ШАГЫЙРЬ ҺӘМ РЕВОЛЮЦИОНЕР

М Гайнуллин,
филология фәннәре докторы,
М. һадиев

Хезмәт ияләре Советының Бохара шәһәре Башкарма комитеты 1964 елның 17 ноябренда, Галимҗан Акчурин исемен мәңгеләштерүне куздә тотып, шәһәр урамнарының берсенә аның исемен бирү турында карар чыгарды.
1917 елда, Октябрь социалистик революциясенең беренче елында ук. Коммунистлар партиясе сафына кергән Акчурин Бохараны азат итүдә генә түгел, гомумән Теркстанда Совет дәүләтен урнаштыру һәм ныгытуда гаять әһәмиятле эшләр башкарган кеше ул. Урта Азиядә басмачыларга каршы көрәштә күрсәткән соләте, батырлыклары очен аны Бохара Совет республикасы беренче һәм икенче дәрәҗә Кызып Йолдыз орденнары белән бүләкли. Галимҗан Акчу- ринның тормыш юлы гыйбрәтле Аның, партиябезнең турылыклы улы буларак, хезмәт ияләре бәхете ечон корәшкә керт-кән өлеше гаять зур.
Озын буйлы, матур сынлы, мелаем, йомшак табигатьле, ягымлы сүзле, яшьтан үк шагыйрь булырга, туган халкына каләме белән армый-талмый хезмәт итәргә сыймияя мәдрәсәсендә шәкертләрне оештырып, айдагы уку планнаг. на деиьае-фәннәрне кертү кирәклеге таләбен куюдан гына башлый. Мәдрәсә иДарәс» шул таләпне кабул итмәгәч, бер торкем иптәшләре белен, мәдрәсәне таш ә чы з һем
Кем соң ул Галимҗан АкчуринГ
хыялланган кеше була ул.
Галимҗан Акчурин 1895 елда элекке Пенза губернасы Рахманме авылында туе. Башта Кышкар мәдрәсәсендә. 1910 елдан Казанда у*ыи Казанда бз"'«н чорларында Хөсәен Ямашеа, Гафур Коләхметоа, Габдулла Тукай һәм Фатих Әмирханнар белән аралаша. Революционерлар һәм алдынгы язучылар белән бәйләнешкә керү шәкерт Акчуринның иҗтимагый-политик аңы формалашуга зур ярдәм итә. һәм озакламый ул үзе дә хезмәт ияләре бәхете өчен кереш сафына баса. Башта ул үзе укыга. «Кә-
аерым «аартһрада торып, русча укый башлый. Тукай белән танышу, аның әсәрләрен яратып уку Акчуринның үзендә дә каләм тибрәтү теләге уята. Татарстан китап нәшриятында басылып чыккан «Татар шагыйрьләре антологиясеинә никтер кертелмәгән бу шагыйрьнең үз вакыты өчен актуаль, күңелләрдә нечкә хисләр уятырдай матур шигырьләре, нәсерләре шактый. Г. Акчуринның 1913—15 елларда «Шура», «Ак юл» һәм «Сөембикә» журналларында басылган әсәрләре шул турыда сөйли. Дөрес, аның империализм сугышының дәһшәтле елларында язылган кайбер шигырьләреннән шул чакларның борчылулы хисләре аңкый, төшенкелек рухы сизелә. Бу яктан аның 1914 елда «Сөембикә» журналында чыккан «Көннәрем вә төннәрем» дип исемләнгән шигыре бик характерлы. Бу чорда Мәжит Гафури иҗатында күренгәнчә, Акчурин шигырендә дә гаделсезлеккә нәфрәт, шул гаделсезлекләргә чик куя алмаган «аллага» үпкә, рәнҗү чагыла:
Шуның белән бергә шагыйрь үз чорының гаделсез, караңгы тормышы тудырган авыр уй-хисләрне җиңәргә дә омтыла. Моңа мисал итеп 1915 елда «Сөембикә» журналында басылган «Ике моң» һәм «Минем күңелем» дип аталган шигырьләрен күрсәтергә була. Соңгы әсәрендә ул саф күңелдәге якты уйларны, киләчәккә булган өмет чаткыларын күрсәтеп:
Галимҗан Акчурин 1914 елгы герман сугышы башлангач, патша хакимлеген, хуҗалар һәм алпавытлар интересларын корал белән саклаудан баш тартып, Урта Азиягә китә. Ташкент — Красноводск тимер юлындагы Кызыл Тупә станциясе якынына урнашкан мамык чистарту заводына эшкә керә. Ул анда да шигырьләр язуын дәвам иттерә, эшчеләр арасында актив аңлату эшләре алып бара.
