генә калдырылган почмагы буладыр шул... Ильич та Уфада калган тормыш иптәше Надежда Константиновна белән аерым яшәвен авыр кичерә. Сагына, юксына. Шуның өстенә Надежда Константиновнаның сәламәтлеге дә чамалы. Баштарак Ильич аны үзе янына Псковка алдыру чараларын күреп карый Әмма аның барлык үтенечләренә дә бер үк төрле җавап килә: катгый рәвештә Ахыр чиктә В. И. Ленин 1900 елның 20 апрелендә (ул вакытта инде тарихи «Псков киңәшмәсе» үткән була) полиция департаменты директорына язган гаризасында үзен Уфага җибәрүләрен үтенә. Надежда Константиновнаның чирләвен дә (телеграф белән тикшерә-нитә калсалар дип), дәвалаучы докторның Филатов икәнлеген дә атап яза. «Югарыда әйтелгәннәрдән чыгып,— дип дәвам итә Ильич,— мин сез галиҗәнаплардан миңа ай ярым чамасы Уфа каласында яшәргә рөхсәт итүегезне үтенәм». Кәефсез чакларында, көннәр буе эшләп арыгач, төнгә каршы «Җәйге бакча» дип атала торган кала паркында йөрергә яраткан Ильич. В. И. Ленин музееннан ерак түгел ул бакча. Аның бер ягында, Петр I нчегә бернинди катнашы булмаса да, ни өчендер Петровские дип атала торган биек таш стена сузыла. Кайчандыр, борынгы заманнарда, шәһәр чите булган бу тирәләр. Ә ике якта, иге-чиге күренмәгән аллея булып, карт тирәкләр сузылалар, һәркайсына берничәшәр йөз бардыр аларның. Соң инде. Кеше-кара күренми. Бары тик бөек Ленин исемен йөртүче шәһәр проспектыннан соңарган троллейбуслар гына үтәләр. Агач кәүсәләре аша аларның тәрәзәләреннән төшкән яктылык кына чагылгалап кала. Тынлык. Бары тик тәңкә-тәңкә булып кар төшә. Уйларда исә Ленин. Ул да менә шушы аллеялардан узгандыр. Бу карт тирәкләр анын да баш очында шаулаганнардыр... Ә күңел һаман үзенекен итә, Ленинны уйлый, аның белән серләшә, сөйләшә. Ул гына да түгел, якасын күтәреп, кызу-кыэу атлап үзе дә килеп чыгар төсле... Ленин! Никадәр акын син, шулкадәр «.р,. „и|. Үааңн.н шәхси тормышыңны дарлар сыйныфының с.риаи байлап. никд, ,.................... ырл„нлвр „„„„ ................. ........ лекләр һәм җәфалар кичермәдең син1 Ленинның бөеклеге, даһилыгы турында акыл ияләре тарафыннан әйтелгән меңләгән һәм уннарча меңләгән цитаталар китерергә мөмкин. Ләкин бары тик бер кеше, Бернард Шоу сүзләре генә дә күпне аңлатыр кебек: «Ул... башкалардан өстенрәк ф торучы, бик аз кешеләр белән генә бер сафка куярлык кеше иде,—дип язды бөек әдип,—Бик азлар кергән бу сафтагы кешеләр арасында да Ленин башкалардан бик О күпкә өстен торды. х Мин белмим, шундый ук әһәмияткә ия булган башка берәү кайчан да булса тагын о яшәрмеюкмы». Ә Ленин үзе исә болай дип яза: «Минем язмышым — политик ахмаклыкларга, g кабахәтлекләргә, оппортунизмга һ. б. ш. каршы берсе артыннан берсе булып торган 5 сугышчан компанияләрдән гыйбарәт. Бу 1893 елдан башлап. Кабахәт кешеләрнең мине - 3 күрә алмавы да шуның аркасында. Ләкин шулай да мин бу язмышымны әшәке кеше- < ләр белән «килешеп яшәү»гә алыштырмас идем». (Әсәрләр. 