Җиде сорауга бер җавап

«Бир кулыңны, дустым!» повестем басылганнан соң. миңа байтак хатлар килде. Ихлас
күңелдән чыннан җылы сүзләр. матур теләкләр белән тулган хатлар...
Язучы ачен шуннан да нуанычлысы юктыр...
Илебезнең төрле якларыннан, төрле почмаклардан язалар. Хат авторлары — төрле
профессия кешеләре. Шахтер да (Г. Ситдинов — Антрацит каласы), колхозчы яшьләр да (В.
Ардаширова. 3. Хесаенова. 3 Аллабирдина — БАССР. Иске Биккена авыды). сауда эшчесе дә
(Вәлиәхмәтова — Октябрь Норлаты. Бурмәт авылы) һәм бүтән һвкәр ияләре дә үз фикерләрен
язып җибәргәннәр. Мәктәп укучылары, укытучылар һәм китапханә хезмәткәрләре кулы белән
язылган хатлар да байтак. Җылы сүзләре, ииңәш-телэкләре өчен аларның барысына да рәхмәт!
Шулай, безнең бүгенге көн татар әдәбиятын һәр кайда да яратып укыйлар, ә бердәнбер
журналыбыз «Казан утлары ның һәр санын бик көтеп алалар икән. Монысы аеруча куандыргыч
хәл!
Арада мине иң дулкынландырганы Киров өлкәсенең Вятка елгасы буенда утырган Түбән
Шөн авылыннан килгән хат булды. Хатны математика укытучысы, хәзерге көндә пенсионер
Мәрьям апа Маннапова язган. Шул авылның уртэ мәктәбендә мин заманында ике ел тарих
укыткан идем, шунлыктан Мәрьям апаны бик әйбәт бедам: матур әдәбиятны бик күп укый һәм
тәмен белеп укый, гомумән әдәби зәвыгы гаҗоп югары аның Турысын әйткәндә, мин әдәби
әсәрләр язган чагымда әдәбиятны яраткан. аны тирэнтен белгән һәм аңлаган, һар вакыт таләпчән
булган Марьям апа кебек укучыларны нүз алдымда тотам да... Ниләр язган соң ул мөхтәрәм
укытучы апа? Озынгарак китсә дә. мин аның хатыннан өзекләр китермичә булдыра алмыйм.
«Сезгә билгеле булганча.— дигән ул.— мин әдәбият белгече дә. тәнкыйтьче дә түгел. Тик
әдәбиятны яратып укучы гына. Шулай да повестьны укыганда туган уй- фикерләремне әйтергә
уйладым.
Нешенең эчке кичерешләрен бик оста биргәнсез. Укыганда Злбинә белән бергә көенәсе, бергә
елыйсы нилә. Роберт белән бергә Әхсәннең яңагына да чалтыратасы килә. Димәк тәэсир көчле.
Бусы инде тел байлыгына һәм тасвирлау осталыгына бәйледер. Әсәрнең тәмамлануы да бик
матур. Иптәшлек, дуслык хисе, кирәк чакта чын күңелдән ярдәм кулын сузу — яшьләргә бик зур
үрнәк булырдай сыйфатлар. Журналның икенче саны килгәнче -нәрсә белән бетәр? дип күп баш
ваттын. Төрпе вариантлар иҗат, итеп карадык. Ләкин нөтелмәгәнчә бик тә күңелле килеп чыкты.
Темасы үзе дә (алданган кыз. ирсез бала тудырырга тиеш булган авыл укытучысы) бик
кызыклы бит. Тормышта очрый торган хәл. Минем төрле җирләрдәге 35 еллык педагогик
практикамда булды мондый хәлләр. Төрле очракта төрлечә хәл ителә иде...»
Аннары Мәрьям апа үзвнөң киңәш-табышы белән дә уртаклашкан:
. «Ләкин кин бер нәрсә-белән риза түгел. Эш менә нәрсәдә: Әхсәнне шул килеш кеиа калдырмаска
иде. Дәрес. Светлана аның башына бин кечле давыллар җибәрергә җыена. Лакин бу әле сүздә гена.
