БӨЕК РУС ХУДОЖНИГЫ

Моннан 35 ел элек бөек рус язучысы даһи J. Н. Толстой үлде. Толстойпың иҗаты шул чаклы зур. аның эшчәнлеге шул кадәр киң һәм катлаулы ки, аның турында В. II. Ленинның Толстой ул «бөтен кешелекнең художество үсешендә алга атланган бер адым булып чыкты» дигән бәясе, чынлап та аңа 1аять төгәл туры килә. Толст ойның эшчәнлеге бик зур һәм аның даһилык көче рус халкының дөнья тарихында тоткан бөеклеген бөтен тулылыгы белән чагылдыра һәм шулай ук «Сугыш һәм солых . «Анна Каренина», «Терелү» романнарының кабатланмас авторы булган Лев Николаевич рус халкының бөек улы о улын калуында дәвам итә. Толстой 1828 елда. Тула губернасының Ясная Поляна авылындагы Толстойларның үз ичениеяәрендә туа. Толстойлар тора торган бояр йортлары белән рәттән үк диярлек кечкенә-ксчкепә крестьян өйләре тезелеп киткән булалар һәм Толстой кече яшьтән \ к авыл халкының көнкүреше һәм байлы»: бг.шн фәкыйрьлек арасындагы капма-каршылыклар белән танышып үсә. Шунлыктан Толстолнын мәгънәви һәм әхлакый тормышының иртә башлйнуы очраклы хәл тү/ел. Үзенең к\н кенә авюбло! рафик мотивларын чагылдырып язган «Балача»:, үсмерлек', һәм яшьлек» ДИГӘН трилогиясен Ә Лев Николаевич уз характерын һ.»ч үсеш шартларын тирәң дөреслек белой сурәтли. Без ииде анда бик яшьләй вөҗдан көче уйнаган яшь кешенең үсү тарихын табабыз. Т.лстой бик кечкенә чакта ук әнисеннән ятим кала һәм тиздән аның әтисе дә үлә. Толстойга 13 яшь дигәндә. аларның бөтен < емьялары Казанга, үзләренең яна опекунша лары II.И. Юшкова янына күчеп килә. То лотоклар семьясы гадәт буенча Казанда көзләрне һәм кышларны гына үткәрәләр, э җә.1 көннәренә алар Ясная Полинага китә торган булалар. Сүз җаеннан шуны әйтергә кирәк. Толе- тойлар семьясы элек-электән Казан һәм Казан ягы белән бәйләнеп яшиләр. Толстойлар нәселенең борынгы бабаларыннан берсе — Андрей Васильевичның XVII гасырда ук Зөя воеводствосы начальнигы булып торганлыгын сүз арасында әйтеп китәргә кирәк. Шулай ук Лев Николаевичның бабасының бабасы булган Андрей Ивановичның да Зөядә воеводасы булып торганлыгы мәгълүм. Бу соңгысының улы—Толстойпың бабасы Илья Андреевичның Казан губернаторы булып торганлыгын беләбез һәм аның нортретып Лев Николаевич үзенең «Сугыш һәм солых» романында. граф Ростов йөзендә, сурәтләп тә калдыра. Лев Николаевичның әтисе кайчандыр шулай ук Казанда яшәгән булган. Толстойларның Казанда күн кенә танышлары һәм кардәшлек бәйләнешләре була, шунлыктан аларның Казанга күчеп килүләрен очраклы бер нәрсә дип әйтеп булмый. Казанга к\чеп килгән чакларында Толстойга 14 иче яшь була, ә китүен ул 1847 иче елны. ягъни бпш ел ярымнан соң китә. Узган йөзнең кырыгынчы елларында Казан Россиянең ин зур шәһәрләреннән берсе була. .Үл бөтен Волга елгасының диярлек үзәге була, һәм шул ук вакытта ана Кама буйлары Һәм Урал да тартыла. Шулай булгач Толетойның Казанга килүен нинди дә булса караягы бер почмакка ташлану дин һич тә айлап булмый, әгәр дә инде монда Казанның университетлы шәһәр булуьш да өстәсәк, бу бигрәк тә аңлашыла төшә. Толстойнын Казанда уздырган беренче еллары безгә әллә ни мәгълүм түгел. Күрәсең, Бөек рус художнигы 91 университетка кергәнчегә чаклы Лев Николаевич үзен аз күрсәтеп өлгергәндер. 