ЙОЛДЫЗЛАР СҮНӘР ӨЧЕН КАБЫНМЫЙ

Ял итеп кайт бер, булмаса...
л елны җай сорап алгандай матур булды. Вакытында кояш колде, ин кирәк чагында гына яңгыры да ялындырмады Бу җәйне сабан ашлыкларны урып-җыю башка елларга караганда күп алдан төгәлләнде. Инде чират тары белән кара бодайга җитеп, аларны да ике-оч менде иңләп чыкканнан соң. беркон шулай кичләтеп кенә Дәһине колхоз идарәсенә чакырдылар.
— Инде, Дәһи, тәнеңне ремонтлап кайт,— диде ул.— Яңгыр явасы булса, бил сызларга тотына, дип зарлана идең.
арасында ярышта беренчелекне алган эчен җибәргәннәр иде Инде ничәнче ел рагтән ул беренче. Иртәге юлга чыгасы дигән кичне председатель Ядкәр Шофикое Дәһине тагын чакыртты.
— Андый җиргә буш кул белән барып булмый. Анда баргач, кулыңны кушырып ишеге мондый нәрсә гел эләгеп тормый, яхшылап ял ит
Шулай итеп Дәһи, уртасыннан бил каешы белән бәйләгән чемоданын күтәреп, гомер аяк басмаган җирләргә — Кырым якларына китеп барды. Биредә әле җәйнең нәкъ уртасы иде, кояш күләгәдә дә утыз белей кыздыр* -Ь*р»ет сезонының» башланган гына чагы. Көннәр матур, базар тулы җилак-җимеш. Кемнәр генә юк бу якта, нинди телдә генә сөйләшмиләр.
Күкрәгендәге Алтын Йолдызны күреп, Дәһиге аеруча игътибар -үрсогтяләр Аның бер үзенә аерым бүлмә бирделәр Шунда ук ваннасы, шунда ук душы. Тәрәзә төбендә хуш исло голләр.
Әллә юлдан арып килгәнгә, беренче коннар сизелми дә үткән кебек булды. Ә менә аннан соңгылары бсрсеннән-берсе озын тоела башладылар Эш кешесе зшсез торырга күнеккәнмени, курортка ял итәргә килдем дип кенә башны йокыга, күңелне ааемсызлыкка салып булмый икән. Дәһи, бирегә китәр алдыннан, үз комбайнын ярдәмчесе Хуҗа Камалетдиноока калдырган иде. Хуҗа булдыклы, кулында ут униата торгам егот. Әйбернең дә кадерен белә. Ләкин шулай да комбайнны зштен туктаткач. Хуҗа өскуймаларга куйды микән инде, көпчәкләрне акке буярга онытмады микән, каешләр-
Председатель аңа бушлай путевка тоттырды Путевканы район комбайнчылары
аптырап йөрмә. Менә моңа бала-чагаңа күчтәнәч алырсың, арг кесәңә салып куй. Анда кадәр баргач, яхшылап ял итеп кайт.— дип, илле тәңкә акча да сузды.— безнең
ны салдырып куярга башына килде микән, дип баш ватты ул. Суыкта, яңгыр астында калган булсалар, череп, кугәреп, ярылгалап бетәчәкләр бит.
Инде малларны җәйге лагерьлардан фермаларга кайтарыр вакыт җиткәндер. Сыер абзарларына быел гына су үткәргечләр сузганнар иде. Уракка төшкәнче, җәйге чорда Дәһи дә шунда су үткәрешеп йөргән иде бит. Су-маэар килмәсә, автоэчергечләр яшлөмөсә, ул да гаепле булачак... Шундый уйлар йөрәкне кимергәндә ял кайгысымыни башта?! Ахырда ул түзмеде, путевка срогы бетәргә унике көн калган булса да, кайтып китәргә җыена башлады.
