КӨРӘШТӘ ЧЫНЫККАН ПОЭЗИЯ

әдәбият йөген төпкә җигелеп тарта иде инде. Озын буйлы, чибәр, яшь кешене, өстәвенә юморга да бай булган көләч кешене, илленче еллар башында һәркем әллә ни арада яратыл өлгерә, яшьләр гел аңа тартыла, аксакаллар да, йомышлары төшеп, әледән-әле аңа киләләр иде.
Ул чагында, ихтимал, моның сәбәпләрен берәү дә уйламагандыр. Кояшның нигә ягымлы, яңгырның нигә шифалы, туфракның нигә уңдырышлы булуын без бит адым саен уйлап тормыйбыз. Шулай тиешле дип карыйбыз һәм ул юмартлыктан рәхәтләнеп файдаланабыз.
Менә бүген Зәки Шәрәфетдин улы
Нуретдиновка — шагыйрь Зәки Нурига алтмыш яшь тулган көннәрдә югарыда әйтелгәннәрнең чыганакларын эзлисе, сәбәпләренә төшенәсе килә. Хикмәте шулдыр: әдәбият мәйданына ел саен яңа яшьләр — сәләтле егет һәм кызлар килеп тора. Зәки Нури кебек әдәбиятта җигелеп эшләгән, җәмәгать эшләрен һичбер авырыксынмыйча, теләп башкарган юмарт күңелле иптәшнең тормыш һәм иҗат тәҗрибәсе аларга да бик кирәк.
Без фән һәм техника бик нык алга киткән заманда яшибез. КамАЗ кебек, Идел буендагы автомобиль заводы кебек производство гигантларында утызар яшьлек инженерлар дан казана, ил күләмендә таныла. Әдәбиятта исә утыз яшьлекләр әле һаман да башлап язучы, күп дигәндә — яшь язучы булып йөриләр. Сәләт җитмәгәнгәме? Юк. Белем җитмәгәннәнме әллә? Юк. Сәләтләре дә, белемнәре дә җитәрлек. Тормыш тәҗрибәсе җитмәү, ил өчен, аның» бүгенге көне һәм киләчәге өчен, аның конкрет бер коллективы өчен җаваплылык хисен өстеңә алмау, тормышны матурлыгы һәм ямьсезлеге белән, шатлыгы һәм кайгысы белән берьюлы күрә белмәү — менә нәрсә яшь әдипләрне озак вакытлар җитлектермичә тота. Татар әдәбияты кебек күп гасырлы традициясе булган бай һәм җитди әдәбиятта үз юлыңны табу җиңел эш түгел, күрәсең.
Ә менә Зәки Нури утыз яшенә җиткәндә инде илнең аркылысын-буен йөреп чык-
Зәки Нурины мин үзем каләм тота башлаганнан бирле беләм. Аның иҗатына карата иркенрәк сүз әйтергә туры килгәне юк иде әле Менә җае да чыкты: каләмдәшебезгә быел алтмыш яшь тула. Шушы шактый озын гомернең кырык биш елы поэзиягә багышланган. Күп гомер, ихтирам итәрлек хезмәт!
Без әдәбиятка килгәндә. Зәки Нури
квн, сугыш ялкыннарында канган, урман хуҗалыгында һем совет органнарында эшлеген, матбугат белән җитәкчелек иткән әдип иде. Тегәлрәк итеп әйтсәк, ул 1934 елдан—Лубяи урман техникумында, 1938 елдан — Амурдагы Николаевск шәһәрендәге тезелештә урман бүлеге мастеры, 1940 елдан — Чуаашстанның Шемурша урманчылыгында лесничий ярдәмчесе, 1941 елдан — Беек Ватан сугышы солдаты (башта Хә- . рокәгтәге Армиядә артиллерист, аинары Белоруссиядә атаклы Константин Заслонов җитәкләгән партизаннар берләшмәсендә разведка отряды башлыгы). 1944 елдан — S Белоруссиянең Орша шәһәре советы башкарма комитетының председатель урын- я басары, 1946 елдан — Буа шәһәрендә урман базасы директоры. 1947 елдан — лес- с промхоэ директоры, 1951 елдан — «Татарстан яшьләре* газетасы редакторының урын- х басары. . х
Утыз яшькә күбрәк түгелме болар?