Әхсән — яшь белгеч, спортсмен. Эшләгән җирендә авторитетлы кеше. Тин аның черек пижонлыгы,
хатын-кызга шундый түбән карашы бер кемгә мәгьлүм түгел. Ул алда да шул ук кабахәтлеген
кабатларга момкин. Әгәр ф аның түбан җанлылыгы җәмәгатьчелек алдында фаш ителеп, аны ачы
үкендерорлен _ дәрәҗәгә китерелсә, әсәрнең яшьләр ечен мораль тәрбия тәэсире тагы да кечлерәк
' булыр иде. Повестьның күләме зур түгел. Әзрәк сузганда да зарар итмәс иде. Әхсән < ише начар
егетләр бездә юнмыни? Бар. әз дә түгел Тормышта аларның күбесе «сәер - иттем тегене» дип. бармак
шартлатып йорсаләр да. әдәбият битләрендә андыйларга т кискен җәза кирәк иде. 2
Әсәрдә тол героиня итеп укытучыны сайлавыгыз һәм аны эшкә бин җитди иарау- * чы укытучы
итеп күрсәтүегез миңа ошады. Кызганычка каршы, әдәбиятта бу образ * б ии сирәк очрый...» 0.
Әйбәт киңәш. 8
Әйе. безнең бүгенге укучыларыбыз яңа басылып чыннан яхшы әдәби әсәрләрне “ яратып
каршы алалар, әдәбиятны асылына тешенеп. белергә омтылалар һәм осәряор- В дәге геройлар
язмышын үзләренә бин якын күреп набул итәләр. Юн. ул гына да = түгел, алар әдәби әсәрләрдәге
теге яки бу мәсьәлә уңае белән борчылуга бирелеп. ♦ авторга үтә кыйммәтле фикерләрен әйтәләр,
теләкләрен белдерәләр һәм күп кенә 5 кызыклы сораулар бирәләр.
Аерым очрашуларда һәм Алабуга педагогия институтында үткәрелгән укучылар §
конференциясендә әйтелгән, шулай ун хатларда куелган сорауларны барлап-созеп Ь чыксам, алар
җидегә тупланды. Мин бу маналәмдә әнә шул сорауларга җавап бир- - мәкче булам.
Беренче сорау.
— «Бир кулыңны, дустым!» повестен язганда тормыштагы нинди күренешләр сезгә этәргеч
сәбәп булдылар? Аны нинди телән белән яздыгыз?
— Алданган кыз темасы яңа түгел. Халык иҗатында һәм матур әдәбиятта ул элен- злектан үи
яктыртылып ниленгән (фольклордан «Мәгьсүмә», «Асрау кыз». «Сорби» бәетләрен, XX йез башы
әдәбиятыннан 3. Һадиның «Бәхетсез иыз» хикәясен һәм атаклы совет шагыйре һ. Такташның
«Мәхәббәт тәүбәсе» исемле мәшһүр поэмасын иснә тешереп китик). Дуслык һәм мәхәббәт темалары
әдәбиятта һәм сәнгатьтә гомерлек алар, ченни һәр буын аларга бәйләнешле олы. матур
нүренешләрив дә, күңелсез, хәтта фаҗигале якларын да үзенчә яңартып бара. Язучы да үзенең
караш-зәвыгына һем заман таләпләренә бәйле рәвештә бу проблеманы үз буяулары белән
тасвирлап бирә. Мин дә. моңа керешеп, аны үземчә аңлап, үзомчә куертып, бүгенге кон таләп- мрена
һәм нормаларына туры китерергә тырышып, әлбәттә, ниң җәмәгатьчелен алдына аны бетен
катлаулылыгы белән нитороп куярга омтылдым
Мәгьлүм ни. безнең татар кызлары әүвәлге заманнардан ук үзләренең сабыр һәм тыйнак,
тотнаклы һәм әдәпле булулары белән билгеле. Ул халкыбызның бик борынгыдан нилгән нүркәм
холык-табигатенә. матур гадәтләренә турыдан-туры бәйле Нызганычна каршы, соңгы вакытларда
бер ише яшьләребез, әлеге шул сыйфатларга тенеребрән нарап яни аны белмәмешкә салынып,
җилбәзәклекне, хәтта азып-туэып йорүләргә хәтле баралар Мондый хәлләрне ишетү үк йорәкнә
агулы ук булып кадала. һәм мин бу турыда язмыйча булдыра алмыйм...