Галимҗан Акчуринның хатыны Камилә ханым Бурнаева кулында сакланган материаллар арасында аның орденнары һәм күп кенә шигырь кулъязмалары бар. Шулардай берсе — зур күләмле (2800 юллы) поэмасы «Җен падишасы кызы» дип атала. Романтик мәхәббәт поэмалары жанрында язылган бу әсәрнең ахырында: «Языла башланды 15 нче май, 1915 нче ел, язылып бетте 14 июль, 1918 нче ел. Галимҗан Акчурин». дип куелган һәм тагын «Языла башланды Казанда. Язылып бетте Бохарада», дип тә өстәлгән.
Икенче бер кулъязмасында шагыйрьнең лирик парчалары тупланган. «Бер матурга», «_гә», «Кем ул» дип аталган шигырьләрен ул 1915 елда Яңа Бохарада язган һәм аларда Акчуринның шактый оста шагыйрь булуы күренеп тора Менә аның шул «Кем ул» дип аталган шигыреннән бер өзек:
«Сөйләгән сүзне—.сайлап сөйли. Оҗмахтагы хурлар ишегеннән
Сөелгәнен миннән ул белә, - Тнрә-якка нурлар чәчелә.
Ни ятканын минем йөрәгемдә Ике бите чокыр.
Тик ул гына белеп— Чем-кара күз.
Ул күрә. Керфек очларыннан нур чәчә.
Көлеп куйса яңлыш Нур чәчми лә, янлыш зәһәр катыш
Гүя шунда, AIHHCM йөрәгемә уг чәчә.
Оҗмах ишекләре ачыла,
1алимҗан Акчурин Пушкин һәм Лермонтов шигырьләрен тәрҗемә итү буенча да шактый күп эшләгән. Аның кулъязмалары арасында кечерәк күләмле шигырьләр рәтеннән Лермонтовның «Хаджи Абрек. исемле зур әсәренең тәрҗемәсе сакланган. Бу материаллар Акчуринның сәләтле тәрҗемәче булуын бик ачык күрсәтәләр. Ул гомумән рус классик поэзиясенә тирән хөрмәт белән карый. «Михаил Юрьевич Лермонтов хәзрәтләренең рәсеменә карап» дип аталган шигырендә аны түбәндәгечә олылый:
Туйдым, бәген бардан үлем артык, Чәнчелеп китсен бөтен дөньясы, Күзен атмый алласы да,
Мин көн дим, ул һаман төн ясый.
Юк рәхәт һич кайда, Ачудан йөрәк селкенә. Сагыштан тулган кунел Җанга азык эзләп —
Гаршегә очарга җилкенә.
«Тугъры әле мина, ап-ак әле Якты әле хәят юллары»,—
«И, Михаил хәзрәте! Урның синең ин. иң гали.
Бел, а..алмый ул урынны «изге жаи», Гайса жаны ф
Калдырып киткән эзең нур BJ тврде шаи г,ер,1-н тулы Мәгънәдән зур бостанында донья нур берлән сулый.
Юк үзең, калдың җиһанда инде тик бу рәсмилә.
Иң гали хис берлә янганда карыйм шул рәсеменә».
(1917 ел. декабрь 27. Кызыл Түп») g
Резолюция елларында Акчурииның заман темасына язган шигырьләре һәм мәк*- | лоләре бар. Аларның бер елеше «Аэад Бохара» газетасында басылган Шулардан s «Эшче халык сүзе» һәм башкаларны күрсәтергә мемкин. Ләкин аңа бу җаваплы чорда 1 бетен көчен, талантын революцион көрәшкә салырга кирәк бул*.