49 том. 340 бит). Нинди генә авырлыклар кичерергә туры килмәсен, В И. Ленин үзен һичкайчан — да бәхетсез итеп тоймаган. Өермә-давылларга каршы очарга көч-егәр тапкан горур с кош кебек бәхетле булган ул. Чөнки уз идеяләренә тирән инанган, ару-талуны белмәү- ф че, үзенең мохитын яхшы аңлаучы, тимер ихтыярлы, бөтен табигате белән көрәшче. я кыю һәм тәвәккәл булган. Гомумән, курку дигән нәрсә аның өчен ят булган. Ул чорда о Ригада яшәгән М. А. Сильвин истәлекләрендә мондый бер эпизод бар Катгый тыелув га да карамастан. В. И Ленин, кирәк кешеләрне күрү нияте белән, яшерен рәвештә и Ригага бара. Истәлектән күренгәнчә, башында — йомшак фетр эшләпә, кулында — ° перчаткалар һәм җылкылдал торган трост. Кыскасы, В. И. Ленин чын джентельменнарча киенгән. Яшерен рәвештә килүенә дә карамастан, качып-посып йөрми ул. дошман- £ ның күзенә керә, үзенең немец теле акцентын тикшереп карау нияте белән, посттагы полисмен белән сөйләшеп тора. «Бик канәгать калдым, бер-беребезне бик һәйбәт х аңладык», ди Ильич, шул вакыйганы исенә төшереп. В. И. Ленинның Псковтагы икенче музее — Плеханов тыкрыгында, җәйге бакчадан әллә ни ерак түгел. Шунысы кызык: бу урыннар бөтенләй диярлек үзгәрмәгән, нәкъ В. И. Ленин яшәгәндәге кебек сакланган, дип сөйлиләр. Урамның як-ягында—кечерәк кенә гап-гади авыл өйләре һәрбер өй янында җиләк-җимеш бакчасы. Тагын шул кадәресе бар: музейга бару юлын кешедән сорап торасы юк монда. Елның кайсы гына чорында барма, синең юлыңа сап-сары ком сибелгән булыр Музей йорты тар тыкрыкның иң түренә, тыкрыкка аркылы куеп салынган. Урам якка дүрт тәрәзәсе карый. Ул үзенең зурлыгы һәм яшелгә буялган булуы белән тирә-яктагы башка йортлардан аерылып тора. Стенасында — мемориаль такта. Аңа шушы йортта В. И. Ленин җитәкчелегендә, яшерен төстә, Коммунистлар партиясе тарихына «Псков киңәшмәсе» дип кергән тарихи киңәшмә үткәрелүе турында язылган. Өй янына килеп җитү белән тагын бер нәрсә күзгә ташланды. Февраль аеның чатлама суык көне булуга да карамастан, мемориаль тактадан чак кына астарак. йортның нигезе өстендә, зур гына тере чәчәкләр бәйләме куелган иде. Юк. теплицада үстерелгән чәчәкләргә охшамаган иде алар, каяндыр бик ерактан китерелгән булсалар Менә тарихи Псков киңәшмәсе үткән бүлмә. Шактый зур өйнең залы бу Урта бер җирдә аякларын бөгеп, бизәкләп эшләнгән гаять зур өстәл Бер почмакта клавесин тора. Аның өстендә яшел абажурлы лампа Кара-каршы ике стенада - билгесез художникларның рамага куелган рәсемнәре Җиңел челтәрләр эленгән эур-зур өч тәрәзә Псковка дип атала торган елга ягына карый Тәрәзәдән текә яр буенда тезелешеп үскән карт тирәкләр күренәләр... Шушы бүлмәдә 1900 елның март ае ахырында-апрель ае башларында атаклы удары... "»6.ры «.««■» Социап-Д.мокра.пар «ур,ау В и Л.... Ю О Марте., * Н. По,расе. С И. Һ.» ... ...г...- «ар.,.,,. П. Б. Стру.в, М. И. Ту,а»-Бар.»е.е«.й. Үзенчәлекле киңәшмә була бу. Бернинди протоколлар, бернинди язмалар алып барылмый. Иң элек В. И Ленин үзенең алдан ук хәзерләп куйган " Искра» һәм «Заря» редакциясе белдерүе проекты»н кычкырып укый. Менә ул тарихи документның беренче юллары: «Ике социал-демократик орган — фәнни-политик журнал белән бетен Россия күләмендәге эшчеләр газетасын чыгара башлаганда, без үзебезнең программабыз турында. нәрсәгә омтылуыбыз һәм үз бурычларыбызны ничек аңлавыбыз турында берничә сүз әйтергә кирәк дип саныйбыз. Без рус эшчеләр хәрәкәте һәм рус социал-демократиясе тарихында бик әһәмиятле момент кичерәбез, күрәсең, бетен нәрсә безнең хәрәкәтебезнең күчү стадиясендә торуы турында сөйли. бу хәрәкәт шулкадәр киң җәелде һәм Россиянең