Тагын шунысы да бар: рәсми органнарның раславына караганда һәм күзәтүләрдән күренгәнчә,
хәзерге яшүсмерләр моннан егерме-утыз ел элеккедән ине ел чамасы иртәрәк җитлегәләр. Бу исә
педагоглар алдына зур һәм җитди проблемалар китереп куя. Аңардан тәрбияви йогынтысы гаять
куәтле булган матур әдәбият та. ягьни сүз осталары да. читтә кала алмый, һәм без моңарчы
яшеренебрәк һем томаланыбрак торган кайбер нәрсәләрне ачыграк, нискенрәк һәм кыюрак игеп
нүрсәтергәаңлатьитә бурычлыбыз. Тормышыбыз шуны таләп итә. Мин үзем әлеге повестьны язып,
яшьләрне бу четерекле һәм җитди мәсьәләгә аеграк карарга, уйланырга һәм тиешле нәтиҗәләр
ясарга азмы-күпме этәрә алганмын икән, асыл максатыма ирешкәнмен дип саныйм...
147
то«
Иненче copay.
— Повестьтагы геройларның прототиплары бармы? Алар кемнәр? Бик та акыллы һам тыйнак
кыз Әлбинәнең шундый халга төшүе акланамы?
— Алдарак язылган Нояш кон да чыга повесте һам '.■■Гомер ике килми» романының
прототиплары бар иде, ә бу әсәр реаль тормышта яшәгән конкрет кешеләрнең язмышына турыдан-
туры таянмый. Димәк, прототиплары юк. Ләкин, алда әйтелгәнчә. Әлбинә язмышына юлыкканнар
дөньяда аз түгел. Минем төп бурычым тормышта булган аерым күренешләрне, аерым язмышларны
мәгьлум дәрәҗәдә гомумиләштереп, конкрет геройлар язмышында, ягъни әдәби образларда
гәүдәләндерү булды. Барысы да турыдан-туры тормышыбызга бәйләнгән хыял җимеше, иҗат
җимеше...
Әлбинәнең үтә тырыш, уңган, аныллы һәм тыйнак кыз рәвешендә бирелүе... Юк. җилбәзән
холыклы, үзләре үн туарылырга йөргән кызларны әйтеп тормыйк, хәтта әнә шундый нык характерлы,
акыллы кызлар да. кайчакның мәгълүм шартларында, абайламыйча абынып-сөртенеп куялар икән.
Димәк, итәкләреңне җыя белеп, үз-үзеңә, үзеңнең күңел дулкыннарыңа бэш булып йөрергә нирәк...
Аның укытучы, бигрәк тә авыл укытучысы булуы... Мин аны теләсә кайсы профессия, һөнәр иясе —
әйтик, врач, тегүче, сыер савучы, инженер һ. б.— итә алыр идем Ләкин аның укытучы булып керүе
шулай ук тикмәгә түгел: үзе тәрбияче, ә үзе әнә нинди аяныч хәлдә. Бу инде әсәрнең драматик
коллизиясен үстерү, ягъни аның тәрбияви-зететин тәэсирен көчәйтүне күздә тотып эшләнде...
Өченче сорау.
— Роберт кебен егетләр тормышта чыннан да очрыймы?
— Бу уңайдан иң әүвәл Уфа каласында яшәүче укучы Госман Хәмзин хатыннан бер өзек
китереп үтим. Менә ни яза ул: Сезнең повестегыз миңа бик нык тәэсир итте, чөнки миңа да гомеремдә
Роберт ролендә булырга туры килде Роберт чын йөрәкле кеше, мин аны чын күңелдән ихтирам итәм.