1844 елның ман һәм июнь айларында. Толстой Казан университетының көпчыгыш бүлегенә керү өчен имтиханнар бирә. Аның бу бүлекне сайлавы Лев Николаевичны киләчәктә дипломат итәргә уйлаган туганнарының йогынтысы астында чиләнә. Ләкин имтиханнар уңышлы булмыйлар, tu/ул ук елның көзендә Л. П. Толстой бирелмәгән фәннәр буенча кабаттан имтиханнар тота. 18Л4 елның 3 Октябреннан башлап Толстой университетның студенты була. Мәгълүм ки, Толстой укуга ул чаклы күрел куеп бетерми, кешенең үз уйланулары, үз иҗаты өчен азыкны бик аз, бирә торган казенный Фән аны канәгатьләндерми. Шулай ук Казанның иксез-чиксез хозурлыклары, күңел ачулар, баллар белән көннәрен уздыручы аристократия даирәләре белән бәйләнештә булуда, күрәсен. Толстойга билгеле бер тәэсир ясагандыр дип уйларга кирәк. Толстой картлык көйләрендә үзе дә бу турыда «Казанның ул чагында бик күңелле тормыш алын бара торган затлы җәмгыятендә күңел ачарга бик ярата идем» дин яза. Шулай да. II. Л. Загоскиның язуына караганда. Толстой, гәрчә үзе барлык кичәләрдә һәм балларда булса да, ул ниндидер бер оялчанлык һәм сөйкемле тупаслык белән •бер читтәрәк калырга ярата торган, аны, бу сыйфатлары өчен. «кечкенә бүре баласы» дип атап йөртә торган булганнар. Казанда Толстой- ньг якыннан белгән кешеләрдән 3. М. Молов- ствова «Толстой белән бергә булуы кызык, ләкин бик авыр» дип яза. Толстойның университет буенча иптәше булган И. И. Бул ич турыдантур ы «Толстой оригинал акыллы» ди. Тышкы кыяфәте белән шундый кырыс һәм йомык булып күренгән Толстой чыпыпда. бик күн уйлана, аның башы төрле-төрле фикерләр белән тулы була. Толстойның Казанда яшәгән чоры биографиясендә берсе икенчесенә канма каршы булган фактлар тулып ятуы шуның белән аилашыла да. Толстой университеттагы уку эшләре регламентына кире карашта була, ул кайбер лекцияләргә бөтенләй йөрми, казенный Фәнне, бигрәк тә тарихны, бик белеп тәнкыйтьли, һәм шул ук вакытта үзе әсәрләр язарга, көндәлек* 1әр алып барырга тырышып карый. Бу чордагы язмаларында Толстойның фикер Гертү ягыннан шактый көчле булуы к\| спә. Университетта укуының беренче, елында ярты еллык очен булган имтиханнарда Толстой тиешенчә җавап бирә алмый, шуның өчен аны икенче курска күчү имтиханнарына кертмиләр. Шуннан соң Толстой университетның көнчыгыш бүлегеннән чыгарга карар кыла һәм юридик факультетка күчә. Ләкин бу факультетта да башта үзгәреш аз була; имтиханнарда Толстой уңай бәяләр белән беррәттәң начар бәяләр дә ала. Шулай да юридик факультетта студент Толстой ел ахырына таба фәннәр белән кызыксына башлый. Толстойның үз сүзләре ’ белән әйткәндә, ул «бик җитди укый башлый» һәм икенче курска күчү имтиханнарын артык кыенлыксыз уза. Ләкин ул укыту яхшырудан килми, бәлки, күгрәсең, Толстойның үзендә ниндидер эчке үзгәрешләр туудан килә булса кирәк. Ничек кеиә булмасын, шунсы ачык. Казан университеты Толстойны канәгатьләндерми. Казан университетында гуманитар фәннәр укыткан профессорлар арасында Москва университетында студентларны үзе артыннан ияртә алган профессор Грановский кебек кешеләр булмый. Казан университетында урта дәрәҗәдәге яки бөтенләй сәләтсез кешеләр тулган була. Шулай да, юридик факультетта укыту пи хәтле генә төссез булмасын, анда кайбер якты шәхесләр дә очрый. Шундыйлардан, мәсәлән, гражданлык’ хокукын укыта торган профессор Дм. Ив. Мейерны күрсәтергә мөмкин. 40 нчы елларда Казан студентлары арасында Белингкийпы популярлаштырган бу кеше турында П. Г. Чернышевский ул «рус җиренең нигезен тәшкил итә торган намуслы һәм җанлы кешеләрнең берсе иде» дип яза. Мейер университет профессорлары арасында Толстойга игътибар иткән һәм аны үз-үзеннән тирән уйланулар юлына этәргән бердәнбер кеше була. Профессор Мейер Толстойга Екатерина II нең «Паказ»ып Монтескьенең «Законнар рухы турында» дигән хезмәте белән чагыштырып чыгарга бирә. Толстой бу эш белән бик нык мавыга. Университетта начар укучы саналган яшь Толстойның чынында күренекле бер шәхес булганлыгын раслый торган тагын күп кенә фактлар китерергә мөмкин. Бу