А. Н. ОСТРОВСКИЙ ТАТАР СӘХНӘСЕНДӘ

★

Бөек рус драматургы Александр Николаевич Островский 1823 нче елның 12 нче апрелендә Москвада, чиновник семьясында дөньяга килә. 1840 нчы елда гимназияне тәмамлагач, Москва университетына кереп укый башлый. Ә 1843 нче елны үз теләге белән университетның өченче курсыннан чыгып, хезмәткә керә. Аның хезмәт иткән җире хөкем эшләре идарәсе бул-ганлыктан, анда ул рус тормышының эчке серләрен ачыктан-ачык күрә башлый һәм түбән катлау халыкның хаксызга җәберләнүе аны бик борчый. Бу вакыт ул үзе дә бик кысынкылыкта яши.
Островский яшьтән үк театр эше белән кызыксына, һәм ул вакытта Москваның Малый театрында уйнаучы Щепкин, Мочалов кебек данлыклы артистларның уеннарын сокланып карый. Шулай ук бөек тәнкыйтьче Белинскийның «Оте-чественные записки» журналында басылган театр турындагы мәкаләләре аңар бик көчле йогынты ясыйлар Пэ’.г сәхнә әсәрләре язу дәртен тагын да көчәйтәләр. Остров- скийның яза башлавы да шушы вакытка: 1843-47 еллар арасына туры килә.
Бу еллар Россиядә капиталис- тик-буржуа хуҗалыгының күтәрелә башлаган чоры. Капиталистик нигезгә басып килә торган рус купечествосы акча табу белән шашынып, нинди генә юл белән булса да баерга омтыла. Байлык өчен ул бөтен әшәкелекне эшләргә әзер тора. Комсызлык, ерткычлык, ялагайлык аның төп сыйфаты булып әверелә. Бөек рус тәнкыйтьчесе Добролюбов әйтмешли бу чорда «караңгылык патшалыгы» хөкем сөрә.
Островскийның «Үз кешеләр — килешербез» исемендәге беренче ко-медиясе шул тормышны чагылдыра торган әсәр булып тора. Ул бу әсәрендә: байлыкка, акчага комсызлыгы аркасында һәртөрле пычраклыкларга барып җитүче кешеләрне гәүдәләндерә. Алар, аң- белемнән бик ерак торып, «караңгылык патшалыгында» яшиләр. «Кайнар йөрәк» әсәрендәге купец Курослепов намус турында сүз чыкканда: «Байый алдың, менә сиңа намус» дип, капиталны на-мустан өстен куя. «Төшемле урын» комедиясендәге чиновниклар взят- кага җаннарын саталар. Шулай итеп Островский үзенең комедия әсәрләрендә купецлар, чиновниклар тормышының караңгы якларын, байларның ярлыларны җәберләвем ачык күрсәтә. Шуның белән ул намуслы хезмәтне ихтирам итүне як-лап чыга.
Аның сәхнә әсәрләрендә Любим Торцов, Жадов, Катерина кебек уңай образлар да күн. «Гроза» драмасындагы Катерина образы характерын Добролюбов: «Бу — Островский драмасының чынбарлыгында гына алга китү түгел, ә бәлки тулаем әдәбият өлкәсенең бер адым алга атлавы дип хи-сапланырга тиеш» ди.
Островский югары бәягә ия булган сәхнә эсэрлэ'ре аша XIX нчы йөзнең икенче яртысына хас тормыш күренешләрен бик җанлы
*V<J> 93
атеп сурәтли. Аның 50 гә якыи сәхнә әсәрләрендә күренгән купец, чиновник, дворян, мещан, ремесленник, актерлар кебек образлар галлериясе, культура байлыгыбыз- ныц бер өлеше булып тора. . Рус сәхнәсенең зур мастерларыннан П. Садовский, Мартынов, Стрепе- това, Федотова, Ермоловалар шул образларны эшләү белән чыныгып, үзләренең иҗатларын үстерделәр, һәм рус сәхнәсендә реалистик нигездә булган «(Петровский театры» дигән чорны барлыкка китерделәр.
Островский бөек драматург булу белән бергә, җәмәгать эшләренә дә актив катнаша. 1865 нче елны ул Москвада «Артистлар түгәрәге» исемендә бер оешма төзи; 1874 нче елда аның тырышлыгы белән Москвада «Рус драма әсәрләре язучылар һәм опера композиторлары» дигән җәмгыять төзелә. Шуның белән бергә ул театр, эшендә дә бик якыннан торып катнаша. Аның бу хезмәтләре рус сәнгатенең’ югары дәрәҗәгә үсүенә зур ярдәм иттеләр.