терле-тәрле почмакларында шулкадәр күп һәм сәламәт үсентеләр җибәрде ки. хәзер инде аның ныгырга, югары форма алырга, билгеле бер физиономия һәм оешма тудырырга тыелгысыз көч белән омтылуы сизелә. Чыннан да. соңгы еллар безнең интеллигенция арасында социал-демократизм идеяләренең искиткеч тиз таралуы белән характерлана, ә промышленность пролетариатының, социализмга нык омтылыш күрсәтеп, үзен изүчеләргә каршы берләшә һәм көрәшә башлаган пролетариатның бөтенләй мөстәкыйль, стихияле хәрәкәте әнә шул иҗтимагый фикер агымына таба бара һәркайда эшчеләр һәм социал-демократик интеллигентлар түгәрәкләре килеп чыга, җирле агитацион листоклар килеп чыга, социал-демократик әдәбиятка сорау үсә һем тәкъдимнән чиксез узып китә,— хөкүмәтнең бик көчле эзәрлекләүләре дә бу хәрәкәтне тоткарлый алмый...» Ленин, проектның авторы буларак, ул шушы зур өстәлнең түрге башында утыргандыр. Укыганда әлбәттә, басып торгандыр Үзенчәлекле сөйләм, кискен хәрәкәтләр Вакыт-вакыт кулъязмасыннан аерылып, әңгәмәдәшләренең йөзләренә караштыргалап та алгалагандыр Ул бит өстәл тирәсендә кемнәр утырганны бик яхшы белгән. Россиядә берничә төрле буржуаз партияләрнең төзелеп яши башлаулары нәтиҗәсендә яңа типтагы партиягә идея көрәше алып бару аеруча кыен булачагын да ул яхшы белгән. Владимир Ильич укуын дәвам итә. Үзенең хаклылыгына, үзенең көченә нык ышанган кешеләргә генә хас тынычлык, тавышы да көр чыга аның: «Без социал революция партиясе булган, хәзерге иҗтимагый строй җирлегендәге барлык сыйныфларга рәхимсез дошман булган социал-демократиянең революционлыгын йомшартырга яки томаларга омтылуларның бөтенесен кискен рәвештә кире кагабыз. Аерым алганда, без рус социалдемократиясенең тарихи бурычы — самодержавиене бәреп төшерү дип саныйбыз...» (Әсәрләр, 4 том, 320—328 битләр). Барысы да нәкъ социал-демокраглар көткәнчә була. Проект чыннан да гаять зур бәхәс, шау-шу кузгата Россиядәге революциянең башында пролетариат түгел, ә либераль буржуазия торырга тиеш дигән фикердә торган, гомумән пролетариат гегемониясен инкарь итүче •легаль-марксистлар» белдерү проектына аеруча нык каршы чыгалар В И Ленин каршы чыгучыларның һәркайсына тиешле отпор биреп бара. Аңа проектның һәрбер өлешен якларга, исбат итәргә, теоретик һәм практик яктан нигезләргә туры килә Гомумән, В И Ленин тиңдәшсез полемист булган Аның белән бәхәсләшә, сүз көрәштерә алмаганнар Бу турыда меньшевик Ф Данның бик кызыклы бер истәлеге бар. «Ленин җиңелүне белми.— ди ул.— Чөнки тәүлекнең 24 сәгате буенча революция белән шөгыльләнгән, революциядән тыш нәрсәдер турында уйламаган һәм хәтта төшендә дә бары тик революцияне генә күрә торган башка андый кеше юк. Бар, җиңешеп кара син аның белән» Тарихи Псков киңәшмәсе дә 8. И Ленинның тулы җиңүе белән тәмамлана. •■Легаль марксистлар» булачак «Искра» газетасын үз рупорлары, үз органнары итә алмауларына шушы киңәшмәдә үк бик ачык төшенәләр Чөнки аларның ялкынлы марксист В. И. Ленинга каршы торырлык чаралары юк, ар'ументлары да булмый. Без Псковта вакытта тагын бер зур бәйрәм булды. Совет Армиясенең һәм хәрби Диңгез флотының 51 еллыгы уңае белән Псков шеһәре читендә Кресты дип атала торган урында гаять тантаналы шартларда һәйкәл ачылды. Әле яңа гына оешкан эшче- крестьян Кызыл Армиясе чит ил империалистлары һам акгвардиячеләр белен кәрзинә нәкъ менә шушында, Псков-Нарва тирәсендә беренче җиңүләргә ирешә 1918 елның феврале Кызыл Армиянең туган к«не булып санала. Бик үзенчәлекле һәйкәл бу. 49 метр биеклектәге штык үзенең очлы башы белән күккә чөелгән. Ә аста ярым түгәрәк итеп салынган тимер-бетон стена-стендка Кызыл Армиянең беренче җиңүләрен чагылдырган барельеф фрагментлары эшләнгән. Шунда ♦ ук алтын хәрефләр белән Ленинның: «...