яктан Толстой- кың Казанда алын барган көндәлеге һәм шул көндәлектәге язмалар әһәмиятле. Яшь Толстойның көндәлегендә без рус азучыларының шуңар охшашлы язмаларында гадәттә очрата торган нәрсәләрне күрмибеа. Аның каравы анда төрле фикерләр күп китерелә. Екатерина Пиченең -Паказ»ын Монтескьенең «Законнар рухы» белән чагыштыру өстендә эшләгән чагында Лев Николаевич көндәлегендә үзенең дәүләт, власть һәм законнар турындагы фикерләрен яза Rv язмалар IS яшьлек Толстойның ул чакны ук инде монархизм 92 И. Пехтед яклы булмаганлыгып, балки республика тарафдары булганлыгын күрсәтәләр. Көндәлекнең беренче кпсәге «Халык тарафыннан төзелмәгән законнарга буйсына торгап азатлык—азатлык түгел ул», «Властьны көчләп үз кулына алган деспотның власть башында торырга хакы юк» дигән җөмләләр белән тулган. Икенче яктан, көндәлектә Толстойныц үзе турындагы фикерләре дә күп кен\ Көндәлек Толстойпыц «үзенең сәләтен үстерү» кетендә эшләгәнлеген күрсәтә. Толстой көндәлегендә дөньяда яшәү өчен кагыйдәләр бирергә җыена, ә яшәү максатын ул түбәндәгечә билгели: «Кешенең яшәү максаты — дөньяда булган барлык нәрсәнең дә бөтен яктан да үсүенә мөмкин кадәрле булышу > ди ул. Толстойның кнндәлектә китер]әп фикерләре аны ул чакны бар нәрсәдән дә битәр кызыксындырган нәр •••не — аның үзенең тормыштагы урынын билгеләр өстендә эзләнүләрен чагылдыралар. Тол тойда ул эзләнүләр башлыча Фикер йөртү сферасында гәүдәләнәләр. Толстойның көндәлекләре Лев Николаевичның беренче мөстәкыйль фикер йөртү нәтиҗәләре буларак, Толстойда бөек язучы туа башлаганын раслаучы тәҗрпбәләр буларак әһәмпятлеләр. Университетның 3 нче курсына күчү имтиханнары алдыннан Толстой университетны ташлый һәм мирас буенча үзенә тпгән Ясная Поляна имениесенә китә. Толстой тормышында Казан чоры апын Фикер иясе булып беренче башлап чыккан •вакыты була. Казанда Толстой художество әсәрләре язмаса да. апын ул чактагы интеллектуаль эзләпүләре аның иҗат эшенә хәзерләнүенә ярдәм итәләр. Толстойның Казанда яшәгән чоры һәм аннан соң беренче әдәби- художество тәжриб- ю, ягьпп 18*52 елга кадәрле үткән үзен күзәтү һәм үзенә анализ ясау юлы англ ул үзе алдына куйган зур бурычын үтәргә тиешенчә хәзерләп җиткерәләр. О Толстой үзепрл барлык фикерләрен, кичерешләрен һәм тойгыларын бик. җентекләп яза барган көндәлекләре аның беренче әсәренең Формасын да — автобиографик пландагы трилогияне дә шактый дәрәҗәдә хәзерлиләр. Художник буларак Толстой әдәбият мәйданына гадәттән тыш бер упыш белой килеп керә. 1852 елда ул Некрасовның «Современник» дигән журналында үзенең трилогиясенең Кавказда язган «Балачак» исемле беренче кисәген бастыра. Тиздән аның трплоглясеяц калган ике кпсәге дә чыгалар. 50 нче еллар укучылары һәм тәнкыйтьчеләре Толстойның пластикалы талантына һ?г аның кешенең эчке рухи дөньясын гаять оеп сурәтли алуына сокланалар. «Балачак»^ укыганнан соң И. С. Тургенев Некрасова Толстой турында: «Мин аны котлыйм, ацари баш иям һәм аңарга кул чабам» дип яза. Бераз соцыннапрак, П. Г. Чернышевский Толстойның «Балачак». «Яшүсмерлек» һәм «Сугыш хикәяләре» турында язылган киң танылган мәкаләсендә психик процессны, кешепеи «җапы дпалектпкасы»н тирән сурәтләүне Тол- стойныц талантының үзенә аерым бер сыйфаты дни билгеләп үтә. П. Г. Чсрпышсвскш шул мәкаләсендә «нсихологпк. анализны, пҗад талантка көч бирә торган сыйфатлар арасында иң мөһиме дияргә була» ди. Толстойпыд әсәрләре Чернышовскийныц бу таләбенә бик тулы җаван бирәләр. Шул чакта ук Н. Г. Чернышевский Толстойны зур һәм боек киләчәк көткәнен әйтә. Кешенең эчке дөньясын сурәтләүдә бер ноктага туплана белү һәм тирәнгә* керә