Акчурин февраль революциясен Кызыл Түлә мамык чистарту заводымда каршы “ ала. Завод эшчеләре арасында политик аңлату эшләрен киң җәелдереп җибәрә Бу 3 чакларда ул еш кына Яңа Бохара (Каган) шәһәренә барып йөри. Анда Тәркстанда < яшерен большевиклар оешмасы җитәкчеләренең берсе булкам П Полторацкий белән = очраша. Полторацкий, мөселманнардан шундый ышанычлы кеше табылуга куанып д аиы партия эшенә якынайта һәм шул ук елда Г Акчурин рәсми рәвештә коммунистлар партиясенә кабул ителә.
Бохара. Хива ханлыклары әле ул вакытта һаман элеккечә, феодал стройның ке«лә х изүе астында хокуксыз коллар хәлемдә яшиләр иде.
Еллар буенча шул мөхит эчендә яшәп, изелгән, рәнҗетелгән хезмәт ияләренең л аяныч хәлен күреп, фанатик дин әһелләренең йөгәнсез чиновникларның, байлар һәм алпавытларның кылган җәбер һәм кыерсытуларына шаһит булып, җаиы әрнегән Галимҗан Акчурин җирле халыкларның алдынгы вәкилләрен Россия пролетариатының = революцион көрәш тәҗрибәсе белән таныштыруга зур коч куя.
Завод эшчеләре өчен Г Акчурин якын кеше булып әверелә, бертаеыштан аны п завком председателе итеп сайлыйлар. Завком председателе һәм партия члены буларак, Акчурин эшчеләр интересы өчен зур көрәш алып бара Ул чакларда әле урын- ~ нарыннан алынмаган завод хуҗалары «бу тыйгысыз» кешедән котылу эчен, аны еол- < датка озаттыралар. Акчурин анда да революцион эш алып бара, соңрак, кулына ~ корал алып, революция дошманнарына каршы кереш сафына баса
Боек Октябрь социалистик раволюциясе җиңгәч. Урта Азиядә мамык чистарту һәм май эшкәртү заводлары да национализацияләмә Акчурин үзә зшләгәи «Кызыл Тупа» заводын завком председателе сыйфатында кабул итеп ала. Ләкин озак та үтми, шул тирәләрдәге кара көчләр дә баш күтәрәләр, руханилар коткысына ияреп, дин исеменнән фанатик сугыш башлаган толпа заводны яндыра. Акчурин алдынгы эшчеләрдән Кызыл Гвардия отрядлары оештыра
Бу көннәрдә Бохара шәһәреннән көн саен күңелсез хәбәрләр килеп тора Бохара әмиренең, бик нык коралланып, Каган Чарджоу, Каттә-Кургаи шәһәрләренә һөҗүм башларга, бу шәһәрләрдәге большевикларны, революционерлармы юк итәрга әзер
’ П. П«Л r up a UK »л - ОМРЙры Р„„’...
ШМ« «омксчры 191» е.и» «И»|>
I .К. Г.. N
ләнүе мәгълүм була.
Озак та үтми. Бохара әмире бетен ханлыгына фәрман таратып, большевикларга, русларга, татарларга һәм яшь бохаралыларга каршы газават — «изге сугыш» игълан итә. Фетнә киң колач ала. Кызыл Түлә тирәсендәге фетнәчеләр -денем иаферләргә саткан нугай Акчуринмы үтерергә» карар кылалар. Фетнәчеләр. Кызыл Түпәден Каган шәһәренә бара торган тимер юлның рельсларын сүтеп. Кызып Гвардиянең юлы., кисәләр. дигән хәбәрне ишеткәч, Акчурин күп уйлап тормый 20 кешелек отряд ала да юлны карарга үзе китә. Фетнәчеләр, чыннан да. бау белән дее муенына Бәйләп, рельслармы тарттырып маташ* икән.
Г. *.»,ри., ртр.рм. »р ®..