Острозскийның барлык комедия һәм драмалары бик күп телләргә тәрҗемә кылыныл, сәхнәдән төшми уйналып киләләр. Безнең илдә яшәгән төрле милләт халкының сәнгате үсешендә алар маяк булып тордылар. Шулар җөмләсеннән 1905 нче ел революциясе дулкыннары белән үзенең тарихи адымнарын атлаган татар театры да Острозский- га нык бәйләнгән. Моны ачыклау өчен, түбәндәге кайбер тарихи фараларны искә алмыйча китү мөмкин түгел.
\^1905 нче ел<декабрь аенда Оренбургта (хәзерге Чкалов шәһәрендә) ^нитедда. Ильяс Кудашев беренче 'мәртәбә татарча ачык спектакль куярга рөхсәт ала һәм ул Остров- скийның «В чужом пиру похмелье» исемендәге комедиясен, «Галимнәр һәм наданнар» исемендә татарчалаштырып, тамашага куярга хәзерли. Шул ук Кудашев (сәхнә фами-лиясе Ашказарский) тарафыннан оештырылган беренче татар труп-пасының спектакльләре дә шул әсәр белән башланып китте. Соңыннан «Сәйяр» исеме белән аталган бу труппа-г беренче мәртәбә Казанга
килүендә-(4-907 ел) иң элек тамашага шул әсәрне куйды. Беренче татар артисткасы Сәхипҗамал 4’ГИ Гыйззәтуллина-Волжскаяиыц сәхнәгә чыгуы да бу труппада шул ук әсәрдә булды. Менә болар, бездә татар артистының сәхнәгә беренче аяк басуы, Островский иҗатьнч-н-ан күчерелгән әсәрләр^, белән башлануын күрсәтеп торалар.
Татар театрының башлангыч чорында «Сәйяр труппа>££-тарафыннан уйналган «Хуҗа һәм приказчик» кебек комедияжрнең Островский әсәрләреннән алып эшләнгәнлеге мәгълүм нәрсә. 1908 нче елны (мө н н-шг 4 Ө -ел-эяек)—«ЕӨ!ттһсвтз~та - efwrejr/р» («Без вины виноватые»)К<НИ^'' (< нең беренче пәрдәсе «Мәсхәрәлән- меш ханым» исемендә тәрҗемә ителеп, «Сәйяр труппа» —Г' •Ң нан,, башкарылган, иң уңышлы уен-СMi ■ .^у нарнъщ берсе булып танылды. Бу әсәрдәге образлар аша Сәхипҗамал Гыйззәтуллина, Сәмитова, Фәйзуллин-Болгарскийлар сәхнәдә реаль яшәүнең юлларын өйрәнделәр. Островскийның «Гоиаһеызм?**Е g
гаеплеләр» әсәре ул вакыт татар артистына аеруча якын иде. Чөнки аның буржуа тарафыннан кимсе-телгән үз тормышы да бу әсәрдәге Незнамов, Шмагалар тормышыннан аерылмады. Менә шуңа күрә дә, ул бу әсәр аша шул ямьсез тормышка үзенең ачы протестын белдерергә омтылды. Шул ният белән «Сәйяр труппа^-бу әсәрне тулысы белән тәрҗемә иттереп, 1910 нчы елны сәхнәгә куярга теләсә дә, кара груһлар тарафыннан ялган донос , булу аркасында, полиция уйнарга рөхсәт бирмәде.
1910 нчы елны «Сәйяр труппаҗСАл Казанда Яцаклуб ’залында П?’лКа-1 малның каләм хезмәтенә ун ел тулу уңае белән, аның шул елны язып тәмам иткән «Уйнаш» драмасын тамашага куйды. Бу әсәр үзенең күп яклары белән Островскийның «Гроза» драмасына бик якын торганлыгы мәгълүм. Ул вакыт чыккан «Йолдыз» газетасында татар халык шагыйре Габдулла Тукай, 1^’Камалның шул ук еллык иҗат бәйрәмен котлап мәкалә язып чыкты. Ул бу мәкаләсе*/
нец ___ соңгы -дажццмд.и «Га л пае ran
әфәндене татар Островские наме МӨКӘррӘМ 11ӘМ МӨС1ӘХИКЫ белән тәгъзим итәм» дип тәмамлый. Менә бу тарихи документлар татар театры йөрәгенең Островскийга һәм гомумән рус классик драматургиясенә барып тоташуын күрсәтеп торалар.