Сак булыгыз, илебезнең һәм Кызыл Армиябез- х нең оборона сәләтен күз карасы кебек саклагыз»,—дигән сүзләре язып куелган 2 Монументны ачуга багышланган митингта да Ленин исеме телдән төшмәде. Әйе, - Кызыл Армия белән Коммунистлар партиясе юлбашчысы. Совет дәүләтен оештыручы ® В. И. Ленин аерылгысыз. Чөнки Ленин социалистик Ватанны корал көче белән саклау ■£ кирәклеген нигезләгән һәм шундый саклауның формаларын билгеләгән, ил оборона- J сын экономик, мораль-политик һәм фәнни-техник яклардан әзерләү юлларын күр- - сәткән, социалистик дәүләтнең хәрби оешмасы нигезләрен салган кеше. һәркайсыбыэ белә: яшь Совет иленең иң авыр көннәрендә В. И. Ленин һәрвакытта а да халыкка мөрәҗәгать итә. Аның «Социалистик Ватан куркыныч астында!» дигән 2 ялкынлы декретмөрөҗәгатеннән соң уннарча һәм йөзләрчә мең эшчеләр армия саф- д ларына басалар. Чын ирекне, азатлыкны татып караган халыкның шул вакытта бөтен ил . белән бер кешедәй күтәрелүе бик табигый. Бу күтәрелешне бик ачык чагылдыра торган берничә документка күз саласы һәм мисал өчен берәр генә җөмләсен китерә- * се килә. Мәскөү губернасыннан мәсәлән, болай дип язалар: «Кызыл Армиягә язылу х шулкадәр киң колач алды, доброволецлар агымын ничек туктату мәсьәләсе туды». ” Яисә менә Харьковтан алынган хәбәр: «Эшчеләр Кызыл Армия сафларына бөтен д заводлары белән язылалар». и Белгәнебезчә, оештырылган отрядлар, полклар шунда ук фронтка озатылалар һәм дошманга каршы сугышка керәләр. Z Монументны ачканда шул вакыйганы үзләре күргән һәм шул сугышларда үзләре х катнашкан бик күл ветераннар җыелганнар иде. Гомумән. Псков җире хәрби традицияләргә бик бай. Бәлки шуңар күрәдер, аны «шәһәр-зодчий» дип кенә түгел, «шәһәр-солдат» дип тә атыйлар. Әйе, борычгы Псков каласы үз тарихында 118 сугышта катнаша. 30 тапкыр чолганышта кала, дошман сын каплый... Псков .«поры»» килеп чыккен һ.рб.р кеш. шул «еге ур.шиерге б.рмп кииуи. үленең бурычы итеп ееиый. Ә««е үле» м.чге үлемсо. итлек тииА.шсел серой нее— ». бейл. булу себепл. 6...» Д.ие.г. билгеле Чернушке ..... »к лел.р Феш-слер чигенгәндо. ЛИ.. яндырып кел ителер, Ж.р белен тиг.ллеп кителер. Ленин бу тиродои кеше диелми. «о.дя тонт.н.л.. ре.еш.е комсомол с.фл.рыил елелер. Яше п.триотл.р Слше кебек булыр............................................... телер, үлл.р.и.ң уңыш, лары турында рапортлар бирелер. Автобус ертынн...............»