н.чоп.р, «ога.рм ч..г..р, Ж..ЛРР- Ю""“
О.р.«»М Т.Г., .«>»« •"< “■>"«' " ■
р»„ кычкыр.,п. ТИ.6.Р *«»ГР«» Кы>ыг
Гвардиягә каршы тора алмый чигенәләр. Шулай булса да көн саен борчып, тынгысы*, лап торудан туктамыйлар.
Төркстан Совет Социалистик Республикасы белән Бохара әмире арасында солых договоры төзелгәч, хезмәт ияләре җирле халык арасында гаять зур ихтирам казанган Акчуринны Төркстан Советлар съездына һәм Коммунистлар партиясенең край конференциясенә үзләренең делегаты ител сайлап Ташкентка җибәрәләр.
Г. Акчурин съездга да. конференциягә да актив катнаша һәм Төркстан Үзәк Башкарма Комитеты члены итеп сайлана, тышкы эшләр комиссариатының коллегия члены булып тора. Шунда ул 1920 елга чаклы эшли.
Төркстан территориясендә ул заманда Ташкентта төзелгән Төркстан Совет Социалистик Республикасы һәм Бохара ханлыгыннан башка тагын бер ханлык —Хива ханлыгы булып, аның үзенә күрә ханы, территориясе, чиге, гаскәре, чиновниклары бар иде. Ул ханлыкның халкы да, Бохара әмире кул астындагы халыклар кебек, феодал тормышта, коллыкта, ярлылыкта, томана хәлдә яши иде.
Бөек Октябрь революциясе тәэсире белән Хива халкы да, үзенең аяныч хәлен аңлап, иреккә, азатлыкка, бәйсезлеккә чыгарга омтыла.
1920 елның февраль аенда Хиваның соңгы ханын халык тәхеттән төшерә, анда революция җиңеп чыкканнан соң, илне идарә итү эшенә ярдәмгә Партия Үзәк Комитеты члены Г. И. Бройд җитәкчелегендә гадәттән тыш комиссия җибәрелә. Комиссиягә зур хокуклар бирелә Иптәш Бройдка урынбасар итеп Галимҗан Акчурин, комиссиянең членнары итеп Бохара революцион партиясе членнары билгеләнә.
Чарджоудан Хивага бару өчен ике генә юл бар; берсе атка, дөягә атланып, эссе ком чүле аша, икенчесе — Аму-Дарья елгасы. Кайсыннан гына барсаң да, зур тәвәккәллек кирәк, чөнки елганың бер ягында аклар, басмачылар сагалый, икенче ягында ханның калдык гаскәрләре һәм Емудлар мыжгып тора. Әле бу вакыйгалар алдыннан гына анда безнең батыр якташыбыз, ялкынлы комиссар Бэкер Белоусов ерткычларча үтерег.-эн. Галимҗан Акчуринның җирле халыкның теле, гореф-гадәтләре белән яхшы таныш булуы басмачыларның хәйләкәрлекләрен, сугыш һәм һөҗүм итү алымнарын яхшы белүе монда да ярдәм итә. Комиссия Хивага хәвеф-хәтәрсез барыл җитә.
Хивага барып җитү белән үк комиссия Хорезмда беренче корылтай (съезд) чакырырга дигән карарга килә. Съездга сайлау комиссиясенең председателе итеп Г. Акчурин билгеләнә. Ул, көнне-төнне белмичә, сайлау өчен кирәкле чараларны күрә башлый. Өндәмәләр, инструкцияләр яза, инструкторлар җибәрә.
Ул чакта үзбәкләр белән төрекмәннәр арасындагы дошманлыкларның, һәр үтерелгән кеше өчен үч кайтаруларның («Кыйсас» дип аталган дини йолалар) хөкем сөрүен искә алсак, ул съездны җыюның никадәр кыен эш булуын күз алдына китерергә мөмкин.
Партия тарафыннан Акчурин кебекләргә йөкләнгән вазифаларның иң зурысы шул — гасырлар буе милли антагонизм рухы белән сугарылып, үзара дошманяык, дини кыйсас традицияләрендә тәрбияләнеп килгән халыкларны берләштереп, шуп халык вәкилләреннән чын кешелеклелек нигезенә корылган Совет хөкүмәте тезү иде.