— Радикулитыгызны бераз дәваларга идә, кая ул кадәр ашыгасыз,— дип, курорт врачы аны тоткарларга тырышып карады Кая ул, буламы соң? Штурвалга менә алмыйча дүрт аяклап комбайн тирәсендә йөргән
«Канбаем бу, улым, канбаем»
...Бәләкәй, арба кендеге чаклы гына иде әле Дәһи ул чакта. Дусты Гыйльми Сәхә- пов белән себерке сабына атланып пыр тузып, тузанга батып, кызыллар белән аклар булып уйнауларын кинәт кенә ташладылар да басу капкасына таба йөгерделәр. Басу капкасы төбенә җыйналган халыкның исәбе-хисабы юк иде. Дәһинең атасы Гарифулла абзый да монда. Басу капкасының тышкы ягында әвен хәтле машина таккан трактор туктаган. Бирегә җыйналган халык бу сәер машинага төртеп күрсәтә-күрсәтә. нидер сөйлиләр, бәхәсләшәләр, ара-тирә шаркылдашып көлешеп тә алалар. Моңа чаклы берәр чүмәлә печән төягән олаулар да бик иркен кереп-чыгып йөргән басу капкасына машина сыймый. Трактор да шуңа туктап калган икән. Берничә агай, учларына төкер- гәли-төкергәли, капка баганасы төбен казып маташалар. Әлеге ят машина өстендә утыручы яңа кара кәләпүшен кыңгыр салган мыеклы абзый шуннан, утырган җиреннән генә, багана казучыларга куллары белән ишарәләп нидер аңлата.
Бу килбәтсез машинадан бераз шүрли төшеп, Дәһи әтисенә сырышты.
— Канбаем бу, улым, канбаем,— диде Гарифулла абзый, машинага күрсәтеп.— Үзе ура, үзе суга, үзе җилгәрә, дип сөйлиләр, дөрес булса. Курыкма, улым, син аннан. Яхшы машина булырга тиеш бу.
Ул арада басу капкасын киңәйтеп тә өлгерттеләр. Трактор, борыннарны кытыклый торган әчкелтем төтеннәр чыгарып, бер көчәнеп алды да хәрәкәткә килде. Үзе артыннан әлеге «канбаөмчны ияртеп авыл эченә керде,
Гарифулла абзый канбаем өстендә бик горур кыяфәттә утырган мыеклы абзыйга күрсәтеп:
— Күреп кал, улым. Зур үскәч, син дә шундый машиналар йөртерсең. Үземнән булмады инде, әмма сине укытам, кеше итәм, алла боерган булса,— диде.
чаклары онытылган Врач сүзенә каршы аның җавабы да әзер.
— Әлегә кәеф ничава, инде сызлап аптырата башласа, хатын җаен белә аның, кыздырган кирпеч кенә бастыра,— дигән булды.
Дәһи, һич көтмәгәндә, авылга кайтып керде- Анда да әле еенә ашыкмады. Башта фермага сугылды, мастерскойга кереп чыкты. Барысын белешкәч, барысын үэ күзе белән күргәч кенә тәмам тынычланып, өенә таба атлады.
6, даЬи вин „ 6>t
.Улм», '». » у».., .,р у.,.,
№.» ырж1фл ,
бел» тотып нерву »и.,е бел» тр..,ор ертание» ,,р„
Хейбле»»., коллоэ «дер.ее ..рш.,»п. лу«.гал.р Лее» Д.х.и.к ллеел. Сер.л Туб.н о.».„ бин уе.л бер ,4,,.,» ............
Бейлере, .ее. е.нг. луеммй.е, х.ив..м«„, «.р„а„.. ............
боргалап карарга маташкан берничә малайның арт якларына бабай үзенең артыш таягы белән сыпыргалагач. башкаларга да сабак булды. Малайлар өйләренә таралыштылар. Дәһи тиз генә тынычлана алмады. Печәнлеккә йокларга менеп яткач та кабатлап
— Канбаем, канбаем. Әти шуны йертергә укытам, диде...
Туфрагы җиңел булсын, әмма мәрхүм Гарифулла абзыйга малаен «үзе ура, үзе суга, үзе җилгәрә» торган машина өстендә күрү насыйп булмады. Ул колхоз амбарларын саклаган җирендә дөнья куйды.