*'■“» ............. .................... .... Тиңдәшсез батырлыкка баш ияргә киләләр алар. тврафыннан камап алына Беек Ватан сугышы елларында монда өч елга якын партизаннар көрәше барды. Бу якларны партизаннар крае дип атыйлар Псков тирәсе аның тирә-ягындагы урманнары, баткак-сазлыклары немец юлбасарлары өчен җәһәннәмгә әверелде. Гитлерчылар Псков янында оборона линияләре төзеп, шунда уннарча һәм уннарча дивизияләр туплыйлар. Моның белән генә дә чикләнмиләр, күпне күргән бу борынгы шәһәр тирәсен үлем лагерьлары белән чуарлап бөтерәләр. Ул лагерьларда йөзләрчә мең кешене җәзалап үтерәләр Мироиосицк зиратының туганнар каберлегендә мәсәлән, 30.000 кеше күмелгән, «Пески» дип аталган җирдә 50.000. Кресты дигән урында 65.000. Псков тирәсендә яман каты сугышлар була Ләкин алга омтылган беэнен армияне бернинди оборона линияләре дә. мең терле ныгытмалар да тоткарлый алмый Совет Армиясе һәм флотына 25 ел тулган бәйрәм көнендә 1943 елның 23 февралендә. Уфада тәрбияләнеп үскән һәм эшләгән комсомолец Александр Матросов Псков өлкәсенең Локня районының Чернушка авылы янында күкрәге белән дошман амбразура Менә сазлыклы урман авызына урнашкан дзот. Җиргә иңгән шушы шыксыз амбразура безнең бик күп сугышчыларыбызның гомерен өзә. Аны шартлатырга дип якынлашкан куп батырлар кар өстендә ятып калалар.■■ — Миңа рөхсәт итегез! — дип сорый Саша үзенең командирыннан. Рөхсәт алгач, җир-анага мөмкин кадәр елыша төшеп, үлем чәчүче амбразурага таба шуыша... Дошман дзотына өч-дүрт метр каларак кинәт күтәрелә дә гранаталар бәйләме ыргыта. Дзот эчендә гөрселдәп шартлау ишетелә. Шул чак безнең сугышчылар «ура-а!» кычкырып атакага күтәреләләр. Әмма дзот яңадан терелә, яңадан ут ачып, тирә-юньгә үлем чәчә башлый. Шул вакыт Матросов күз иярмәслек тизлек белән сикереп тора да бөтен гәүдәсе белән амбразура авызына каплана. Дошман пулеметы тына, тончыга... Ирексездән күңелгә Александр Матросовның соңгы хатларының берсеннән алынган юллар искә төшә. Менә алар: «Әгәр миңа һәлак булырга язган булса, сугышта мин йөзем белән Көнбатышка таба карап үләр идем...» Әй-йе. Ленин комсомолы сафында тәрбияләнгән Саша сүзендә тора, курку белмәс ялкынлы йөрәге кушканча һәлак була. Хәзер дзот авызы алдына обелиск куелган. Алар янәшә торалар. Җиргә иңгәи шыксыз амбразура һәм өскә чөелгән ак һәйкәл! һәйкәлнең як-ягыннан сузылган чылбырлар ут ноктасын урап алган. Үзенә күрә символ бу: үлемсезлек үлемне авызлыклаган, богаулаган... Великие Луки шәһәренең үзәк мәйданында биек пьедестал өстендә бронзадан коелган Александр Матросов тора Юк, тормый, ә алга таба омтылган ул, анда дошман амбразурасын каплаган момент гәүдәләндерелгән: йодрыкланган сул кулы күкрәгенә кысылган, уң кулында автомат. Ә өстендәге плащ-халаты алга очкан беркет канатыдай җилферди... Псков җирендә кыю. батыр кешеләр яшиләр. Бөек Ватан сугышы елларында гына да Псков өлкәсенең 134 кешесенә Советлар Союзы Герое дигән исем бирелә. Монументны ачу тантанасына кайчандыр Псковщинаны азат итү өчен барган сугышларда катнашкан бик күп иптәшләр килгәннәр иде Митингларда, заводларда һәм фабрикаларда үткәрелгән очрашуларда алар яңарган, хәрабә арасыннан калкып чыккан бүгенге Псковны күрел хәйран булулары турында сөйләделәр. Владимир Ильич 1900 елның 5 маенда әнисе Мария Александроөнага язган хатында үзенең җирле полицеймейстердан чит илгә чыгу өчен паспортка таныклык алуы, 10 сум пошлина түләве турында яза. Бу эштә Ульяновка В. А. Оболенский ярдәм итә Владимир Ильич, дәртләнеп, китәргә җыена башлый. Ашкына ул. ашыга. Иң элек үз квартирасыннан 13 пот багаж (китаплар) чыгарып аны станциягә илтеп тапшыра. Шул ук сәгатьтә бу турыда