Хорезм республикасының 1920 елның 27—30 апрелендә кабул ителгән конституциясе Г. Акчурин тарафыннан языла.
Галимҗан Акчурин съездда Хорезм халык республикасының хөкүмәт члены һәм Югары хәрби революцион трибунал председателе итеп сайлана.
Шул ук елның май аенда Хиваның үзендә һәм урыннарда Хорезм Коммунистлар партиясе вәкилләренең җыелышын үткәрү эше башлана. Монда да иң актив эшләүче Акчурин була. Бу җьелышта Хорезм Коммунистлар партиясенең Үзәк Комитеты оештырыла, аның секретаре итеп Г. Акчурин сайлана.
Хивада бер ел эшләгәннән соң Галимҗан Акчурин, Бохара революциясен хәзерләү өчен, Чарджоу шәһәренә чакырыла. Анда 1920 елның августында булган партконференциядә Акчурин “Агымдагы вакыйгалар» һәм “Бохара әмирлеген туздыру һәм Бохарада Совет республикасын булдыру» турында докладлар белән чыга. Бу конференциядә Галимҗан Акчурин Бохара Коммунистлар партиясе Үзәк Комитетының беренче секретаре итеп сайлана.
Бохараны контрреволюцион көчләрдән яулап алуның генераль планы Ташкентта, Төркстан фронтының командующие Фрунзе җитәкчелегендә әзерләнә. Акчурин анда
66
4f-»x"'d»u 'ехгеаеүтү-da«ev ei<0 erien<9H<Uead ***Ч гңкгәинәГ
HHitj мт*а 9161 г.< ««mum* во»Аи»*9*Э *•*«€ |,нл* »ик1ви ит WI6I i
'uiagex UAM uaVox Ag MMV» ннАтенхем еххнихиу/ evdaWa9 мәАхи waxex
еилэесеШ маиА e-exA-t нам A9 к.яи.яианА^» MHPPX HVIMMA м.чххе Aeuuaaj нехиА9 наймах* -x-gmAq — ad-tea m.9 Ha-d-we еххи нерчхи H.adedeM ^чн.чУАэ ue-Ag-dx -■•d еУимлэе tadeuAgex uAx apxex HiaHdepi'xAmeHXPM ’eVue» махин ewuex яр ринтед 'мамам нефа анахэа rxdou-нсех 'иеимеэ aMdeuxeVex^edox laxaVne '-MdAx-v техиц av- ИВХРАХ неие9 wiavax иехранш неинеэайих edexog '-eVdeHHO-pd 'HpVdpuMPumieN 2 neV-ew ’*vdeg аунитеихем атам -ахейцем uAx ‘(J 'w — PWHIXHX apd₽3 (чигтаи Ma-ad •Hwe edeiog) «tf-.-Mpff-ew MPXJJMJ — СҮРХРЦ xixxt Ахи waxax •wixxmPMxax atfMnaaahodu
> Ахи мамах -ad-tex n>e9 Wewed-we edexog “-w- »W еьәхе№не9Ах xae—ng хе«чхиц
— de-o-j-eu Hup-oodau exAeme eVe-axd-m puiaxex axdacex inwauh x-xdpu wetfua 6161
5 do-ew-uede-ex nxeijeupt etf-ndAx ixAuA9 nuA ixuxiRuiadAx MaHca9«-xdPU 'аАхи waxax i. taow-ted 'ч-deuhPi/eu evi/ex ix-pxei/xe, a-deuxenpx-<i>adox ixxetfHP 'WiXHHHdAhxy
puA9 и-dAhxy ptf nhAdpxnh мамах pxdpxv Z иахи теф -edeuueex etr-ieyue xieppx нехеиНәм 'ptr-ixHPtfMaw нрхэхи^ i’Hdpi/хинхоиим HieMxda 9 ц ч-наиеи инеем mp9 эиихи9тАц adncex mp9 -exuedax-x шчхох weHHadMM ~ -exde9 иммен ехнрхэирхфе Mixwedexog edexmp9 uA иахшиээим Ахи мамах HudauhPi/eu ~ weq HiedeuxH-ioMMh dMwe -ex-ox HIXHPM Mieupx 'ИРХРГПР HIXUPW xnupy иитс uixvA9 euexeVajtfedu ue-Ag-ditad М<чи<ч,ехии9Аиэә4 хаеоэ Pdexog HMdAhxy HP^WMUPJ deVex = e ua f£6i -e—adg»o- WieHua 0261 <неиахии9 nndAhMy HPSKWMUPJ РҺНӘА9 емиИчхы еепиа9мАх g g weq et-Ad® g w axmc rauueeeM Ag puixdnxmoo up-AgMdxaad 'eu -асах Иһ иама Adnueg a-deuhax -o-hauoeeddx-ox vo, -e-Haax-hoiuoxad edpxog “ «dpixmxmicx
