СЫНАУЛАР АША

амАЗның унъеллык шанлы һам данлы эпопеясе төгәлләнде. Бу бер дистә ел бик күп экономик, техник, шәһәр тезү һәм социаль-әхлак проблемаларын берләштерде, ул проблемаларның һәрберсе, аерым-аерым караганда да, бер гә жыеп алганда да халыкара яңгырашка ия булган поли тик мәсьәләгә әверелде. Ул еллар чынлап та, үзенең халык хуҗалыгындагы чагылышы һәм комплекслы нәтиҗәләре белән кайбер егерме еллыкларга тиңләрлек ара.
Соңгы вакытта Чаллыдагы икенче чират объектларындагы зур җанлылык тагын да артып китте, әмма беренче чиратны сафка бастыргандагы кебек ыгы-зыгы, шау-шу күзәтелмәде Монтаж һәм җибәрү-көйләү эшләре күләме
Без «һөҗүмчән үсеш диалектикасы» дигән сүзне очраклы төстә генә куллан-, мадык. чөнки КамАЗ үзенә илебез һәм дөнья автомобиль төзелеше туплаган бар лык яхшы, алдынгы ысулларны җыйнады. ЗИЛ, ГАЗ, ВАЗларның законлы дәвамы рәвешен алды. Ул гына да түгел, практика һәм фәннең барлык яңалыкларын үзләштереп, КамАЗ бүгенге автомобиль төзелешенең табигатен тирәнәйтеп һәм киңәйтеп җибәрде, зур масштаблы техник, шәһәр төзү, конструкторлык, оештыру- идарә итү мәсьәләләрен хәл итүнең үз ысулын һәм стилен булдыруга иреште.
Алтмышынчы еллар уртасында ВАЗ төзелә башлаган иде. Моңарчы күрелмәгән масштаблар, әлбәттә, баштарак һәрвакыт өркетүчән, ләкин ВАЗны төзи баш лау КамАЗны төзергә керешүгә караганда җиңелрәк иде бугай. Ул вакытта халыкара хәл үзара файдалы хезмәттәшлекне тормышка ашыруга уңай йогынты ясады, шуның өстенә, ил эчендә ВАЗның материаль, кеше һәм башка ресурсларны җәлеп итәрдәй зур масштабтагы «көндәшләре» дә юк иде, ә автомобиль промышленносте министрлыгы Тольяттига тармакның иң яхшы белгечләрен җибәрде. Әмма ВАЗ бернинди каршылыксыз гына төзелде, дип арттырып та җибәрергә ярамас ВАЗ бүгенге көн биеклегеннән, КамАЗ белән чагыштырып караганда, Кама ярлары буенда күп санлы, алдан күрелмәгән кыенлыкларны җиңгәннән соң гына чагыштырмача җиңел ватыла торган «чикләвек» булып тоела.
ВАЗны төзүчеләргә дә сокланырлык. Алар хезмәтне оештыру, производствоны планлаштыру, вакыт исәбеннән түләү — төзәтү-ремонт һәм ярдәмче хезмәт тармакларын үзәкләштерүнең күпләгән мәсьәләләрендә вакытны узып эшләделәр, элекке какшамас кебек күренгән карашларны челпәрәмә китереп таратып салдылар, барлык арадашчыларны һәм тәэминатчыларны яшәп килгән чараларга башкача карарга мәҗбүр иттеләр. ВАЗ әлегәчә бүгенге производствоның эталоны бүлып тора һәм, алгара?: китеп булса да, ВАЗ булмаса, КамАЗ булмас иде дип әйтүгә җирлек бирә. Һәр ике заводта да эшләгән һәм аларны яхшы күзаллаган белгечләрнең күмәк фикере әнә шундый.
Җитмешенче еллар башында КамАЗга нигез салынды. Аның колачы да, мае
биш ел элек булгандагыдан һич тә ким түгел иде, югыйсә. Өстәвенә, бүгенге
КамАЗга игътибар да башка чаклардагыдан кимрәк төсле булды, кадрлар җитенкерәмәде, материаль-техник кыенлыклар булды. Әмма, шуңа да карамастан, икен че чират куәтләре сафка басты инде Һөҗүмчән үсеш диалектикасы шуннан гый барәт тә шул инде: еллар үткән саен вакыйгалар сыйфат ягыннан тагын да ка милрәк. югарырак дәрәҗәдә кабатланалар, ә көндәлек мәсьәләләр яки алда тор ган проблемалар акыллырак һәм эшне белебрәк хәл ителә.