хәбәр полиция департаменты директорына ирешә: махсус беркетелгән шымчылар Владимир Ильичны бер генә минутка да күздән яздырмыйлар. Билгеле инде, Мәскәү охранкасы начальнигына да багажны җентекләп тикшерергә күрсәтмә бирелгән була. Ниһаять. Владимир Ильич 19 май көнне кичен борынгы Псков каласы белән саубуллаша. Иң элек ул Мәскәү янындагы Подольскига, туганнары янына кереп чыгарга була. Аннан — Уфага, Надежда Константиновна янына. Бары тик шуннан соң гына олы юлга, чит илгә, Швейцария һәм Германиягә... Ленин белән Мартов, төнгә карап, яшерен рәвештә Петербургка чыгып китәләр. Хуш, Псков! Сау булыгыз, дуслар!.. Ике төнге пассажир артларыннан күзәтүче Ц1ымчылардан котылу өчен бөтен чараларны да күрәләр, хәтта башкалага да бөтенләй икенче яктан, икенче поезд белән килеп төшәләр. Әмма күләгә кебек ияргән шымчылардан качу бик үк җиңел булмый. Икенче көнне, Малченко квартирасыннан чыгып килгәндә. Владимир Ильичны кулга алалар. Соңыннан В. И. Ленин үзе үк бу турыда: «Берсе —уң кулымнан, икенчесе сул кулымнан эләктереп шундый каты тоттылар, селкенер хәл дә юк... берәр нәрсә йотып җибәрергә кирәк булган булса, һич мөмкин булмас иде», ди. Ильичны шунда ук извозчикка утыртып градоначальствога алып китәләр. Допрос 6.ШР.».: .Ни. с.зг. 6ашяаяага 6 м м 6и,Г. ««лор .и.р^и.г... ««„о. 6.ш«„ада г„иа 1уга„ „„„ уяяаареята1лы де эм завод а рикалы. эшчеләр үзәге булып саналган калаларда да эшләргә рөхсәт ител». диг.и «оиументк. «уиг.я«ь„ь, ,урь,««. „ я„я. ,.ш.ра„,р шунык .сона эле УОНЮГОНД, Вл.дияяр Иль««»„« берьюлы 1 300 сум акча килеп чыга, у исә бәйләнергә һәм Подольск адресы белән озатылган багажны китапны инглиз теленнән тәрҗемә иткән өчен, ә 150 сумын «Жизнь» журналы редак циясеннән алдым дип, акчаларны конфискацияләүдән саклап калу чараларын күрә башлый. Полиция сотрудниклары шунда ук Владимир Ульянов әйткән нәшрият һәм редакцияләргә чыгып чабалар Алай итәләр, болай итәләр, учет кнәгәләренә кадәр күтәреп бик җентекләп тикшерәләр. Ахыр чиктә кайтып; бар да дөрес дип рапорт бирергә мәҗбүр булалар. Чыннан да Владимир Ильич Шушенскоеда сөргендә вакытта Веббларның «Англия тредюнионизмы теориясе һәм практикасы» дигән китапның беренче томын тәрҗемә итә, ә икенче томын (күп өлешен ер-яңадан язып чыгып) редакцияли. Бу эштә аңар инглиз телен ана телен белгән кебек яхшы белгән Надежда Константиновна бик нык ярдәм итә. Әмма ул эшләрдән алган акчалар Себердә вакытта ук инде тотылып беткән булалар. В И Ленинны, тентегәндә табылган акчаның үзенеке икәнлеген исбат итсә дә, багажны җентекләп тикшерү турында хәбәр алынганчы охранкада газаплыйлар Ниһаять, 31 май көнне аны азат итәргә мәҗбүр булалар. Анда да әле Подольскига кадәр конвой белән озаталар. Ә аннан инде ул, иреккә чыккан кош кебек, Уфа. Самара, Сызрань, Смоленск шәһәрләрендә булып социал-демократлар белән очраша булачак газета һәм аның программасы белән таныштыра, элемтә булдыра, газетаны тарату мәсьәләләрен хәл һәм 1900 елның 16 июнендә Владимир Ильич Ленин Россия дәүләтенең чиген үтел чыга Шулай итеп Санкт-Петербургның барлык градоначальникларга. губерналарның барлык полиция департаментлары чиннарына Владимир Ульяновны табарга һем кичекмәстән кулга алырга, дигән катгый карары тормышка ашырылмыйча кала. ...