Татар сәхнәсенең реалистик нигездә үсә алуына бигрәк тә Островский иҗаты тәэсире гаять зур. Татар драматургларының атасы I?- Камал үзенең иҗаты белән Островскийга никадәр якын торган булса, шулай ук ул иң беренче буларак Островский әсәрләрен халыкка аңлаешлы телдә татарчага режиссеры кул астында тамашага куелып, халык тарафыннан сөелеп каралды. Әлбәттә, By «Сәйяр» ар- . гистлары өчен зур казаныш иде. Бу/ спектакльдә Катерина ролендә Гөлсем Болгарская, Дикой ролендә Карцев кебек татар сәхнәсенең атаклы көчләре тәрбияләнеп үстеләр.
1915 нче елны Ш. Әхмәдаев та-рафыннан «Төшемле урың» комедиясе тәрҗемә игел^йД^шул ук елны Казанда-/ «Сәйяр труппа» тарафыннан уйналды. Бу спектакльдә Габдерахман Камал II, /Лангушев ксбон-ертиетлар Островский образларын аңлап уйнаулары белән сәх-нәне баеттылар.
1917 нче елны'СД Сакаева тара- ■фыттнан «Урм^ң»лкс/мрдияссү тәрҗемә ит^Һс^^такда татар артисты Hvpn Сакаев тарафыннан сәхнәгә КҮЙГДЫ. «Урман» әсәрендәге Геннадии аНесчастливцев образы, Са- каев^й^да уңышлы рольләрнең берсе булды.
Бөек ” Октябрь революциясеннән сон. Остр звекий әсәрләре татар сәхнәсендә аеруча киң урын алдылар. Гражданнар сугышы елларын- да' «Ярлылык гаеп түгел», «Үзең- иске булмаган чанага утырма», «Ярлы кәләш?» комедияләре нкбех. дрн-м^рургның бнх күп әсәрләре •тәрҗелһә ителеп уйналдылар. Әгәр дә революциягә кадәр Островский- ныц .кайбер әсәрләре татарчага үзгәртелеп, «Галимнәр һәм наданнар», «Хуҗа һәм приказчик», «Мәсхәрә- ләнмеш ханым» кебек исемнәрдә, калфак-кәләпүш астында яшәгән булсалар, Бөек Октябрь революциясеннән соң Островский әсәрләреЙ барлык үзенчәлеге сакланып, дөрес 1 тәрҗемә ителеп, драматург иҗаты-ның чынбарлыгына ия була алдылар.
Моңарчы Татар Дәүләт Академия театры сәхнәсендә куелып килгән «Гроза» драмасы. «Төшемле урын» һәм бигрәк тә югары сыйфаттӘптуел- ра-ьт «Бүреләр һәм сарыклар» комедияләрен аеруча уңышлы спектакльләрдән санарга кирәк. Шулай ук «Придансыз кыз» кебек әсәрләр, татарчага тәрҗемә ителеп, колхоз- совхоз Театрларында һәм үзешчән сәнгать түгәрәкләрендә өзлексез уйналып кнлэтгәр.
^^^Островскии әсәрләрен тамашачыга тулысы белән җиткерә алу. әлбәттә, бик күп көч сорый. Бигрәк тә аның әсәрләрендә рус купецла- ры-чииовниклары характерын нык чагылдыра торган аерым бер тел бар. Алыйк, «Гроза» драмасындагы кечкенә генә Феклуша образын. Купгцларга сыенып йөрүче ялагай бу паразитның үзенә генә хас тасма теле бар. Драматург, шуныи характеплы сүзләре аша, шул чорның «Караңгылык патшалыгын» бөтен яклары белән . ачып сала. Шулай итеп аның әсәрләре искиткеч типик, төрле характердагы образлар белән тулган. Ул шулар- ны, үзләренә хас булган телдә сөй- ләттерә. Островский рус халкы сөйләү теленең иң яхшы белгечләреннән булып тора. Шуның белән бергә, ул сәхнә сәнгатен бөтен нечкәлеге белән белгән һәм әсәрләрне тамашачыга җи тк ер ү фо р м а ла ры и үзләштергән театр мастеры. Шуна күрә дә Островский әсәрләрен татарчага тәрҗемә иткәндә, тулысы белән аның стилен саклау, ә алар- ны сәхнәгә куйганда ул чорны
тәрҗемә итеп, астарны таратуга да күп көч куйды. 1911 нче елны анын—тарафьп-птан «Гроза» драмасы С тәрҗемә ителеп басырып чый&к З/л чагында «Сәйяр труппа» Чг?ечен бу зур вакыйга бул-ййе- «әсәрне сә.х- нәгә ничек куярга?» дип бик күп уйланылды. Ниһаять, 1914 нче елны Шәрык клубында бу әсәр рус
дөрес чагылдыра алу бурычы тора. Хәзергә кадәр Татар Дәүләт Академия театры үзенең постанов- каларында бу бурычны тиешенчә үтәп килде. Театрның бу юлдагы үсеше, сәнгать көчләренең Островский образлары аша чыгып үсүлә-рен раслый.