алу соныпнап Толстойпың бөтен художество иҗатында чыппап да төп сыйфатларның берсе булып китә. Толстойга кадәрле бер кем дә кеше җапыпың тпрәплегепә, аның яшереп урыннарына Толстой кебек керә алмый әле. Трилогиядә Николенька, «Алпавыт иртәсе» пдә Нехлюдов, «Казаклар»да Оленин, «Сугыш һәм солых» геройлары — Андрей Болконский, Пьер Безухов, «Липа Кареппнавда Анна белән Константин Левин, һәм Толстоипыц башка персонажлары тарпхп вакыйгаларның һәм рус җәмәгатьчелегендә сословиелар һәм сыйныфларның катлаулы мөнәсәбәтләренең киң фонында сурәтләнгән кешеләрнең катлаулы психологик характерлары булып торалар. 1 Толстойныц тирән нсихологизмы аны социаль мәсьәләләрдән читләштерми. Толстой кешеиен рухи дө1гьясы остепнәп алып барган күзәтүләрен тар шәхси кичерешләр һәм тойгылар белая гепә чикләп калдырмый. Толстойда кешенея рухи дөньясы аның тирә-яктагы дөнья белой < булган барлык бәйләнешендә һәм мөнәсәбәтен- ■ дә сурәтләнә. Толстой әсәрләренең персонажларын катлаулы социаль-философлк һәм этика проблемалары борчый. Алар тирән тормыш мәсьәләләрен хәл кылу юлларын эзлиләр. Толстойныц геройлары кеше тормышының боек әхлакый идеалын табарга тырышалар. «Алпавыт иртәсевидәге яшь Нехлюдов халыкка файда китерергә тели. «Казакларвдагы Оленин гади һәм Баск рус художнигы 93 батей табигатьле кешеләр коллективы белой— казаклар станицасы халкы белой бергә кушылырга омтыла. Пьер Безухов үзен азаплап килгән бик күн сорауларга беренче җавапны солдат шинеле кигән гади рус крестьяны Платон Каратасвтан ишетә, ә «Анна Карепппа»- дагы К. Левин үзенең омтылышлары белән чынбарлык арасындагы аерылышуны аеруча jiBbip кичерә, ул халык беләк берләшү юлын табарга телп. Толстой персонажларының катлаулы социал ьәхлакыи эзләнүләре, аларпың яшәү идеалын табарга тырышулары дөреслек тойгысы. кешенең акыл белән яшәве идеалы белән кешеләрнең бср-бсрсеннән аерылып яшәүләре, экономик тигезсезлекләре белән бергә бара торган реаль тормыш арасындагы каршылыкны бөтен гомере буе үзе кичереп килгән авторның боек интеллектуаль таләпләрен бик тулы чагылдыралар. Толстой иҗатында кеше җәмәгатьчелеккә файда китерергә омтыла, Толстойда кеше hini җиңелмәслек омтылыш белән гомуми бәхеткә ашкына. Ләкин Толстой үзенең әйләнә-тирәсендә күрен килгән реаль тормыш, баплык белән хәерчелек арасындагы, кешеләрнең иҗади инициативалары белән аларның, политик хокуксызльгклары арасындагы каршылыклар Толстойныц идеалын җимерәләр. Толстой өчен халык — аерым кешенең рухи тормышын тукландыра торган көчләр чишмәсе. Менә шуның өчен дә Толстой әсәрләренең персонажлары халыкның үзләренә караганда бик күп өстен икәнлеген аңлыйлар, алар халыкка омтылалар. Толстой иҗатында психологик проблемалар һәрвакытта да һәм һәр кайда да социаль проблема булып үсәләр, аның бөтен художниклык даһилыгының әһәмиятле сыйфатларыннан берсе нәкъ шуннан гыйбарәт тә. «Алпавыт иртәсе» повестенда ук инде яшь князь Пехлюдов, «мораль омтылыш» нәтиҗәсендә, дөньяда яшәү максаты мәсьәләсен хәл итәргә тырышып, үзенең крепостной крестьяннары өчен яхшылык, итәргә һәм сүзенең кечкенә гепә патшалыгында» гуманизм идеалларын тормышка ашырырга тели. Ләкин ул тиздән барин белән мужикның якынаюы мөмкин түгел икәнлегенә ышана. Хәерче хәлендәге крестьяннар үзләренең өйләреннән үзләре өчен алпавыт махсус салдырган яңа, якты йортларга күчүдән баш тарталар. Чурпе дигән крестьян яңа йортны турыдан-туры төрмә дип атый, ул үзенең ое «мнр алдында торганга» ягымлы ди. Шулай итеп алпавыт Иехлюдовпың үз-үзен әхлакый билгеләү проблемасы крестьяннар белән аның арасындагы мөнәсәбәтнең реаль картинасына — ул заман