Шул ук елның декабрь аенда, чит илдә, яңа типтагы партия тезүдә хәлиткеч роль уйнаган «Искра» газетасының беренче саны басылып чыга. Ленин «Искрапсының Россиядә барган барлык политик һәм иҗтимагый вакыйгаларны бик җентекләп белеп торуы чын-чыннан хәйранга калдыра Моны раслау өчен бары тик бер мисал гына китереп үтәсе килә. РСДРПның Казан Комитеты тарафыннан 1903 елның январенда татар телендә чыгарылган беренче социал-демократик прокламация Казан өчен бик зур вакыйга була. Аның текстын Хөсәен Ямашеә яза. Ул прокламациянең нигезе итеп элек рус телендә басылган прокламациянең эчтәлеге алына. Листовка азатлыкка чыгуның бердәнбер юлы — самодержавиегә каршы кискен көрәш ул дип. самодержавиене җиңү ечен барлык милләт хезмәт ияләре марксистик партия байрагы астына тупланырга тиешләр дип аңлата. Ә шул ук елның 1 мартында чыккан Ленин «Искра.сы, листовканың чыгуына югары бәя биреп, болай дип яза: «Татарларның үз ана телендә чыккан прокламацияне кайнар рәвештә кабул итүләре комитетка шундый ышаныч бирә ки. ул листовкаларны бер үк вакытта ике телдә басып чыгару татар эшчеләре массасына яктылык кертеп кенә калмаячак, бәлки моңарчы тик Казан капиталистларына гына файдалы булып эшчеләр хәрәкәтенә, һичшиксез, зарар китергән милли дошманлыкны да тамы тикшергәләгәнче тоткарлап тору ечен сәбәп була. Акчалар исә «Искра., газетасын оештыру һәм аны чыгара башлау ечен Псков. Петербург. Рига шәһәрләрендә яшәүче социал-демократлар тарафыннан җыелган була һәм В И. Ленин: акчалар үземнеке; әдәби эш белән шөгыльләнеп терле редакцияләрдән һәм нәшриятлардан алдым.—дип исбат итәргә керешә 850 сумын Сидней һәм Беатриса Веббларның «Англия тредюнионизмы теориясе һәм практикасы, дигән рыннан җимерәчәк» Татар халкының ялкынлы революционеры X. Ямашев турында В И. Ленин кул ишеткән булса кирәк. Ченки 1905 елда ук инде Женевада Владимир Ильич редакциясендә чыккан большевистик газета Хесәен Ямашеекв «...милләтчелекнең аз гына да катнашы булмаган «ортодоксаль» караштагы телле социал-демократ» дигән характеристика бирә. Бу язманы Ленинград язучылар союзы Псков бүлекчәсенең җаваплы секретаре шагыйрь Игорь Григорьевның «Искра» турында баллада» дигән шигыре белән тәмамлау урынлы булыр: әое&оос ооссосюә Порт-Артурда булган бу хәл Моннан куп еллар элек. Окопта яткан бер солдат, Бмк-бик тартасы килеп. Суз каткан матроска: «Туган, Үлеп тартасы килде; Газет күргән идем синдә. Терик бер чыгар инде». Әйтә моряк пехотага: «Тыңла, абзыкай, кара!» — Күкрәгендә саклап йергән Газетасын чыгара. — Ленин «Искраосы бит бу, Килер кен, вакыт җитәр; Бу Очкыннан кара донья Гепт итеп кабынып китәр. Шулай солдат иерәгенә Ленин Очкынын сала. Иртәгесен жандармнар Матросны кулга ала. Матроска богау салалар, Ә Очкын яна. яна! Халыкка соң рәшәткәләр Куркынычмыни аңа. Сүнми Очкын һәм югалмый, Кеннән-кен нык үсә ул. Солдатлар кулыннан кабат Морякларга күчә ул. Кронштадтка кайта Очкын Моряклар белән бергә; Саклый аны «Аврора»да Ышанычлы егетләр. Кеннән-кен күбрәк иярә Очкын артыннан халык. Яктыра кеше Очкыннан Яңа чаткылар алып. Туп кәлшәләренә үтеп Дарыга Очкын бәрә... Залимнарның йөрәгенә «Аврора» ут җибәрә. Кремль йолдызлары якты — Карый денья таң калып; «Искралдан капкан ут бу.— Дип сейли барлык халык.