Бездә Островский образлары белән үскән сәхнә мастерлары бар. Шуларның беренчесе итеп халык артисткасы Болгарскаяны күрсәтергә мөмкин. Ул 1944-нче елларны «Гроза»да Катерина ролен уйнады, соңрак Катеринага капма-каршы булган Кабаниханы уңышлы баш-карды һәм Мурзавеңкая образын иҗат итте.
Шулай ук, үзенең сәхнәдәге кырык еллык хезмәтенең күбрәк өлешен рус классик әсәрләре өстендә эшләүгә багышлаган һәм аларны татарчага тәрҗемә итүгә күп көч куйган халык артисты ЗУДЬолта- новның иҗат эше дә Островскнйга нык бәйләнгән. Аның «Гроза»дагы купең Дикой^ белән «Бүреләр һәм сарыклар»дагы Лсиаевд-арны тиешле характерларда уйнавын театр
Ниһаять, Г?ХКамал әсәрләрендәге* Мәгъри, Моглифә, Җиһан карчыкларны уйнап, шулар аша сәхнәбездә күтәрелгән атказанган артистка мәрхүмә Нәфига Араповаиың «Төшемле урын» комедиясендәге Кукушкина образын тиңдәшсез оста уйнавын беләбез. Ул бу рольне ту- лысынча аңлап уйнавы белән рус сәхнәсенә йолдызларыннан санал- раш Корчагина-Александровскаяны хәтерләтә иде.
Островский әсәрләрендә уйнап танылган Татар Дәүләт Академия театры артистларыннан Камал III, («Төшемле урын» да Җадов, «Гро- за»да Борис), Г. Булатова (•«Бүреләр һәм сарыклар»да Глафира, «Гроза»да Варвара), Му Ильдар («Бүреләр һәм сарыклар»да Чугунов), атказанга-н—артист—мәрхүм. Уральский I («Бүреләр һәм сарык- лар»да Беркутов, «Төшемле урыи»- да Вишневский), Г-.-' Сәгыйтов («Төшемле урын»да Белогубов) һәм башкаларны күрсәтергә мөмкин.
Бөек драматург Островскийньш тууына 125 ел тулу хөрмәтенә багышлап, Татар Дәүләр Ака-.. демия театры аның «РөйсШГсъм v гаеплеләр» әсәрен хәзерләде. Бу әсәр революциядән соң беренче мәртәбә 1920 нче елны Казанда артист Айдарский тарафыннан тәрҗемә ителеп уйналган иде. Аннан сон Татар Академия театры сәхнәсендә 1935 нче елны тамашага куелды. Ләкин ул вакытларда бу әсәрпен сәхнәгә куелышында бик күп формалистик элементлар булды. Театр
тамашачылары бик яхшы беләләр. Шуны да әйтергә кирәк, 3)^2ол- танов сәхнә теоретик белеменә бай артистиС - Островскийны ул фәнни нигездә тирәнтеи аңлый
бик көчле чагылдырылган. Островский бу әсәрен язганда луына белән х ____ ...г якын
белүче татар артистларының берс$^> кадәр
иде» диК - Qiy1 ү
ПаЬтия Үзәк Комитетының сәнгать турында чыгарган карарлары безнең барлык эшләребездә программа булып тора. Бу карарлар сәнгать листик лардан итә.
демия театры, Островский рен тамашага сәхнәгә куйганда Комитетының сәнгать тарихи карарларына җавап бирерлек итеп, художество югарылыгындагы, тирән идеяле спектакльләр булдыру өчен көрәшәчәк.
карт бу- карамастан, яшьлек хисләре язганлыгын сөйли: «50 гә әсәр яздым, ләкин миндә бу яшьлек хисләре тумаган * К,.
эшләрендә, халыкчыл, реа- пигездәге классик байлык- дөрес файдалануны таләп Шуның өчен дә Татар Ака- әсәрлә- хәзерләгәндә һәм Партия Үзәк турындагы җавап
бу хаталарны :исендә тотып, хәзер <яңа баштан) әсәр өстендәУэшл
Островский үзе бу әсәрен комедия дип атаган, ләкин ул стилендә юмоп катыш драматик .эд+ее кичерешләргә бик бай әсәр. Мондагы геройларның яшьлек дәртләре

96