Канбаем түгел, комбайн икән
Тиздән Дәһи мәктәпкә йери башлады. «Комбайн» түгел, «канбаем» дип, әти дә шулай дия торган иде. дип, укытучысы белән никадәр генә бәхәсләшмәсен, килешми булдыра алмады. Барлык китапларда да укытучы апалары әйткәнчә язалар Ләкин моңа карап кына Дәһинең комбайнчы булу, аның күңеленә тирән сеңеп калган мыеклы абзый төсле, түбәтәйне кыңгыр салып, икмәк басуларын иңләү дәрте арта гына барды. Менә мәктәпне тәмамлар да, механизаторлар курсына китер Ә аннан инде авылга тик комбайнга гына утырып кайтыр тесле хыяллана иде.
Ләкин көтмәгәндә генә дөньялар чуалып китте. Зәй-Каратайның кулына корал тотардай егетләре, ирләре фронтка кител беттеләр. Дәһи дә, кыш уртасында укуын ташлап, өнисенә булышка сарык фермасына китте. Ә язын унөч тә тулмаган малай ат җигеп сукага чыкты. Сөйләп тә торасы ток, авыр заманнар иде ул вакытлар. Сөякләре тиреләрен ертып чыгарлык булып бүлтәеп торган арык атлар сабанны көчкә гене өстериләр. Дилбегә буе гына җир баралар да туктыйлар, баралар да туктыйлар.
Дәһи яңадан парта арасына кайта алмады. Фронтка киткән агаларын, абзыйларын алмаштырып, язын чәчте, көзен лабогренка белән урдырды. Кышын да форма тиресендә зш муеннан. Ул арада үзенең дә армия сафларына китәр вакытлары җитте Механизатор булу бәхетенә ул менә армиядән хезмәт срогын тутырып кайткач кына иреште.
Егет теләгенә ирешә
1952 елны
а урдырган гекп та соироле” ивриор
да суктырылмаган Шунд.......................... җайсыз булып «иттә берәрсе шушы вөл-ө
Бу көннән соң инде унбиш ел узды, итеп урдырмады. Сыйфат комиссиясе у
эчендә татлы йокыны да, үз вакытында тамак туйдыруны да онытып торырга туры килә. Бер караңгыдан икенче караңгыга чаклы һаман комбайн өстендә. Агрегатны төнлә дә тик тотмыйлар. Төнен уруның үз уңайлыклары да бар бит аның: мотор кызмый, комбайнчы үзе эсседән, тынчудан аптырамый. Ләкин "Уңыш» колхозы комбайнчылары бу мөмкинлектән мәхрүм. Аның басуларына төнлә комбайн белән кереп булмый. Җир өстендә — атлаган саен скважиналар, электр баганалары, промысел объектлары, һәркайда тимер-томыр, трос кисәкләре аунап ята. Караңгыда баганага шуларны эләктереп, бетен агрегатны эштән чыгарып куюың да бар. Төнлә түгел, әле көндезен дә бик сак эш итәргә туры килә. Шундый чокырлы-чакырлы басудан, электр баганалары, скважиналар арасыннан борыла-сарыла йөрергә туры килсә дә, Зәй-Каратай комбайнчылары биш мең центнердан ким урдырмыйлар. Ә колхозның иң өлкән. Хезмәт Кызыл Байрагы орденлы комбайнчысы Галиулла абзый Хайруллин, башта Дәһидә ярдәмче булып эшләгән, ә хәзер үзләре штурвалда утыручы Хуҗа Камалетдинов, Марс Бәдретдиновлар геройның эзенә басып баралар. Һәр елны биш, алты мең центнердан артык икмәк суктыралар.
Альпинистлар, тауга йөрүчеләр арасында шундый тәртип бар: алар дүрт, биш, алты меңенчеләргә бүленәләр. Ягъни, кемнең нинди биеклеккә менәргә тазалыгы, чыдамлыгы, батырлыгы җитә. Биегрәк менгән саен, һава да сирәкләнә бара, аска, упкынга мәтәлү куркынычы да зуррак. Дөньяда иң биек кыя башларына менәргә дә батырчылык итүчеләрне «җиде меңенчеләр дип йөртәләр Болары инде — җиде мең метр биеклектән өстә булган «Победа- Коммунизм», «В, И. Ленин» исемендәге пикларга менүчеләр, анда байрак кадаучылар. Шушындый тәртип соңгы вакытта комбайнчыларга да туры килә башлады. Алар арасында да дүрт, биш, алты меңенчеләр барлыкка килде. Ә Социалистик Хезмәт Герое Дәһи Шарифуллин елның елында бер үзе җиде мең центнер икмәк җыйнап килә. Аның комбайнындагы җиде йолдыз да шуны раслый, шуны аңлата.