Ө бит әле шагыйрь Зәки Нуриның хезмәт исемлеге аның белән генә бетми Мин 2 хәзергә аның утыз яшенә җиткәнче нинди урыннарда эшләзен. нинди җаваллылыкны ~ үз естенә алганлыгын укучыларыбызга күрсәтер ечен фактик материал гына бирдем £• Уй-фикер йертеп, чагыштырып карар ечен.
Чүпрәле районының Татар Текесе авылында 1921 елның 24 декабренда крестьян ® гаиләсендә деньяга килгән малайның сугыш алды елларында нинди зур ашкынулар белен мәктәпкә йерүен, уноч-ундүрт яшендә чагында ук «Яшь ленинчы» газетасын- * да беренче шигырьләрен бастыра башлавын, урман техникумында уку елларын, бик ® яшьлей Ерак Канчыгышта зшләвен, авыр сугыш елларында партизан учаклары янын- X да узган кайнар яшьлеген исәпкә алсак — болар барысы яшьлер ечен де. күп меңлеген укучылар ечен дә гыйбрәтле хәлләр Аның гыйбрәте бигрәк тә шунда егерме < беренче елгылар, коточкыч корылык, ачлык елында туганнардан бездә биш кене әдип торып калган — Гамил Афзал, Геннадий Паушкин, Юныс Әминоә. Әдип Мали- — нов һәм Зәки Нури. Алариың кордашлары — бик күп талантлы яшьлер. еле беренче -г китаплары да донья күрмәс борын, сугыш кырларында һо лак булдылар Зыя Мансур. Әнвер Давыдов, Шәрәф Модоррис кебек сәләтле шагыйрьләр фронттан кайтсалар да, сугышта алган яраларыннан мантый алмыйча, кырык-илле яшьләрендә вафат булдылар. Димок, сугышта һолак булган яшь каломнер ечен дә. сугыштан соң арабыздан вакытсыз китеп барган каломдошләре ечен дә иҗат итү. «котып йолдызын маяк итеп йоргон разведчикларны», салкын окоплар, саз камышлары һом куе урманнарның моңын халыкка җиткерү алар естәиде иде
Зәки Нури беренче шигырьләр җыентыгын 1945 елны бастырып чыгара. 1951 елны аны СССР Язучылар союзына член итеп алалар Сугыштан соңгы ун оп вакыт эчендә аның «Шигырьләр»— 1945, «Безнең яшел дустыбыз» — очерклар (1949), «Дан юлы» — поэма (1949), «Без яшибез Иделде»—шигырьләр (1951). «Диңгез ясалган якта» — шигырьләр (1953), «Син мәктәпкә йерисең» — балалар ечен шигырьләр (1953), «Ten юнәлештә» — очерклар (1954), «Чын күңелдән сейләшү» — шигырьләр (1955) исемле китаплары басылып чыга Күрәсез, автор әзлексез яза. ел саен я шигырь, я поэма, я очерк китабы бастырып чыгара Ә сыйфат ягы ничек?
1951 елда Зәки Нурины СССР Язучылар союзына членлыкка тәкьднм иткән Сиб- гат ага Хәкимне тыңлап карыйк:
«Шагыйрь Зәки Нуриның иң характерлы шигырьләре 1955 елда чыккан «Чын күңелдән сейләшү» исемле җыентыкка тупланган Әдебнятиа үз юлы белой килгән, халыкка ойтор сүзе булган язучы кадерле. Зеки Нури — шундыйларның берсе. Аның 1941—42 елларда язылган «Партизан учаклары» җылы, сине үзенә тарта, алар тиресендә утырган кешеләрнең йоэендо тирән кайгыру, ил язмышы ечен борчылу сизе-леп тора Учаклар үзләре гене түгел, шушы олы җанлы кешеләре белән бергә сиңа якын. Автор Ватан азатлыгы ечен барган керешләрдә турыдаи-туры үзе катнашкайга күрә аның язганнары да күңелгә ятышлы, тормышчан, апариың ышандыру «әче зур. Шушы әйбәт сыйфатларны Зәки Нури иҗатында торган саен үстерә барды һем татар совет поэзиясенә үз тавышы белен килеп кушылды.