өчен социаль проблема булган барин белән мужик проблемасына үсә. «Казаклар» повесте да шул ук проблеманың үсешенең логик дәвамы булып тора. Крестьяннар белән якынаю тәҗрибәсендә уңыш- сызлыкка очрагач Нехлюдов гадиләшү фикеренә килә. Ә «Казаклар»дагы Оленин бу проблеманы казаклар станицасында га in кешеләр арасында яшәп, үзенең гадиләшүе белән хәл итәргә тели. Толстой әсәрләренең персонажлары, халыкның әхлак ягыннан өстенлеген сизгәнгә, халык арасына омтылалар. Толстойныц беренче әсәрләрендә үк күренә башлаган бу хәл— аның әсәрләре геройларының халык арасына керергә омтылулары Толстойныц төп идеяләреннән берсе булган идеяне — халык кешенең рухи тормышын тукландыра торган көчләр чишмәсе һәм дәүләтләрнең һәм шулай ук аерым кешеләрнең язмышын хәл птә торган реаль көч дигән идеясен бөтен ачыклыгы белән исбат птә. Кешенең шәхси тормышы халыкның тормышы нигезләре белән бергә кушылган чагында гына әхлак ягыннан бай һәм максат ягыннан мәгънәле була. 60 лчы елларда, миллн-героик эпопея бул ran «Сугыш һәм солых» та аеруча көчле гәүдәләнгән халыкның тормышы темасы Толстой иҗатында менә шулай үсә. «Сугыш һәм солых» ромапып язганга кадәр күп элек, Толстой халыкны тарихның актин һәм хәлиткеч көче итеп күрсәтә. Ул мопы үзе катнашкан Севастополь оборонасы турында язганда сурәтли. Толстой халыкның — гади рус кешеләре булган солдатлар беләп матросларның сугыш кырында үзләренең ватаны язмышын хәл итүләрен күрә. 0 халык хәрәкәт иткән урында тарих мәйданына җиңелмәс көч күтәрелә. Толстой безгә гаять гүзәл эшләнгән «Севастополь хикәяләре»н калдырды. Севастополь оборонасыннан алган тәэссоратларын гомумиләштереп Толстой үзенең хикәяләренең берсендә: «Сез моннан дошманпың Севастопольне алуы мөмкин түгел, Севастопольне алу гына түгел, бәлки кайда гына булса да рус халкының кочен какшатырга да мөмкин түгел дигән төп һәм юанычлы ышану белән китәсез» ди. Толстойныц бу сүзләрендә боек рус патриоты тавышы ишетелә. Даһи художникның иҗаты пц нык чәчәк* аткан чагында. 60 пчы елларда, язган «Сугыш һәм солых» дигән геропк халык эпопеясы Толстойныц рус халкына, аның тарихи бөек 94 И. Псхтаде» легенә һәм парлак киләчәгенә ышанычын аеруча тирән гәүдәләндерә. Бу романда ике линиянең кайсысын: тарихи вакыйгалар һәм шәхесләр линиясенме яки семья-быт линиясенме төп линия дин санарга кирәк дигән һәм Толстой турында әдәбиятта күн тапкырлар күтәрелеп килә торган бу мәсьәләнең һичбер нигезе юк. Бу бөек әсәрдә тарихи вакыйгаларның чиксез зур картиналары да. андагы аерым кешеләрнең шәхси тормышлары да — барсы да үзенең ватанын чит җирләрдән килгән илбасарлардан саклар өчен бердәм калыккан рус халкының искиткеч зур патриотик күтәрелеше көченә бәйләнгәннәр. Үзенеп тарихи тормышында, сугыш фидакарьлеләрендә һәм мораль гүзәллегендә бөек рус халкы образы «Сугыш һәм солых» романында конструктив элемент булып тора, һәм Сугыш һәм солых»та сурәтләнгән башка һәрбер персонажның, ул тарихи эшлеклеме, яки автор башыннан уйлап чыгарылган берәр шәхесме — барыбер, мәгънәсен һәм әһәмиятен менә шул рус халкы образы билгели. Менә шуңа күрә дә «Сугыш һәм сольгх»ны, ут сүзләрнең гади мәгънәләрендә, тарихи роман дип тә. социаль-быт романы дип тә, яки психологик роман дип тә атап булмый. «Сугыш һәм солых — ул милли-героик һәм халык эпопеясе. Журпал мәкаләсенең күләме безгә югарыда әйткән положениене исбат итәрлек дәрәҗәдә киң аргументлап китерергә мөмкинлекләр бирми. Ләкин үзенең бөеклегендә Кутузов образы да. үзенен идея-әхлак эволюциясе белән Пьер Безухов та. кешеләрчә бәхет белән тулган тормышка чиксез сусаган Наташа да аларпың халык белән