Укымый булмый икән
Хезмәтенә күрә хөрмәте дигәндәй, комбайнчылар начар эшләми хәзер. Бар эшләгән, бар тапкан бер табынга кайта башлагач, ел әйләнәсенә байтак кына җыйнала. Өс-башка дә җитә, өй җиһазларына да кала. Кыскасы, комбайнчының тормышы таза, өстәле мул. Дәһинең дә тормышы бик түгәрәкләнеп, очы-очына бик тигез, бик матур ялганып килә иде. Срогыннан алда да түгел, кирәгеннән дә соңармый, нәкъ үз вакыты белән, әле яшьли, малай чактан ук күзе төшеп йөргән, үзе белән мәктәптә сугышып үскән Фазыйлага өйләнеп җибәрде Фазыйланың Дәһинең әнисе Фәрхисрур абыстайга шәфкатьле килен, иренә игелекле хатын буласы әллә каян беленеп тора иде. Беренче елны ук Фазыйла «су буеннан» Дәһинең нәкъ үз төсле сары чәчле, зәп-зәңгәр күзле, имән бүкәне кебек тап-таза малай алып кайтып бирде. Дөрес, безнең заманнарда аның өчен имана җире аласы юк югын. Ләкин семьяда малай туу шулай да зур шатлык бит инде ул.
Дәһи казык кагудач башласа да, тиз арада йорт өлгертте, имән баганалардан капка җиткерде. Алдагы көннәргә дә планнары зур иде әле егетнең. Киләсе көз уңышын җыйгач, өйне бераз зурайта төшәргә, тагын бер почмак өстәргә, чамасы җитә калса, ак мунча тәвәккәлләргә хисаплап тора иде. Ата-анасы тигез, агасы-энесе булган яшьтәшләре йорт-җир коруны Дәһидән алда төгәлләделәр. Аларның күбесе кичләрен, култык асларына китап-дәфтәр кыстырып, мәктәп юлын таптарга керештеләр Шунсыз ярамаганын аңлап, хәзер халык башын укуга салды бит. Мондый уй инде куптәннәи Дәһииең күңелендә дә йөри иде. Ләк. н бит торырга йортың, йокларга урының, ашар- го өстәлең булмый торып, укып йөрү глөмкин түгел иде. Авыл халкы теленә бер эләксәң, әллә нинди мәзәкләр чыгарыл бетерер. Әмма бер кат хуҗалыкны рәткә салгач, дәреслекләр булдырып мәктәпкә йөрергә дип кенә торганда, зур кайгы килде: хатыны Фазыйла дөнья куйды. Өч яшьлек баласы белән Дәһи тол утырып калды. Кая монда уку. Ишек алды гулы мал, өйнең түбәсе ябылып бетмәгән. Яңабаштан тормыш корып җибәргәнче, тагын ихе-өч ел авышты. Ләкин: «Укырга иде. һич югында сигезне бетерергә иде», диген телек аның күңел түренде кала бирде. Метур, ая»
бсрск—д— ,йя1р „„ . Ул .....
йөрүчеләрне рус теленнән укытырга әле яңа гыиа институт бетереп килгән бе яшь «ы„ы ь.л,.„.г«,-.Р *.и „ т ,„";.*р„.'"ы“й
»,«.» булгандыр. Үзанд. ут,,.™, КО„Р1ИЬ, „етп,р„ң 6„ем 6ияг„
ЛЛҮ, соңыннан Норберге белой аерын-аермн аШл,у «чей гырышгаидыр. Әлеге awe укытучы кыз агарга иң башлап диктант яздырды. Даһи ихлас күңел белә- бич тырь - шып. бик тырмашып язган булган иде Хатта яиып-пеш.п чыкты Маңгаеннан берте- бертек тирләр тамды. Бәп-бәләкәй, арыш саламыннан әллә ни юа- булмаган ручка сабын тотуга караганда күбрәк тимер-томыр, авыр чукечләр, ачкычлар белән эш итәргә күнеккән куллар, бармаклар тәмам арыл, бүртеп чыкты. Әмма иртәгесен укытучы кыз: катырып, үземне газаплап йергән мин сакаллы сабыйны гафу итегез инде бер юлга, алгышлык миндә булган икән, сеңелкәш». дип. Дәһи шартлатып ишекне ябып класстан чыгып китте, Шул китүдән Дәһи озак вакытлар мәнтәпк.* аяк басмады Әлеге укытучының аның өенә килеп гафу үтенүе, тагын мактәпкә чакыруы да файда итмәде.