Беек Ватан сугышыннан соң Зеки Нури илнең бик «үп вакыйгаларына багышлан- ган шигырьләрен иҗат итте, аларда шагыйрьнең януын, үзенең монесобетен ачык күрәсең, мондый шагыйрьләр икенче берәүләрне кабатларга «ратмый
Зэки Нури шигырьнең формасы, техникасы өстендә бик нык эшли. Бу мәсьәләдә ул татар һәм рус поэзиясенең бай традицияләреннән туктаусыз өйрәнә. Шигырьләре аның образларга бай. тирән фикерле, аралаш рифманы ул табигый рәвештә шигырьләренә кертә бара, бу да аның рус шигырь техникасыннан әзлексез ейрәнүе турында сейли.
Зәки Нури — безнең поэзияне үстерешүгә киләчәктә зур өлеш кертә торган талантлы шагыйрь».
Моннан нәкъ өч дистә ел элек үк Сибгат Хәким шагыйрьнең поэзиядәге урынын һәм киләчәген ачык бәяли.
Әмма да ләкин, кызганычка каршы дип әйтик, профессиональ тәнкыйтьчеләребез- нең Зәки Нури поэзиясенә нигезле, әтрафлы бәя биргәннәре юк. Моның сәбәпләрен аңлавы да, аңлатуы да кыен. Шулай да миң, үзем аңлаганча, моны укучыларга әйтеп карыйм. Зәки Нури бик күп еллар буе Язучылар союзы йөген тартты: җаваплы секретарь, председатель. «Казан -утлары» журналының баш редакторы булды. Гадәттә, мәгълүмдер ки. йөк атын мактамыйлар, йөк атын гел камчылап кына тора торган булалар Шлея-чуклар таккан, җиз тәңкәләр белән бизәлгән купшы атлар, җилдәй җитез аргамаклар, кешеләрне кунакка йөртә торган юртаклар күбрәк күзгә ташланучан була...
Сибгат ага Хәким Зәки Нуриның беренче иҗат дәверенә зур бәя биргән икән — рәхмәт аңа. Бу аның яшьләргә булган ягымлы җылы карашыннан да. татар совет поэзиясенең киләчәге өчен борчылуыннан да килә. Бу бәянең никадәр гадел икәнен шул дәвердәге бер-ике шигырь белән дә раслап була.
Әйтергә теләгән уем укучыларга тизрәк барып җитсен өчен, «Каршылау» исемле шигырьне тулысыича китерәм:
Өй каршында туктады олау.
Берәү менә биек баскычтан.
Ана чыге җылап шатлыктан... ,
Нинди бәхет улны каршылау!
Ул аяусыз, ярсып көрәшкән,
Күп җырланган поход, юл җыры.
Күкрәгендә ике ордены
Үсеп чыккан кебек йөрәктән.
һич кирәкми сорап торырга.
Кичергәне ачык һәммәсе:
Чәчләренә кунган чал бәсе Үзе сөйли барысы турында.
(194JJ
Язылган заманыннан башлап бер генә сүзе дә үзгәртелмәгән бу шигырьне, нибарысы өч куплетлы шигырьне. Бөек Ватан сугышы буыны шагыйрьләренең тыныч тормышка аяк баскандагы гимны дип әйтергә була. Сүзләр төгәл, кырыс Образлар монументаль. Өй каршына туктаган олау һәм биек баскычтан күтәрелгән чал чәчле яшь солдатны, аны каршылаган ананы теләсә кайсы рәссам илебезнең иң зур күргәзмәләрендә урын алырлык полотно итеп яза алыр иде. һич икеләнми әйтәм, андый сәнгать әсәре язылса, ул академик Лактионовның «Фронттан хат» әсәре белән янәшә куелыр иде.
Тыныч көннәр бәхетен күрүгә ирешкән яшь шагыйрьнең икенче бер шигыреннән тагын дүрт юлны китерик:
Чәчәк ата кебек узе күңел, Таң шикелле хис саф, уй якты. Мине бүген бомба шартлап түгел, Сандугачлар сайрап уятты.