штаблары да. шартлары һәм төзелешендәге хәлләр дә ВАЗ белән генә чагышты рырлык түгел иде инде.
Госпланда һәм проект-конструкторлык бюроларында инде БАМ һәм Атоммаш. Чабаксар трактор заводы, трансмагнстраль «Оренбург — Көнбатыш чик. газүт кәргече проектлары өлгереп килгән чак иде. Илдә эшче куллар җитмәү мәсьәләсе күтәрелеп чыкты, ерак офыкта энергетика һәм чимал кризисы янааы шәйләнә башлады Бу хәлләрнең барысы да. һичшиксез, КамАЗ төзелешенең һәм куәтләрне үзләштерүнең төрле чорларына тәэсир итмичә калмады.
Совет автомобиль флагманнарын булдыру тарихында КамАЗ ВАЗдан ераграк китәргә тиеш иде.
КамАЗны тормышка ашыру барышында торак һәм производство корпуслары төзү, заводлар салуның техник һәм технологик аспектлары, социаль әхлак. КамАЗ бүген һәм иртәгә дигән проблемалар җитдирәк калкып чыкты.
Аларның һәрберсе гаять киң, колач җитмәслек булганлыктан, табигый ки. сүз бары тик Чаллыда барлыкка килгән һәм элегрәк илебез тормышында күрелмәгән яңалык һәм казанышларның иң күзгә ташланганнары турында гына барачак.
Йөздән артык проект оешмасы һәм институт, бөтен проект әзер булуын көтеп тормыйча, төзүчеләргә эш сызымнарын өлешләп биреп, торак һәм произвол ство корпусларын бер үк вакытта кору, производство объектларын кору тсмпларыи бер елдан артыкка кыскарткан субайларны бораулап сугу, технологик җиһазларны җирдә эреләндерелгән секцияләр һәм блоклар белән кору кебек кыю ысуллар барлыкка килде.
Безнең автозаводларда машинаның яңа моделен эшләү һәм ясап чыгару өчен уртача 7 — 8 һәм хәтта 10 ел вакыт кирәк. Ә Чаллыда исә уртача алганда елына бер модель эшләнә. Мондый искиткеч йөгерек нәтиҗәләргә ни исәбенә ирашел де соң? Нигездә, принципиаль ике яңалык исәбенә. Болар — исәпләү техникасын киң куллану, проект эшләрен исәпләү һәм автоматлаштыру системасының бүгенге ысулларын булдыру; әле беркайда да. шул исәптән Көнбатыш илләрендә дә булмаганны эшләү. Алга үзөннән-үзе бер сорау килеп баса; ә ЗИЛда. ВАЗда исәпләү машиналары гаңмыни? Бар, әлбәттә, тик аларда машиналар... конструкторлар т^гел. КамАЗда детальләрне электрон исәпләү машиналары — ЭВМ исәпли, ә ВАЗда моның белән кеше шөгыльләнә. КамАЗның конструкторлык бюросында 200 кеше эшли, ә ЗИЛда —500. КамАЗда тарту-дннамик исәпләүләрне ЭВМ 10 минутта башкарса, кешь-конструкторга исә моның өчен баш күтәрмичә өч ай буена эшләргә кирәк булыр иде...
Ул гына да түгел, КамАЗда конструктор ЭВМ белән диалог системасында эшлиләр, машинага: «Әгәр дә...» дигән яңадан яңа мәсьәләләр куела. ЭВМ алдан күрелгән һәм күрелмәгән вариантларны чишә. Чагыштыру өчен тагын бер сан ките рик: КамАЗдагы проект эшләрен автоматлаштыру системасы белән шөгыльләнүче төркемдә 10 кеше эшләсә. ВАЗда —150. Чаллыда ничек «түбән тәгәрәүләрен» белгәч, ВАЗда башта аптырашта калганнар, аннары, акыллы кешеләр буларак, бик тиз арада камазлылар белән иҗади хезмәттәшлек турында килешү төзегәннәр. Бәлкем мондый очракларда ВАЗда эшләүчеләрнең профессиональ горурлыкларына бераз хилафлык та килгәндер, әмма мондый хезмәттәшлектән совет автомобиль төзелеше отканлыгы бәхәссез.