Эш кешесен халык зурлый да, олылый да бит аны. Ә эшкә дигәндә Дәһи үзен х кызгана да. чикли дә белми. Үзенә Социалистик Хезмәт Герое исеме биргем елмы ул ® җиде мең центнер икмәк суктырган иде. Аннан сон'ы елларны шуннан иим суктырга- о иы юк. Герой исеме бирүнең икенче елында иәкь ура- ис’вида шул әлеге дә баягы * биле кузгалды. Барысы да шул радикулит галәмәтләре инде. Бор штурвалга менеп I- утырса ярый әле, билне телогрейка белән урагач, түзәргә була, Ә менә штурвалга " менеп утыру, тешу галәмәтләре аның е-е- чыи гүр газапларыма әверелә. Колю* л председателе Ядкәр Шафиков, аптырагач, дәваланып карар*а дип киңәш биреп тә караган иде. <
— Районда без бит йеэ илледән артык комбайнчы, иптәш Шәфиков, дип җавап
Хәлемне аңлагыз, үлсәм дә шушында үлем. Башка басты. Бу көзне до иң күп икмәк суктыручы булып кешене халык ничек зурламасын да. ничек хормат авылдашлары аңа баралар, зур шатлык килсә до булырга тиеш тә инде ул. Башкача момимм до г Лениногорск шәһәр партия оешмасы пленумы чл хөрмәт аның үзенә дә зур бурычлар иокли. Дә-»» ниэмнар белән генә түгел, кешеләр белән да эш кайсы акыллы киңәш, кайсы ярдәм сорап килә Кан кайсын яхшы гына кыздырып чыгарырга да туры белем дә бик кирәк шул. Ә ул Деһндә чамалы.
Күңеленә кем коткы салгандыр ике сүзмен кулында сигезне бетергәнлекчә язуы булса алсын, аның белән ком сойләшсп торсын — булмаса, син сөйләшеп кара бәлкем синең
— Дәһи Шәрифуллин кайсыгыз әле ул? — дип сорап куймасынмы.
Класстагылар барысы да аңа таба борылдылар. ДәҺи урыныннан күтәрелде.
Бу диктантта сез хата ясау буенча моңа чаклы булган бөтен рекордны уздыргансыз. Шушы кып-кыска текстта сиксән ике хата ясагансыз,— диде укытучы, Класс гер килеп көлеп җибәрде. Уналты-унсигеэ яшьлем яшь җилкенчәкләргә көләргә генә булсын инде аларга. Дәһи кебек ир уртасы кеше ике-оч кенә. «И», мин тиле баш.
кырыкка җиткәндә нинди уку булсын. ДИ инде Укып кая барасым, министр буласым бармы. Җыен малай-шалай арасында Шушы хурлыкка кал инде менә. Герой башым белән, җитмәсә», дип уйлап алды ул.
Яшь укытучы үзенең нинди хата эшләгәнен аңларга да олгермәде. «Сезнең башны
ЙОЛДЫЗЛАР СҮНӘР ОЧГН КАЬЫНМЫЛ
бирде ул. Бик белеп торам, быел аларның Һәркайсы* «Кая, быел безнең герой ничек ура икән», дип кенлек сводканы бик җентекләп карап баралар инде. Алардан «былтыр Герой исеме бирделәр, ә быел үзеннән чыш та чыкмады», дип әйттерә алмыйм инде
чарам юн. һем үл тогын штурвалга районда беренчелекме алды. Амдьй итмәсен. Башына кайгы тешсе дә. оның белен уртаклашалар. Шулай угол: уп авыл Советы депутаты, пены. Мондый ихтирам, мондый I булгач, тормыш булгач, аңа меха- итәрто туры кило Авылдашларның <син матур сүзләр белән угегләрге. иилгәли. Моның ечон үзенә төпле Бәлкем, тогын тибрәнеп, тырышып
караргадыр?