Сулдан уңга алгы рәт;.» - ,И Лыюл. 3 Нури, С Хәким, икенче рәттә — Р. Гәрәй һәм Г СаЛиточ
Югарыда китерелгән «Каршылау» шигыре балам «Кугәрчеинор герләп оча җимгә» шигыреннән китерелгән алага еэекто Заим Нуриның алгы кендеге поэтик программасы ачып бирелгән Шушыннан соң шагыйрьнең иҗаты ике тармак буйлап усачей. Берсе аның — совет солдаты узган юл. окоплар, партизан учаклары, ж иңү тантанасы; икенчесе—соры шинельне комбинезонга алыштырган совет кешесенең ил иминлеге, деньв иминлеге хакына, Икенче бетонденьв сугышы йоткан Ю миллион совет кешесенең изге «атирасе «акына ермый талмый зшлаү Гигантлар кору Иген үстерү Җимерелген тапталгаи илне планетада беренче урымны тоткан державалар сафына бастыру
Иҗат, елботтә. эзләнүләр аша бара Табышлар һем югалтулар аша. Бу месьеледо Зәки Нури да. башка барлык җитди шагыйрьләр кебек үк. тигез юлдан гына бармый Моң газаплы, сикәлтәле казылмалы юлдан, тормыш сукмакларыннан атлый Шуңа кура мин аның иҗатында, барыбыздагы тесле үк. плюслары белем минуслары да булуны табигый дип саныйм. Әмма аның иң вхшы шигырьләре, «Үлгәннәр до үч алды, исемле документаль прозасы, боек тозелешләрдон азган очерклары илебезнең әде- би елъязмасына олеш булып керолор шул елъязманы аңа бизәкләр белем баеталар
Яшьлек елларында ук килеп кергән урман образы, урман шааы Зәки Нуриның тулаем лоззиасена юлдаш Ченки бу кемнәндер прокатка алып торган образ түгел, урманчы үсмернең күңел түреннән килеп туган образ Өстәвенә язмыш аңа урманмы Белоруссия урманнары рәвешендә до әзерләп куйган икем әле Шуңа куродер шагыйрьгә яшьлек— «шаулап үскән куе урман* кебек, урман еегеиде сызылган алсу офыклар тесле, урман күлләре, урман елгалары тесле тоела, берданкасын кысып таңгы эшенә ашыккан оти дә дозорда том буема имениер шәеын тыңлап вткам партизан егет го. «ишкәк тероп зтеп «р комына, икенче ак ярдан аопютыиа ааз ирте күчергән балыкчы его» тә. — барысы, барысы җанга нык. уз һем газиз Гомумән ■ урман образлары. Зәки Нуриның сугыш поззнвеен дә. тынычлык поэзиясен дә нур-ландырып торалар
Сугыш поэзиясе дигәннән, Зәки Нуриның «Шигырь китапханәсе» сериясендә чык- кан калык бер томлыгын җентекләп укыдым. Бөек Ватан сугышы чорында язылган шигырьләр анда аз урын алган. Алар бәлки күп тә булганнардыр. 1980 елны чыккан җыентыкка шагыйрь аларны бик сайлап кына керткән. Сугыш чорында Зәки Нури иҗат иткән шигырьләр чынлыклары, тегел образлары. Ватанга тугрылык хисен зур итеп сурәтли белүләре белән дә, лирик-драматик киеренкелекләре белән дә Фатих Кәрим шигырьләренә аваздаш. Рухлары белән аваздаш. «Ватандашка» булган чакыру авазын шагыйрь «Салкын окопларда кунсаң да, таптасаң да сазлар камышын, кайсы якта, дускай, булсаң да, җитсен иде сиңа тавыщым!» — кебек кайнар сүзләр белән башлый. Сугыш кырында башын салган яль-яшь егетнең сурәтен җаннарны айкап алырлык ител, бер-ике куплетта әйтеп бирә:
Көрәшчеләр туктап тып-тын калды Баш очында якын иптәшнең. Яктыруын әллә көтеп таңның. Уйланамы иптәш — ник дәшми!