Чагыштыруларны дәвам иттерик. Башка конструкторлык бюроларында кон структорның бурычы барысын да төгәл исәпләүдән, яңа машина эшләүдән һәм узел ларны, частьларны, детальләрне эшкәртүнең иң отышлы вариантлары эшләнсен ечен документацияне производствода эшләүчеләргә һәм технологларга тапшыру дан гыйбарәт. КамАЗда исә технологларны бетерү ягында торалар, чөнки ЭВМ. детальләрне исәпләү һәм эшләү белән бергә, аны программалы идарә итүле ста нокта җитештерүнең чыгым иң аз тотыла торган һәм нәтиҗәле вариантын күр сото. Өстәвенә бу яңалыклар каяндыр күктән төшмәде. > КамАЗның яшь конструкторлары тарафыйнан эшләнде.
•КамАЗ стиле» белән конструкцияләүнең икенче принцибы булмаганны эш ләү. Кызганычка каршы, әле бүгенгәчә кайбер конструкторлар арасында тамырлары еракка барып тоташа торган бер гадәт яши: теге яки бу нәрсә кемдә дә булса бар ниәи. димак. үзеңиекеи эшләргә, ягъни, яңадан, «велосипед уйлап табар га» кирәк, әгәр берәүдә дә юк икән, димәк, тотынырга да ярамый КамАЗда детальләрнең, узел, эшләнмәнең шундый ук төре бармы юкмы икәнен тиз арада ачыкларга мөмкинлек бирә торган патент һәм документларны эшкәртүнең итебез дә бердәнбер саналган системасы булдырылды. Табылгангы булганны. т.•игәнне кабатлау — үз-үзеңне техник прогресстан артта капуга - -«г>н сүз ул
Меиә Шуның әчем дә КамАЗиың инженерлык үмггнд» *0 ачы • пар ъоделе инде әзер килеш тора, ә унберенче бишьеллык машинасы Ki* АЗ - <310 пя.- г иш ел
элек үк ведомство сынавын үтте һем икенче чират конвейерында үзенен урынын кете.
КамАЗның ВАЗдан да алгарак китәргә тиеш булуына гаҗәпләнергә кирәкмәс Моны башка шартлар, вакытның башка таләпләре һәм продукциянең башкача дәрәҗәсе таләп итә. Тольяттилылар, илебездә беренчеләрдән булып, фирма авто үзәкләре челтәре булдыра башладылар. КамАЗ да алар үрнәгенә иярде. Бүген төр ле өлкә һәм республикаларда КамАЗның ЮОдән артык автоүзәге бар инде. Лакин. тольяттилылардан аермалы буларак. КамАЗ пунктларында машиналарга хезмәт күрсәтү һәм ремонттан кала тагын шоферларны яңадан өйрәтү эшләре дз алып барыла әле Чөнки КамАЗ өчен ГАЗ, ЗИЛ. ВАЗларга караганда квалифика циялерәк шоферлар кирәк. Шуңа туры китереп, автомәктәпләр дә үз программа ларын киләчәк үзенчәлекләрен исәпкә алып үзгәртеп коралар. 90 нчы елларда КамАЗларның даими паркы 1,5 миллион машинадан торачак. Төрле юнәлешләр дә файдаланылачак бу йөк машиналарын нәтиҗәле файдалану инде бүген үк гомумдәүләт күләмендәге әһәмият ала.
Өченче проблеманы социаль-әхлак, шәхес проблемасы дип атарга мөмкин.
КамАЗ кеше язмышлары һәм характерларын сынауның гаять зур мәйданы булды. Биредә гадәти. тыныч эшләү белән, җимерү, «шартлату» яклылар, тәвак кәллеккә баручылар, үтә дә хәтәр хәлләрдә үзләренә җаваплылык алудан курык маучылар арасында котылгысыз бәрелешләр барды. Монысы һәркемгә мәгълүм Ә менә ахыр нәтиҗәләр бар кешегә дә мәгълүм үк түгел.