бәйләнешеннән башка һич тә аңлашылмаячак икәннәрен искә алу гына да җитсә кирәк. Толстой «Сугыш һәм солых» романында 1812 ел сугышының халыкчан характерын һәм нәкъ рус халкы үзе һәм полководец Кутузов җитәкчелегендәге рус армиясе чит җирләрдән килгән илбасарларны юк иткәннәрен гаять оста күрсәтә. Толстой болан дип яза: ' (’молепскидаш пожардан бирле элеккеге сугышлар турындагы риваятьләрнең берсенә дә һич ничек тә ошамый торган сугыш башланды. Шәһәрләрне һәм авылларны яндыру, сугыштан соң чигенү. Бородино удары һәм тагын чигенү, Москва пожары, мародерларны тоту, транспортны алу, партизан сугышы, — болар бар‘*ы ла кагыйдәләрдәй чигенү иде. Наполеон моны сизә иде һәм ул фехтовать итүнең дөрес булган позасында Москвада тук- лагаи һәм дошманны шпагасы урынына үзе өстендә күсәк күтәрелгәнен күргән КШПРЯ башлан, сугыш кагыйдәләр буенча алын бг- рылмый дпн. Кутузов һәм император Алексия- др өстеннән бер өзлексез зарлана иде... Халш сугышы күсәге үзенең бөтен әһәмиятле һЯ бөек көче белән күтәрелде һәм, бер кемнеңd зәүкык һәм ка гыйдәләреп сорап торма стаң үтә гадшкк. ләкин файдалы бер хорәк-ң; белән, бер нәрсәне дә тикшереп тормаста//! күтәрелә, тоны һәм бөтен яу беткәнче фра//-1 ңузларны кыйный иде...». 4 Толстой сурәтләгән Кутузов нәкъ мен* халык полководецы буларак бөек тә. Кутузов сугышта «гаскәриең рухы» һәм үзенең ватанын саклар өчен күтәрелгән халыкның ачуы, хәлиткеч көч икәнен аңлый. Шуңар күр> Кутузов Наполеон армпясем бөтенләй бөтерү өчен куәтле бу көчне оештырырга, ныгытырга һәм үстерергә тырыша. Ләкин шуның беда бергә Кутузов тышкы яктан алгандагы сүлпәнлек һәм апатиясе астында зур акыл, нык1 тупланган ихтыяр һәм гаять зур тормыш тәҗрибәсе яшеренеп ята торган җанлы кеше итеп бик оста сурәтләнә. «Сугыш һәм солых» та ул замандагы бөтен рус тормышының гаять зур картиналары чагылалар. Тарихи вакыйгаларның киң фонында’ Толстой кешеләрнең шәхси һәм семья тормышларын күрсәтә. Без Толстой га ят гүзәл сурәт-, ләгән Андрей Болконский,'‘Пьер Безухов, кияж-j на .Марья, Наташа Ростова образлары белән' сокланабыз, ләкин аларпың язмышында да героик эпоха үзенең чагылышып тапкан, «Сугыш һәм солых» романы геройларының тормышка карата интеллектуаль һәм әхлак ихтыяҗларының югары булуы—белемле, укымышлы җәмгыятьтән булган һәм халыкта әхлак көчләре чишмәсен тапкан рус кешесенең тирән талантлылыгы гәүдәләнеше ул. Пьер Безухов тормышның мәгънәсен бик озак эзли торганнан соң патриархаль рус крестьяны Платон Каратаев йөзендә үзенсИ остазын таба. Андрей Болконский Кутузовның көче һәм бөеклелеге нәрсәдә икәнен яхшы бело. Кутузов -халык ышанычы белән коралланган үз. туган, рус кешесе. Паташапың барлык сокландыр!ыч сыйфатлары: аның матурлыгы. нәфислеге, гадили е ха чыкның кнцц- решенә. халык поэзиясенә бәйләнгәннәр. «Анна. Каренина» романы Толстой нын «Сугыш һәм солых»тан соң язган цц Зур әсәре. «Анна Каренина» да Толстой 'Реформадан соң!ы рус тормышын бик тирән cypoblll.i' В. II. Леиин үзенең «Толстой һәм аныц хасы» дигән мәкаләсендә. Толстой әсәропсн Беек рус художнигы 95 баш герое К. Левинның реформадан соңгы тормыш турындагы «барлыгы асты-өскә килде һә.