Ул үзе упкынга төшсә дә. чын дуслык кулын Әлбинәгә сузган... Димәк, тормышта андыйлар бар. һәм.
минемчә, аз да түгелдер. Аннан килеп, тормыштагы уңай күренешләрне, гәрчә алар сирәгрәк
очрасалар да. киң катлау укучыларга үрнәк булырдай иттереп, налку рәвештә бирү, безнең совет
әдәбиятында асыл сыйфатларның берсе бит.
Дүртенче сорау.
— Ни өчен повестьта Әхсән кебек «эт җанлы > кешегә бер төрле дә җәза бирелми?
— Монысы бин күп укучыларның бәгыренә тигән, күрәсең алар да аңа наты җәза таләп
итәләр. Дөрестән дә шулай, гәрчә әсәрдә аңа җәза бирелмичә калса ie, ул каты җәзага бик тә лаенлы.
Ләкин аны ашыгып эшләү урынлы булырмы? Әсәрнең сюжет тукымасына килик. Әхсән анда күп
урын алып тормый. Аның характерындагы төп сызыклар Әлбинәнең кичерешләре һәм бүтән
иптәшләренең мөнәсәбәте аша. ягъни нигездә информация рухында ачыла. Роберт белән
бәрелешкән вакытта гына аны ачыграк күрәбез. Әхсәннең уй-ничерешләре ниндирәк юнәлештә бара,
ул нинди планнар кора икәнен, һәм аның бүтән якларын белмибез. Бер Әхсән генә түгел, бүтәннәрнең
дә. хәтта үзәк геройлардан Робертның да башка яклары (хезмәттә, кешеләргә мөнәсәбәте, идеалы һ.
б.) безгә билгесез. Болармы, әлбәттә, сурәтләргә б улыр иде. ләкин ул чакны автор төп темадан,
сюжетның төп агышыннан — алданган кызның фаҗигасе-язмышы һәм шуңа дусларының
мөнәсәбәтеннән — шактый читләшер иде. Әсәрнең начар куелган кибән сыман бүселеп торуы
мөмкин.
Ләкин, шулай да. Әхсән кирәген алырга тиешле. Әмма ничек? Җыелышка куепмы яки башкача
фаш итү юлы беләнме? Мөмкин, әлбәттә Тормышта еш кына шулай эшләнә дә. Ләкин бу юл үтә җиңел.
Минемчә, ул, укытучы Мәрьям апа Маннапова әйткәнчә, ачы үкенергә . үэ-үзен гаепләргә, көенергә-
янарга. ягъни аның мещанлык карашлары челпәрәмә килеп җимерелергә тиеш. Ә бу повестьта әле
моның өчен җирлек тә. вакыт та җитенкерәми. Темасы да иненче яккаран карый Димән, моның өчен
вакыйгаларның дәвамлырак булуы таләп ителә (ашыгып, тормыш логикасын бозып куймыйк!),
ягъни повестьның дәвамы кирәк булып чыга.
Бишенче сорау.
Повестьтагы геройларның үзара монәсәбәтләре язмышлары соңыннан имчон давай итә?