Гомумиләштереп караганда, КамАЗ эшчесе кем ул? Нинди? ЗИЛ, ВАЗ эшчесеннән ул нәрсәсе белән аерылып тора? Автопромның элекке министры Тарасов моны гади генә итеп болай аңлатып биргән иде: «КамАЗда кешеләр башка завод ларга караганда күп өлешкә дәртлерәк»
Чаллыда үз гаебеңне, булдыксызлыгыңны башкаларга сылтау чарасы калмады Күп миллион акча тотып эшләнгән проектның язмышы, аның уңышы сиңа, мина, аңа — безнең барыбызга да бәйле иде. Чаллыга эчкерсез булмаган Көнбатыш көн ләп тә. юрап та карап торды; янәсе, руслар булдырып чыга алырлармы? Шуңа күрә дә аңы һәм сәләте төрле дәрәҗәдә булган эшче һәм җитәкче, курыкмыйча әйтергә мөмкин, үзендә дөньякүләм җаваплылык тоеп эшләде һәм эшли. Җавап лылык хисе һәркайда өстенлек итте. Элекке рекордларны, срокларны, кеше ыөм. кннлеге чикләрен челпәрәмә китерүче яңа норма, кагыйдәләр барлыкка киле Мондый шартлар ирексездән барлык урында массовый иҗат тудыра, Филимонов һәм Ганиев. Новолодский һәм Мәүликов, Павлов һәм Ваштанюков, Каменский һәм 1 Мишин кебек талантлы эшлеклеләр җиң сызганып эшләделәр һәм эшлиләр. Хезмәт каһарманнарын күпләп санарга мөмкин.
ВАЗда да, КамАЗда да чит илдән китерелгән стандарт булмаган җиһазлар күп. Алармы кору һәм көйләү вакытында һәр предприятиедә «эшче аристократлар* барлыкка килә. Алар искиткеч осталыклары һәм катлаулы техник бурычларны хәл итә алулары белән хәтта зур тәҗрибәле инженер-техник белгечләрне дә сок * ландыралар. Тик үзләштерү, көйләп җибәрү чоры беткәч, халыктан чыккан бу осталар каядыр китеп югалалар. Алар турында якты истәлекләр генә кала. ВАЗдв шулай булды. КамАЗ исә башка юлдан китте. Зур квалификацияле слесарьлар, көйләүчеләр, монтажчылар, электрончылар эзсез югалмасыннар, вак-төяк эшка кереп чуммасыннар өчен махсус «Промавтоматика» тресты төзеделәр, алар ре- монт-ннструментлары заводының стандарт булмаган җиһазлар цехында башка подразделениеләрдә эшлиләр.
КамАЗның тагын менә мондый сабагы да бар: Чаллыга бөтен ил буенча югары квалификацияле эшчеләр эзләделәр һәм чакырып алдылар, тик аларның байтагы КамАЗда төпләнеп кала алмадыр. Кагыйдә буларак, болар штурмовщинага ярак лашкан. айның беренче яртысын тик тору аркасында тәмәке тартып, ә аннары I планны эш вакытыннан соң калып 7 —10 көндә «куарга» күнеккән эшчеләр иде. КамАЗда исә һәр көн, һәр сәгать эшләргә кирәк, монда бөтенесе дә минутлап бү ленгән, ә бу исә башка психология, эшче дисциплинасының башкача аңга корылганлыгын таләп итә иде.
Яисә менә сиксәненче елның өр-яңа мисалы. Кою заводы — КамАЗның иң четерекле баласы. Сүз дә юк, ул уникаль, колач җитмәстәй, бөтен яктан караганда да «иң-иң». Әмма шунысы хәтәр: завод беренче көннән үк аксый башлады, планнарны үтәмәде. Кою заводының көнлек, айлык планы үтәлми кала икән, димәк, тулаем. КамАЗның планы челпәрәмә килә. Нәрсәләр генә эшләмәделәр, нинди чаралар гына күрмәделәр... Кайберәүләр хәтта бу завод белән тиешенчә идер» итү мөмкин түгел, завод масштаблары кеше мөмкинлекләре чигеннән ташып чыга дип тә сөйләнгәли башладылар.
Заводка әле кырык яшен дә тутырмаган яңа директор җибәрделәр. ВАЗдан |
килде. Заводта ике ай йөрде, каранды, сорашты, өйрәнде һәм беренче тапкыр кою иаоды планны үтәп чыкты. Директор әле заводта дүрт кенә ай эшли, апрельдә геяә килде, ә июль-августта инде завод күзгә күренеп югарыга үрли башлады. Шунысын да әйтик, яңа директор берәүгә дә жикеренмә.-.е. берәүгә дә аяк тибеп кычкырмады, берәүне дә эштән кумады. Бех фамилияле ул.