Юк, ул ята ташка башын салып,
Җирдә яшәп туймаган егет, Идел ярларында калган талын һәм иркәсен уйлаган кебек—
(«Бөркетебез калды». 1942)
Үзәк өзәрдәй моң-сагышы белән, үкенече белән бергә, бу шигырь гаять табигый итеп. Белоруссия җирен азат итү өчен башын салган Идел егетен сурәтли, һәм, ул әйтергә кирәк. Зәки Нуриның сугыш чоры поэзиясенә дә. тынычлык поэзиясенә дә хас булган өченче бер хасиятне—илебез халыкларының какшамас дуслыгын җырлауны башлап җибәрә. Зәки Нури иҗатында дуслык’ хисе күп төрле, күп бизәкле булып чагыла. Партизан учаклары янында. «Йөрәк ярасы» исеме белән язылып, немец иленә адресланган хат-псэмада. Муса Җәлил турындагы уйлануларда. Сталинград- гидрострой дәфтәрендә. Иделдә. Кама буйларында, Донда барган бөек төзелешләр репортажында. -Өй туе» дигән әдәби-музыкаль күренештә. Сүз уңаеннан әйтик, «Өй туе» чын мәгънәсендә халыкчан, Кәрим Тинчурин комедияләрендәге кебек, халык тамашаларына корылган дәртле эсер. Зур төзелештә барган дуслыкны — Түбән Кама төзүчеләренең туганлык тойгыларын тасвирлау өчен матур форма тапкан шагыйрь. Ул өй котлау сюжетына салып, төрле милләт халыкларының уртак тойгыларын әйтеп бирә. Биредә татар, рус, казакъ, украин, белорус җырлары, шул халыкларның культура традицияләрен өйрәнеп һәм белеп язган җырлар, биюләр бар. Әсәрнең максаты— бөек Ватаныбызда яшәгән төрле милләт халыкларының хезмәт батырлыгына, фидакарьлегенә, дуслык тойгыларына дан җырлау. Мин моны әйбәт нәрсә дип ка-рыйм. Мондый матур сюжетлы, халыкчан дәртле һәм тапкыр әдәби-музыкаль композицияләрне, фольклор үрнәкләренә таянып, сугыштан соңгы чорда Нәкый ага Исәнбәт тә иҗат иткән иде. Сабантуйлар, өй котлаулар, уңыш бәйрәмнәре талантлы каләм иясенең кулы тигәч, янә бер мәртәбә чын көмештәй ялтырап киткән иде. Бик борынгыдан— каз өмәләреннән, тула сугу, өй күтәрү өмәләреннән үк килә торган халыкчан бу традицияне безгә бүгенге көндә дә онытмаска кирәктер, ил буйлап йөри торган филармония артистлары, Татарстан дәүләт җыр һәм бию ансамбле аларны бик тиз халыклаштыра алыр иде.
Зәки Нуриның мәхәббәт һәм табигать лирикасы Сибгат Хәким, Гамил Афзал. Шәүкәт Галиев. Илдар Юзеев кебек шагыйрьләрнең мәхәббәт һәм табигать лирикасыннан шактый нык аерыла. Зәки Нури лирикасы табигать авазларына, кошлар моңына, күңелдәге талгын уйларга корылган лирика булудан бигрәк, поездлар тукылдавы һәм сандугачлар сайравын да үзенә сыйдыра алган хәрәкәтчән актив лирика. Моның сәбәпләре дә бар: шагыйрь туктаусыз юлда — Днепр ярларында. Белоруссия урманнарында. Енисей тугаенда, Җаек далаларында, Такташ узган Тамбов урманнарында. Нева төнендә,— кыскасы, шагыйрь һәм партизан Зәки узган иксез-чиксез илебезнең хезмәт
герелтесе. сугышчы Зәкинең шул хезмәткә меиәсәбәте уңышларыбызга шатлануы чагыла бу лирикада, сандугачлар моңын һем офык алсуларын дәһшәтле сугыш ял- кыннары аша курү сизел». Публицистика кушылган һәҗүмчән лирика бу