ч бары тик корыла гына» дигән сүзләрен катера һәм «Анна Каренина» турында «1861— 1905 еллар дәверен моннан да остарак характерлауны күз алдына китерү дә кыен» ди. Чыннан да рус әдәбиятында 1861 елдан соңгы Россия тормышы «Анна Каренина» романындагы кебек оста сурәтләнгән башка реалистик әсәрне табуы кыеп. Без бу романда буржуаз предпринимательлек чынбарлыгына яраклашырга мәҗбүр булган бөлгән алпавыт нәселләрен (С. А. Облонский), буржуазиянең экономик куәте һәм йогынтысы үсүен һәм алпавытлар имен исләренең хуҗалык итүнең капиталистик формаларына яраклашуларын күрәбез. Шуның белән бергә. Толстой дворян җәмгыятенең мораль нигезләре таркалуы картиналарын да бирә. Романның үзәгенә тулы көчле һәм яшәргә тели торган хатын—Анна образы куелган. Вронскпига мәхәббәт һәм коры һәм катын калган йөрәкле. Карениига дошманлык Аннаны ире һәм семьясы белән мөнәсәбәтен өзәргә мәҗбүр итә. Anna хисе кушканча чын күңеле белән шулай эшли; ул ялганчы һәм икс йөзле дворян средасы белән конфликтка керә. Ләкин Анна трагедияле Фигура. Ул, рухи драмага түзә алмастап, үз-үзен үтерә. Анна образы — XIX йөз рус әдәбиятында иң көчле сурәтләнгән хатын-кыз характеры. «Анна Каренина»да Толетойпың объектив фикерләре, дә. аның рухи кризистан чыгарга омтылуы да бик кабарынкы гәүдәләнә. Толетойпың үзенең фикерен гәүдәләндерә торган персонаж Константин Левин крестьяннар белән, хезмәтчел халык белән якынаю юлын эзли, хөкүмәтнең төп мәсьәләне — халыкның яхшы тормыш кичерүе, аның материаль байлыгы һәм тормыштан рухи-әхлакый канәгатьлеге мәсьәләсен хәл итми торган һәртөрле «реформаларга каршы ул ризасызлык белдерә. К. Левин образы Толетойпың үзенең дөньяга карашында кризиска килеп терәлгәнлеген исбат итә. «Анна Карсиииа»дан соң. үткән йөзнең 80 иче елларында, Толстой кискен рәвештә киң катлау халык массалары ягына баса. Ул алпавытларның җир биләүләре законсызлык икәнлеген таный, миллионнарча кешеләрне хәерчелек һәм кыргыйлык упкынына ташлаган ялгап капиталистик цивилизациянең чын йөзен фаш итә. «Терелү» романында, «Мәгърифәт җимешләре», «Караңгылык власте» пьесаларында, «Иван Ильичнең үлеме». «Хаҗи Морат» хикәяләр һәм иовестьләрендә һәм Толетойпың шул чорда иҗат ителгән бүтән әсәрләрендә аның «иң аек* реализмы» (Ленин) һәм, шуның белән бергә, социаль мәсьәләне хәл итү юлын эзләве, әхлак ягыннан мокәммәлләшү аркылы кешеләрнең тигезсезлелеген бетерергә омтылуы гәүдәләнә. «Терелү» романында һәм башка әсәрләрендә Толстой бер яктан, хакимлек иткән эк<- и.юататор сыйцыф.гарның рухи бушлыкларың һәм деградациясен, икенче яктан, алпа- вытлар-капиталистлар эксплоатаңиясс шартларында халык массаларының иксез-чиксез афәтләр упкынында газаплануларын йөрәкләргә үтә торган көч белән сурәтли. Толстой болан дип яза: «Халык үзе төшенә торган һәм һәрвакытта да күз алдына күрсәтеп куя торган халык нужасының тни сәбәбе шуннан тора ки. жир биләүчеләр халыктан ул туклана алган җирне тартып алганнар... Халыкка җпр соң дәрәҗәдә кирәк, кешеләр җир булмаганга күрә кырылалар. Менә шул соңгы чиктәге нужага китереп терәлгән кешеләр ул җирдән алынган икмәк чит илләргә сатылсын һәч җир хуҗалары үзләренә шляналар, таяклар, коляскалар, бронза һ. б. алсыннар өчен шул ук җирне эшкәртәләр.» «Терелү» романындагы Катюша образы гаять зур фаш итү көченә ия. Катюша — Пехлюдовпың әхлакый түбән эше белән генә түгел, бәлки кеше сату һәм алу әйберенә әйләнгән гади бер нәрсә хәленә төшерелә торган ул заман тормышының бөтен торышы тарафыннан гариплэштерелгән шәхес ул. Катюша еуд алдында торганда гадәт буенча аңардан: — Нәрсә белән шөгыльләндең? — дип сорыйлар. Катюша дәшми. — Нәрсә белән шөгыльләндең? — дип кабатлап сорый председатель. — Заведснпеда идем. — ди Катюша. Күзлек кигән суд члены каты гына итеп: — Нинди заведениеда? — дип сорый. — Нинди икәнен сез үзегез беләсез, — ди Катюша. Толстой: «Ал әйткән сүзләрдә ниндидер дәһшәтле һәм кызганыч бор мәгънә бар иде» ли. «Дәһшәтле» мәгънә шуннан тора — Катюша үзе төсле кешеләрнең бәхетсезлегендә бердәнбер гаепле булган алпавытлар-капита- листлар җәмгыятен дәһшәтле гаепләү сүзен әйтүче булып сөйли. 