1 Николай Иванович. Үзен юньлән хәтердә калдырырга да өлгермәделәр. 56 ичы үлчәмле костюм киюенә карамастан башка җитди директорлар арасында үтә дә яшь булып күренә, әйтерсең лә. эшлекле кешеләр киңәшмәсенә ул ялгыш кына ки леп эләккән. Бу юлларның авторы аңа икеләтә зуррак зщ хакы һәм оҗмах шарт лары бәрабәренә кире ВАЗ га кайтыр идегезме дип сорагач, директор катгый тос та «Юк!» дип баш кына чайкады.
Унберенче бишьеллык зур йөк автомобильләренең Кама берләшмәсенең ста бильләшү, проекттагы тулы куәтне үзләштерү оештыру, идарә итү- принцип ла рыа ныгыту һәм тотрыклыландыру бишьеллыгы булырга тиеш. Моның очеи нәр сә эшләнә, ңарсә эшләргә кирәк соң? Киләчәктә КамАЗ нинди каршылыкларга очраячак? Бу хакта бүген уйлыйлармы?
ВАЗның промышленностебызга булган күтәренке һәм күп яктан вакытны узып киткән таләпләрен еш кына санга сукмаган булсалар, инде куәтле ВАЗ — КамАЗ чылбыры безнең барлык индустриябезне яңабаштан коруны таләп итә Акры я булсын, һәрвакытта да кирәгенчә үк булмаска да мөмкин, әмма барыбер яңа материаллар, аппаратура, яңа технология, эш кораллары, тәэминатчылар белән арадашчылар арасындагы элемтәләрнең яңа принципларын булдыруны таләп итә һәм промышленностьның барлык тармакларына прогрессив йогынты,- хәтта «ба еым» дип тә әйтергә мөмкин.— һаман саен тирәнәя бара
Шуның белән бергә, КамАЗның киләчәктә д» киңәячәге көн кебзк ачык Компетентлы белгечләр фикеренчә, автогнганттан күбрәк файда алу һәм аның тпэминатчыарадашчыларга бәйлелегең бетерү өчен КамАЗның үз металлургия ба аасын, шариклы подшипниклар һәм электр техникасы заводларын салу кирәк һәркаАсыиың күләме хәзерге заводлар белән тиңләшерлек булырга тиеш.
. ...Чаллы әлегә ирләр шәһәре буларак үсә. Анда күпчелек хатын кызлар хеэ моте кулланыла торган җиңел промышленностьның махсус предприятиеләре юк. Бәлйи шуңа күрәдер дө 100 мең кешелек КамАЗ коллективының яртысыннан артыграгын хатын кызлар тәшкил ит». Тол производстволарда хатын кызларны кем алыштырыр һәм моннан бушаган хатыи кызлар кайда эшли башлар сом? Мондый сораулар көн сяеи арта бара Минемчә. «2000 мче елда КамАЗ белой Чаллыны сез ничек күз алдыгызга китерәсез?» дигән темага зур социологик тик шерү үткәрелсә, зыянга булмас иде
КамАЗ тәҗрибәсе һәм аның сабаклары — барлык мпсьаләзәрдә бик күп чыгым таләп иткән һәм кыйммәт түләнгән иҗтимагый байлыгыбыз уя Әлеге көнгә кадәр информация чараларының да, .әдәбиятның да. кимемато! рафияиең до КамАЗ са вакларын гомуми зяштерү белән шөгмяаямигопшаре ю« Һу гх»жр»г~ югалып мал маска тиеш Унберенче һәм алдагы бишьеллыкларда тур масштабтагы төзелешләр аз булмас. КамАЗның уңай һәм кайбер тмечярг аялары әйбәт гавай бмыр. оеш тыру-техник чараларның нәтиҗәлелегеа арттырырга ярл •* ятор материаль һәм мораль югалтулардан сяклап калыр Иде.
Шунысын ла оиытмаска кирәк кайбер геройлар, күренекле'төзүчеләр, про иаводствочылвр. җитәкчеләр лаеклы ялга да китеп барп Ветераннарга алмашка башкп буын. КамАЗ сынаулары аша узмаган яшь Суым килә