— Моны нуп кенә укучылар Әлбинә баласын табамы? Октябрь бәйрәмена Роберт аның янына
барамы? Светлана Әхсәнне Берләшмә кешеләре алдында фаш итәме? Гелсина йергән егетенә кияүгә
чыгамы?- — диебрәк. бик ваклап та сорыйлар. Әйткәнемчә, бу әсәр конкрет фактлар җирлегендә
фикерләү һәм хыяллану җимеше, тормыштан турыдан-туры күчереп язылмаган. Анда укучылар ечен
уйларлык бик күп нәрсәләр калдырылды. Мин барын да хәл итеп бетермәдем. Ләкин язган чагымда
ун аның дәвамы булырга тиешлеген сиздем, белдем Шунлыктан, чәчелмәдем. Аннары, бу
сорауларда әдәби әсәрләрнең нинди нәрсә икәнлеген тешенмәү дә сизелеп тора. Кызганычка каршы,
укучылар арасында язучы үз әсәрендәге вакыйгаларны тормышта ничек булса, нәкъ шулай итеп
сурәтли дип уйлаучылар да бар. Бу мәсьәләне аңлау ечен әдәбият укытучыларына, күрәсең, күп
тырышасы бар әле
Шулай да әйтим, бу әсәрнең дәвамы кайчан да булса язылачак. Дересрәге. ул ботенләй
икенчерәк темага караган бүтәнчәрәк әсәр булачак Анда бер кеше язмышына (алданган кыз
фаҗигасенә) монәсәбәттә генә түгел, бәлки тормышның бетен катлаулыгында ике нәрсә: мещанлык
идеологиясе, обывательчелек (Әхсән) һәм коммунистик мораль, чын кешелек карашлары (Роберт)
үзара пычаика-пычаи иияеп бәрелешергә тиешгәр.
Алтынчы сорау.
— Сезнең тормыш юлыгыз ничек булды иҗат итә башлавыгыз кайчаннан бирле?
— Бу турыда сейләшү бик уңайлы булмаса да, укучыларның теләген үтәү казенной. кайбер
мәгълүматларны ныскача гына әйтергә мамкин Менә алар — Татарстан иитап нәшрияты 1968 елда
чыгарачак Татарстан язучылары исемле био-библиографин белешмәлектә күрсәтелгән фактлар
Киров олкәсенең Слободской районындагы Нократ авылында укытучы гаиләсендә 1930 елның
Октябрь бәйрәме комие (сигезен да) туганмын. Димәк, малай чакта: -Без Октябрьда туганнар без
Октябрь баласы Октябрьда туганнарның Ленин була бабасы .— дип авыз тутырып җырлап йорергә
тулы хакым булган. Әтием Салихҗан әдәбият укытучысы һәм мәктәп директоры була. Әнием бин күп
еллар буена балалар бакчасында тәрбияче булып эшли Безнең гаилә тормышы Гомер ике килми
романында шактый тулы тасвирланды 1953 елны Казан дәүләт университетының татар бүлеген
тәмамлагач мин Азнакайда Түбән Шондә һәм Малмы* каласында укытучы булып эшләдем. 1957 елда
Татар радиосы корреспонденты булдым. 1958 1960 елларда Казан тел әдәбият һәм тарих инсти-
тутының фольклор секторында аспирантурада укыдым, шунда ук ике ел буена гыйльми хезмәткәр
булып эшләдем 1966 елда татар халык әкиятләрен тикшерүгә багышланган диссертация яклап,
филология фәннәре кандидаты дигән фәнни дәрәҗә алдым Әдәби әсәрләр яза башлавым мәктәп
елларында булса да. беренче кыска очерк һәм хикәяләрем илленче еллар башында басыла башлады
Хикәя, повесть, романнардан тыш. фольклор елнәсенә караган гыильми характердагы мәкалә
тикшерүләрдән тыш. берничә җыентык туплап һәм әдәби эшкәртеп чыгарырга туры килде
Хәзер Алабугада торам һәм нигездә әдәби-иҗат эше белән швгыльләнәм.
Җиденче сорау.
— Хәзер нинди әсәрләр остендә эшлисез’ Алдагы планнарыгыз нидән гыйбарәт?
— Бондюг химиклары тормышына багышлап языяган Томан аша исемлв
романның беренче китабы басылып ята Шушы язны «Ады Ады исемле нечкенә бер повесть
тәмамладым Ул әлегә тәнкыйтьче дуслар кулында Ә бу иоздән химик ларга багышланган романның
икенче китабына тотынам Тик шуннан соң гына янәдән найтып әйтем. Бир кулыңны, дустым!
повестеның дәвамын яза алырмын шикелле.