c -eco мац devexmadAx ued-g VAM -eueg a,dag-dag а»и deumixHCi неннехиАм deva
> -eueg --dAxxy g waVdAM аитахи- at-Ad® "uixdox PVHIXMX мид 'egexdew IMXVO, weq r a—adeg ним ехмем uAfn -еххиМ< иаиим eV ecwAd® техии pxdedex nn-ede, A9 PVMPX E -«?«W e-deudag-e аихемми>ч}< xaVeuxxchau weq xaVeux-g uaixto exewuA9 dag әидеи =■ -esdeH auxeww-ex xrHudeg ev-e tag eV- Mixxe dem deuxem^ -xiqVvwxedho eV a-wax £ -dag tag ev-ede^ "хаххих e-aede, axoV-ax-x deqem VawadHwe edpxog *ui4ue haewde i -имени ex—dag мА винам HPXVP awdeqarn неиад HMdAhxy tag eV- PHX HPIXA Mexuaxdax jz -eueg хаин ue:M -e—-dxxdxx ndevMMMMMHh dxwe deqem exxixxea иехие RHpdexog»
edAx n-deixedex әитәих еьнеАд Aduxme-dA нәтәиәсах xeao^ PVHP ‘uHi/Ag
- a,dag Ha-deuax-adeg —dAhxy хехиахи dew-dex adeudexsex виме 'шенкше edetog
6 •evA9 eV-i4,ede
5 deuaxsex -dex,p. .чхАтмхАэ наха edeiog иаиим exxнodф еиим та 'ехи маиахмехиШ = ..—а ......................... .Ul,aoi „и,я)| неиад „9>т tl „и<1ЛһИу ,d[,um
„ад„у [otoaau 3Xjitw ,„ниол1
« .d,.o, w.> ,«„»*»,, „л .,HAd(I, .„.ММк,т „ло, „
.™-» ........... ............... .... tl х
-»».d4..v .../d» -..„«w d,30u и „«и,.,,» .„.ОМ
«и.-.jdd .(.(d® -.ШЛ. ddjdnu ndIB«.d» ,.,Әк«„оц «... ,„d,„ .d.>oj
«4 M dusUM K .d,«m, .,„dd,e ... ...............
Иэноиэнаи
■Д WMV n^mdAg Ave> exuo -edaum* edAnuAx -eq weveHtAc etf»-cy exdX ei -н-dAx.y иаШм-vej tag.-xd.u vo> наииахИ-Ш RMd.umb.w3.9 HU>.UA9 wet/ag ехеохнир .euxaxou нехрмс. „нн-dAxxy -.Ww-UPJ Ad.WU.9 *«-«”d e-adouxewca#
uAm i-Veduuou dOOOd нхеУиние н,емии9Аиэе^ мнххех •<*•««’9 •»•*** xnumiauAg dAc ex.BX eVAx- нимС.х -.peg MHCB weq eVAdrixmendA M«deU4XWb »HwdV UIW'N eVHPxde9 devtmxAa и-dAxxy -ewag >чтжм -nm^wdox *eq Хннхниех evdnJK ехи xauaxxex -Ш -dAx.y ех.иМимом Hexuedeg-x neuag xeuexee mm H.XABWX Rmdex VHiedeHHBw •mo# e-no«uoeej dppppAg dAgwew exdejRh umdiatfueM Hedeqem адметА^ edeudCMjpj teeo} e-euuAi dtu>'htw„9 н-чи. exvew oi е»иехвивмхе*иш ’m₽u de'M© i’dx,-H-w -gde> •>■«•«< WeH.HMd»! eV-у -.Xjmpg BHHdmOX HRJtX deui4hPW3P9 eVHaaa-dox-ddet и«ии«к»1 axdetec •»Хннт1Члчьм«и HHHpdexog eVHiaanxda axHadog WHHUB 2261
•HVUV tamde- uiedieMhiax «edA»
Галимҗан Акчурин Каган шәһәрендә. Утырганнардан: сулдан беренче — Г. Акчурин, басканнардан: уңнан икенче — Л Такташ.