Г ■ ынтан кайтса күз яшьләрен коеп, виде күрше хатыны
Беркөн шулай арып-талыл зштән »»» ’ г ir—
утыра. Янында ат кадәр мапао да бар.
- Быел «аз ».и. «газг. »«“₽*• «‘Р-Р*' >"■ Д«.
Тузанга баткан өстен-башын да алыштырмыйча. Дәһи бу малайга байтак вакыт үгет-нәсихәт укып утырды. Бушка гына булган икән. Теге малай күзен дә йоммыйча әйтеп куймасынмы:—Дәһи абый, син үзең дә укып кеше шаккатырганың юк,— дип. Дерес сүзгә җавап юк. Бик уңайсыз булды аңа. Борын асты да кипмәгән малай күзен дә йоммыйча сиңа шулай дип утырсын әле.
Икенче көнне үк, кибеткә төшеп, бер кочак китап һәм башка уку кирәк-яраклары җыеп менде. Ә кичен исә мәктәпкә атлады...
Бер читтә олы малае Сирень борынын тарта-тарта сызым сыза. Дүртенчедә укучы Нәфис мич арасына, чаршау артына кереп пышылдый-пышылдый шигырь ятлый. Икенче класс укучысы Нәфисә санау таякларын шалтыр-шолтыр китереп арифметикадан дәрес әзерли. Шунда ук барысына комачаулык итеп, берсен кычкыртып, икенчесен елатып, иң кечесе Атлас бутала, абыйсының ручкасын чәлдереп китә, апасының карандашын. Дәһи үзе дә дәрес хәзерләүчеләр арасында: тегесен тыя, монысын юата. Үзенең кулында да китап. Синус, косинус, тангенс, котангенс, дип кабатлап, баш ватып утыра. Башыңа тешкәч башмакчы буласың икән аны. Геометрия укытучысы бик кырыс кеше. Бала-чага атасы дип скидка ясамый, класстагы яшьләр белән тиң күреп, материалны бик җентекләп сорый. Белмәсәң—«ике>ле тотып балаларың янына ничек кайтасың да, алардан яхшы укуларын ничек таләп итәсең?
Шулай азаплана торгач, Дәһи сигезне генә түгел, унберне бетерде, барлык имтиханнарны да уңышлы тотып, өлгергәнлек аттестаты алды. Кырыктан узып барганда, егет тәмам «өлгереп» җитте...
Йолдызлар сүнәр өчен кабынмый
Узган елны мин Дәһи агре> атында комбайнчы ярдәмчесе булып эшләдем. 14 август көнне, мәсәлән, без биш йөз егерме центнер иллә килограмм икмәк суктырдык. Ашаган белми, тураган белә дигәндәй, бу кадәр икмәк күпме була соң? Анысын мин соңыннан исәпләп чыгардым. Балалар бакчасына көненә унике-унбиш килограммнар чамасы ипи кирәк. Бер елга, димәк, илле дүрт центнер чамасы китә. Дәһинең бер көн эчендә суктырган бодае гына да шушы балалар бакчасын ак күмәч белән ун елга якын тәэмин итеп торырга җитә икән!
Җиде мең центнер икмәк!
Күпме була соң ул, аны ничек күз алдына китерергә була? Бер караганда «җиде мең» гади һәм коры сан. Аны күзаллау өчен тагын бер матур гына чагыштыру китерик. Уртача утызар центнердан гына исәпләгәндә дә шушы икмәкне ташып бетерү өчен «ГАЗ-51- маркалы ике йөз утыз өч йөк машинасы кирәк, ике йөз утыз өч машина икмәк зур байлык инде ул. Шул машиналарны берсе артыннан берсен тезеп куйсаң бер очыннан икенчесе күренми.
14 897 нче номерлы Алтын Йолдыз һәм Ленин ордены аңа юкка гына бирелмәгән шул — Алтын Йолдыз геройны яңа җиңүләргә чакырып балкый.
Ә йолдызлар сүнәр өчен кабынмыйлар.