96 И Пехтслев Толстойның үзенең карашларын гәүдәләндерә торган Нехлюдов халык белән якынаю юлын эзләп кенә калмый, ә үзенең җирен крестьяннарга өләшә һәм үзе хезмәт белән яшәргә тели. ЛӘКИН, шулай да, Нехлюдов котылу юлы иске җәмгыятьне бетерү өчен революцион көрәштә икәнен аңлауга җитми. Ул әхлакый терелүдә, әхлакый яктан үз- үзеңне мөкәммәлләштерүдә котылу юлын табарга тырыша, һәм бу хәл Толстойның карашларын. аның кешелекне коткару методы рәвешендә кешеләрнең дпнп-әхлакый яктан үз-үзләрец мөкәммәлләштерү турындагы билгеле өйрәтүне тәкъдим итүен бик тулы чагылдыра. Тилстоиньгң карашлары һәм өйрәтүләре капмакаршылыклар белән тулганнар. Бу каршылыклар тормыштагы каршылыкларның чагылышлары. Үзенең иҗатында һәм өйрәтүендә Толстой беренче рус революциясе эпохасында рус крестьянының хәлендәге каршылыкларны чагылдыра. Гасырлар буенча килгән изү һәм эксило- атапияләү рус крестьяннары аңында үзенец дошманнарына каршы иксез-чиксез ачу һәм нәфрәт туплый. Крестьяннар монархия дәүләтен, алпавытларча җир биләүчелекнең нигезен җимерергә омтылалар. Ләкин, икенче яктан, шул ук крестьяннарда революцион яастроениеләрнең үсүен тоткарлап тора торган. иҗтимагый көрәштә пассивлыкка илтә торган таркаулык, патриархальлек һәм йомшак тәнлелек артык күп була. Рус кресть; яннарындагы шушы капма каршылыкны Толстой чагылдыра да. В. П. Ленин «Лев Толстой — Россия революциясенең көзгесе» дигән мәкаләсендә: «Россиядә буржуаз революция башлану заманында миллионнарча крестьяннарда туган идея һәм настроениеләр- ие чагылдыручы буларак Толстой бөек» дп. О «Толстой һәм пролетариат көрәше» дигән икенче мәкаләсендә Лепин Толстой ту- рыяда болай ди: «Апың авызы белән хәзерге тормыш хуҗаларын инде дошман итеп күргән, ләкин әле аларга каршы аңлы, эзлекле, азагына кадәр бара торган килешүчәнссз көрәшкә барып җитмәгән бөтен миллионлаган рус халкы массасы сөйләде». Толстой беренче революциядә рус крестьяннарның көчен һәм йомшаклыгын даһиларча чагылдырды. Менә шуның өчен В. П. Ленин Толстойны «рус революциясенең көзгесе» дип атын да. Аннан соңгы тарихп үсеш процессында крестьян хәрәкәтенең йомшаклыгы бетерелде һәм рус крестьяннары массалары эшчеләр сыйныфы белән союзда һәм аның җитәкчелегендә Бөек Октябрь Социалистик революциясендә тулы азатлыкка ирештеләр. Патша хөкүмәте Толстойны эзәрләп килде. Ул Толстойдан курка иде. Экснлоататор сословиеләрнең. патша властеның бюрократик аппаратының ялганлыгына һәм ике йөзлелегепә, сатылу чанлыгына, һәм ханжалыгына каршы хаклы ачуында Толстой дворянбуржуа җәмгыяте өчен чыннан да куркыныч иде. Үзенец барлык кешелек дөньясы өчен газапланып бәхет эзләвендә Толстой, киресенчә, халыкка якын иде. * * * «Толстой — ул үзе бер дөнья»—дп Алексей Максимович Горький. Чыннан да. Толстой идеяләренең тирәнлеге һәм аның художниклык даһилыгының чиксез мөкәммәллеге искитәрлек. Рус халкыпыц тормышы, апың югары рухи дәрәҗәсе, әхлакый гүзәллеге һәм яхпгы тормышка омтылуы Толстой иҗатында бик кпц һәм барсын да чолган ала торган рәвештә чагылды. , Толстойпын бөтен иҗаты гуманизм идеяләре белой сугарылган. Толстой ерткычка каршы кешене, ялгапга каршы дөреслекне, хорафәткә каршы акылны яклап көрәште. Гитлерчы варварлар Толстойны тикмәгә генә шул хәтле дошман күрмәделәр. Толстой үзе- пең бөтен иҗади эшчәнлеге белән һәртөрле обскурантизмны, кыргыйлыкны, кешегә дошманлыкны кире кага. Фашистик ерткычны юк иткәй совет халкы, иҗаты барлык прогрессив кешелек дөньясының культура өлкәсендәге иң бөек казанышы булган бөек рус язучысы Л. П. Толстойны аеруча тирән мәхәббәт белой искә ала