Бохара һәм Таҗикстан республикаларының мәгариф һәм финанс комиссариатларында җаваплы эшләр башкара. Бер үк вакытта Г. Акчурин, төп хезмәте белән беррәттән, партия комитеты янында партия тарихын өйрәнү буенча төзелгән бүлекләр белән дә җитәкчелек итә.
Бохарада эшләгән елларында Акчурин Һади Такташ белән һәм культура өлкәсендә эшләүче башка кешеләр белән дә очраша. Аларның бергә төшкән рәсемнәре әле дә сакланган. Әхмәт Сөбханкулов истәлегенә караганда, 1921 елның ахырларында Бохара якларына килеп чыккан Салих Сәйдәшев озак вакытлар Акчурин квартирасында торган. Хәтта Акчурин Сәйдәшевкә Италиягә укырга китәргә дә тәкъдим ясый һәм бу эштә ярдәм игәргә алына. Ләкин гражданнар сугышы шартларында бу планны тормышка ашырырга, әлбәттә, мөмкинлек булмый.
1926 елда Галимҗан Акчурин, сәламәтлеге начарлану сәбәпле, Казанга кайта. Партиянең Татарстан өлкә комитеты тәкъдиме буенча ул финанс халык комиссары урынбасары итеп билгеләнә. Ләкин ике елдан соң, авыруы көчәю сәбәпле, бу эшеннән дә китәргә мәҗбүр була. Беркадәр дәвалангач, 1930 елда, яңадан Үзбәкстаига китә һәм Ташкентта партия тарихын өйрәнү институтында эшли. Әмма сәламәтлеге бер дә яхшырмый. Дәвалану өчен Мәскәүгә килә. Ләкин авыр көрәш елларында, канлы сугыш кырларында какшаган сәламәтлеген кайтару инде мөмкин булмый. Күренекле революционер, ленинчыл большевик Галимҗан Акчурин 1933 елда утыз сигез яшендә Мәскәүдә больницада үлә.
Галимҗан Акчуринның данлыклы эшләрен Үзбәкстан һәм Төркмәнстан галимнәре үз хезмәтләрендә тирән хөрмәт белдереп язалар. Шулардай 1930 елда Ташкентта басылган «Хива һәм Бохара турында егерменче ел истәлеге» дигән җыентыкта бай материаллар бирелә. Бу китапка Акчуринның үз истәлеге дә кертелгән. 1963 елда Ташкентта басылган «За Советский Туркистан» дип аталган җыентыкта да аның турында материаллар күп. К. Мөхәммәтбирдеевның Төркмәниздат бастырып чыгарган «Хорезмда совет халык революциясенең җиңүе өчен көрәш» (1959) дигән китабында Галимҗан Акчуринның Урта Азияда Совет властен урнаштыруда куйган хезмәтләренә гаять югары бәя бирелә.
Без бүген, Татарстан республикасының 50 еллык бәйрәменә әзерләнгәндә, авыр елларда зур эшчәнлек күрсәткән ялкынлы якташыбызны — революционер һөм шагыйрь Галимҗан Акчуринны хөрмәт белән искә алабыз, аның героик хезмәте яшьләребездә яңа дәрт, яңа рух тудыруына ышанабыз.