Юмор-сатирага килгәндә. ЗАки Нури бу елкәдә әзлексез эшли Тормышчан, чын юморы, яшен яктысы тесле күзне камаштыра торган, вакыт-вакыт усал гына тешлел та ала торган юморы аның масая рәвешендә дә, сатирик шигырь, рәвешендә дә. усал һәм шаян такмаклар рәвешендә дә, пародия рәвешендә дә кәгазьгә -еш* килә Уңышлылары күл, «Шул да булдымы юморТ» — дип әйтерлекләре дә очрый. Мин моны Зәки Нурига гел мәдхия укыл тора бу дип әйтүдән куркып түгел, аның белән бергә озак еллар кулга-кул тотынып эшләгән кеше буларак, бергә иҗат иткән дус лар буларак әйтем. Ә бит деньяда дуслык хокукынинан да зуррак хокук юктыр ул. Юмор-сатира — әдәбиятның бик авыр жанры, теләсә кемнең кулыннан килми торган жанры, безнең әдәбиятта бүгенге кендә бу жанрда Гамил Афзал, Шәүкәт Галиев, Фаил Шәфигуллиинар уңышлы гына эшләп киләләр Зәки Нуриның тормыштагы, телдәге юморы ничектер халыкчанрак, күңелгә атышлырак, үтемлерәк кебек тоела миңа Ул булган жирдә — кояшлы кен кебек якты, күңел күтәрерлек шатлыклы, рәхәт була. Кәгазьгә тешкәй, иҗат булып туган юморы чүп-чарны бетерергә искелек калдыкларын себереп ташларга ярдәм итә
Зәки Нури — әдәби тәрҗемә елкесанде иң күл эшләгән шагыйрь Татар теленә ул Лермонтов һәм Некрасовның, Шевченко һәм Мәхтүмколыиның. Есенин һәм Таар- довскийиың, Гафур Голәм һәм Якуб Колаеның, Педер Хуэангай һәм Рәсул Гамзатовның һ. б. аерым әсәрләрен тәрҗемә итте. СССР халыклары әдәбиятыннан, чит илләр әдәбиятыннан Ленин темасына махсус китаплар әзерләде «Дуслык букеты* сериясендә рус, украин, әзербайҗан. белорус, казакъ, кыргыз, таҗик, терекмәи үзбәк — кыскасы, барлык Союздаш республикалар поэзиясеннән иң яхшы шигъри үрнәкләрне терҗемә итеп бастырды. Денья халыкларының акыллы сүзе һем юмор-сатирасы белән татар укучыларын таныштыруда да хезмәтләре зур һәм ул хәзер тагын актив рак дәвам иттерелә. '
Зеки Нуриның уз шигырьләре кырык биш еллык иҗаты дәверендә » э ана телебез- дә, рус һәм башка тугандаш халыклар теленде күп мәртебәлер басылып чыкты
Мәкаләнең башыңда ук әйткән сүзләргә — Зәки Нуриның җомәгать эшләренә әй ләнеп кайтам. Җәмәгать эшен яратуны тәрбияләп була, әмма аны кечләп эшләтел булмый. Зәки Нури исе җәмәгать эшен, үзенә йекләигән вазифаны җыр кебек башкара ала торган бехетле әдип.
Иң кыен чакларда да, ай-һай авыр бит. дип әйткәнен ишеткәнем булмады аның. Егерме ел буена Татарстан Язучылар союзының җаваплы секретаре, соңыннан пред седателе. ун ел буена «Казан утларыпның баш редакторы булу естене. үл әле РСФСР Язучылар союзы идарәсе члены. СССР Язучылар союзы идарәсе секретаре, партивнең елке комитеты һәм Казан шәһәре комитеты члены Татарстан АССР Верхов ный Советы депутаты, президиум члены булды Татарстан Язучылар союзында ашьлер белен эшләү комиссиясен җитәкләде Гомумән дә. яшь язучыларга, яшь шагыйрьләр- га ул гел ярдем итеп, булышып килде Өлкән әдипләребез дә, урта буын язучылар һәм яшьләр дә аңар юмарт күңелле, ярдәмчел булуы, авыр чакларда теләсә кайсыбызга булышырга атлыгып торганы ечон рәхмәт ейте алалар
Совет хекумәто аның сугышчан батырлыгын һем иҗаттагы уңышларын югары бәяләде. Ул Ватан сугышы һәм Почет билгесе орденнары, күл кене медальләр һәм Почет грамоталары белен бүләкләнде Белорус халкы. Беек Ватан сугышындагы һәм тыныч хезмәттәге батырлыкларын ихтирам итеп, шагыйрьне Орша шәһәренең почет лы гражданины итеп сайлады
Коммунист язучы, ялкынлы публицист һем халыкка танылган шагыйрь, җәмәгать эшлеклесо Зәки Нурины олы бәйрәме кененде. чын күңелдән котлап сәламәтлек. „Р «үп.», ......и-.». —’ упмш-р- -•»"«•■ Ип ............................................................................................................. .............................. ..6.УУ.. .....